Қазақстан республикасының білім және ғылым министірлігі

Алматы, 2007 г.

Мазмұны

Кіріспе.................................................................................................3

1.1 Авторлық құқық және авторлық атқа құқық.........................6

1.2 Туындыға қол сұқпаушылық құқығы.....................................19

1.3 Туындыны халыққа жария ету құқығы..................................27

2.1 Мүліктік құқықтардың жалпы мінездемесі............................41

2.2 Мүліктік құқықтарының түрлері..............................................52
Қорытынды.........................................................................................70

Пайдаланылған әдебиеттер..............................................................74

Халқаралық деңгейде авторлық құқық туралы идея Европада кітап басу ісімен байланысты ХV ғасырда пайда болды.

Европадағы алғашқы заң XVІІ ғасырда Англияда дүниеге кледі. Ағылшынның баспагерлері мен кітап саудагерлері компаниясының автор құқығын қорғауға байланысты талаптарына сәйкес заң жобасы 1709 жылы талқыланып, ол 1710 жылдың сәуірінде «Королева Аннаның статуты» деген атпен күшіне енеді. Бұл заң тек баспагерлердің ғана мүддесін қорғады. Ал суретшілердің авторлық құқық туралы заңы Англияда 1535 жылы қабылданды.

Бүгінгі Қазақыстан аумағында авторлық құқық негіздері нақтылап айтсақ әл-Фараби заманынан келе жатқаны аңғарылады.

Авторлық құқық жөніндегі ресми құжаттар Қазақстанда тұңғыш рет ХІХ-шы ғасыр аяғы мен ХХ-шы ғасырдың басында ғылыми-қоғамдық еңбектерде көрініс берді, ал одан соң қолданылып жүрген бірқатар заң ережелерінде, оның ішінде 1928 жылғы Заң кодексінде айқындала түскені мәлім. Дегенмен бұл заңдар жүйесі 1917 жылы 29-желтоқсанда қабылданған «мемлекеттік баспа туралы» декреттен бастау алады. Ол кездегі заң авторлық құқық саласының көптеген проблемаларын шешуге дәрменсіз еді.

Қазақстандағы авторлық құқықты қорғаудың мемлекеттік негізі 1973-жылы Бүкілодақтық Авторлық құқық жөніндегі Агенттіктің (ВААП) Қазақстандағы бөлімшесі жұмыс істей бастаған күннен басталды.

Авторлық құқықты қорғаудың жаңа кезеңі Қазақстанның тәуелсіздік алуымен тікелей байланысты. 1992 жылы Бүкілодақтық Агенттіктің қазақ бөлімшесінің негізінде Қазақстанның Авторлық құқық және сабақтас құқығы жөніндегі Мемлекеттік Агенттігі құрылды. Ол 1999 жылдың басында Әділет министірлігінің құрамына беріліп, «Авторлық құқық жөніндегі комитет» деп аталған болатын/1,с.17/.

Нарықтық экономикаға көшу нәтижесінде авторлық құқықтың рөлі өзгеріп,

ұлғая түсті. Туындыны пайдалану оның авторын сыйақымен қамтамасыз ете отырып, сондай-ақ интеллектуалдық өнімді коммерциялауды жүзеге асырушы субъектінің де тірлігінің негізін құрады. Бұған шығармашылық саласындағы барлық объектілердің заңи құрамының әрекет етуші заңда бекітілуі әсер етті, ол оның қорғалу дәрежесінің күшеюінен, шарттық қатынас жүйесінің дамуынан көрінді.

Еліміздегі экономикалық қатынастың өзгеруінен бастап, авторлық құқық жүйесін қайта қарау қажеттігі туындады. Қазақстан Республикасы «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» заңын және бір бөлімі толығымен интеллектуалдық меншікке арналған Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Ерекше бөлімін) қабылдаудан кейін, авторлық-құқықтық саладағы жағдай түбегейлі түрде өзгерді. Ең негізгі өзгеріс, туындыға авторлық құқықты автордың өзіне беруді тану (әсіресе бұл дыбыс-бейнежазу туындыларына қатысты) болып табылады. Бұрынғы СССР кезіндегіавторлық құқықта, автор өз шығармашылық еңбегінің нәтижесіне меншік құқығын иеленбеген.

Авторлық құқық туралы жаңа заң Қазақстанға осы саладағы халықаралық келісімдерге қатысуға мүмкіндік берді. Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан Республикасы авторлық құқық бойынша келесідей халқаралық конвенциялардың мүшесі болды – 1986 жылғы Әдеби және көркем туындыларды қорғау жөніндегі Берн конвенциясына және 1952 жылғы авторлық құқық жөніндегі Дүниежүзілік (Женевалық) конвенцияға қосылған болатын.

Одан басқа, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі мен әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде, авторлық құқықты бұзғаны үшін жауаптылықты көрсететін арнайы нормалар қарастырылған.

Қазіргі жағдайда өзіміздегі бар ғылым мен мәдениеттің даму дәрежесін сақтап оның әрі қарай дамуына жағдай жасау өте үлкен мәнге ие. Бұл жұмысты шығармашылық жұмысшылардың мүддесін қорғамай, олардың жұмысын марапаттамай және құқықтарын қорғамай іске асыру мүмкін емес.

Әдеби музыкалық, көркем және ғылыми шығармалар авторының қоғамдағы атқаратын рухани және санаткерлік рөлі соншама – ол азаматтардың терең де тұрақты мүддесіне толық жауап беріп, өркениеттің дамуында шешуші мәнге ие болады.

Мемлекет автордың жеке табыстарымен ғана шектеліп қоймай, оның қоғам байлығына қосқан үлесін де ескере отырып, мейлінше ауқымды және берік қорғалуын қамтамасыз етуге тиіс.

Авторлық құқықтың қазіргі бағыты қорғалатын туындылардың кеңеюі мен авторлық құқықтың жүзеге асу нысандарынан және қорғалу дәрежесінің күшеюінен көрінеді.

Осы саладағы Қазақстан Республикасының «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» заңы еліміздің салт – дәстүрі мен мәдени мұрасын сақтауға және дамытуға мүмкіндік береді. Сол себепті бұл заңымызды өте дұрыс және тиімді құрастырылған деп санауымызға болады.

Мен осы дипломдық жұмысымды, көптеген қазақстандық және ресейлік заңгер ғалымдардың еңбектерін пайдалана отырып, және оның негізінде жаздым. Бұл сала бойынша қазақ тілінде материялдар аз болғандықтан, көбіне заңи әдебиеттер қолданылды.

Мен мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтардан тұратын автордың құқықтары туралы өзімді қызықтырған барлық сұрақтарға, осы жұмысымды жазу барысында, толық жауап алдым.


І. АВТОРДЫҢ МҮЛІКТІК ЕМЕС ЖЕКЕ ҚҰҚЫҚТАРЫ
§1. Авторлық құқық және авторлық атқа құқық
Автордың мүліктік емес жеке құқықтарының арасындағы бірінші және негізгісі ол туындының авторы болып танылу құқығы. Авторлық құқық туындының белгілі бір тұлғаға тиістілігін объективті факт ретінде белгілейді және туынды мен оның жасаушысы арасындағы ақиқатты байланысты қорғайды.

Берндік конвенцияның 6-шы бабында авторлық құқықты туындыға өзінің авторлығын тануды талап ету құқығы» деп көрсеткен.

1991 жылға дейін әрекет еткен заңда, авторлық құқық тікелей бекітілмеген. Бірақ заңи әдебиеттерде автордың бұл құқығының бар болуы бұрыннан көрсетілген болатын, тек оны бегілеуге қатысты ортақ пікір болмаған еді.

Заң авторлық құқықты тікелей көрсетпей ақ, авторға туындысын өз атынан жариялау және пайдалану құқығын бекіткен, осыған байланысты кейбір заңгерлер авторлық атқа құқық авторлыққа құқықтың құрамына кіреді деп санаған. Басқалары тек авторлық атқа құқық бар, ол кейде авторлық құқықты білдіреді деп санаған.

Кейбіреулер, авторлық құқық – ол дербес, авторлық атқа құқықтан бөлінген, ал заңда авторлық құқықтың жоқ болуы «авторлыққа құқық және авторлық атқа құқық дербес жеке құқық емес деп айтуға негіз бермейді, оның бар болуы және ол бұзылған жағдайда қорғау шарасы жоққа шығармайды» деп дәлелденген\8,с.33\.

Уақыт өте келе көптеген ғалым заңгерлер авторлық құқықтың дербес және негізгі мағынасы, ол тұлға өзі жасаған туындының жасаушысы ретінде саналу және танылу құқығы екендігін мойындаған және оның айналасындағы

Бірақ әдебиетте басқа пікір де айтылған, онда, авторлық құқық туындының авторында жоқ және оны дербес құқық ретінде тану толық негізделмеген өйткені, «туынды жасаған тұлға авторлық құқыққа ие болғандықтан емес, оның жасаушысы болғандықтан, туындыға белгілі бір шығармашылық күшін салғандықтан автор болып саналуға құқылы», ал егер «үшінші тұлға басқа біреудің туындысын иемденген жағдайда, соңғысы өз мүддесін қорғауды талап етуге құқық авторлық құқық болғандықтан емес, үшінші тұлға туындыны жасауға қатыспағандықтан» деген.

Авторлық құқықтың дербес құқық ретінде мойындамау себебі авторға «авторлық құқықты беру, ол жеке меншік құқығының үш түрінен басқа (иелену, пайдалану, басқару) тағы да төртінші жеке меншікті тану, яғни, «ол сол заттың қожайыны ретінде саналу құқығын» тану сияқты болатын еді деп дәлелдеген.

Осыған байланысты қорытындыда авторлық құқық жоқ және атор мен авторлық құқық түсініктерін біріктіру іс жүзінде өз құндылығынан айырылған \10,с.134-125\.

Осыған қоса З.В.Ромовская субъективтік авторлық құқық деп аталатын, барлық кешенді белгілеу үшін жинаушы ретінде бұл түсініктің қолданылын жоққа шығарған жоқ.

Ондағы келтірілген дәлелдермен келісуге болмайды. Туындының авторында авторлық құқытың болуы ол авторлық құқық өзіне мүліктік емес жеке құқықты қосқандықтан ол авторлық құқықты толығымен бөлектетпейтіндей қылады. «Авторлық құқықтың жеке меншік құқығынан айырмашылығы ол туынды мен автордың арасындағы ажырамас байланыста, туындыны автордың жасуы және оның авторлық құқықта орын алуы ақиқатына негізделген байланыста». «Сондықтан да авторлық құқықта авторлыққа құқық-

Авторлық құқық алғаш рет, заңды түрде 1991 жылы 135-ші бапта бекітілген болатын, ол авторға тиісті құқықтың біріншісі деп айтылған.

Сондай-ақ авторлық атқа құқық та бекітілген яғни ол, бұл екі құқықтың дербес екндігін куәландырады. Бірақ бұл заң актісінде, аталған құқықтарға түсініктеме берілмеген, оның мазмұнын ашып көрсеткен жоқ.

1993 жылы қабылданған Ресей Федерациясының заңында авторлық құқық пен авторлық атқа құқық екі дербес құқықтар ретінде қарастырылған. Туындыға қатысты авторлық мүліктік емес жеке құқықтары бекітілген 15-ші бапта:

«туындының авторы болып танылу құқығы (авторлық құқық)» және «автордың шын атымен, бүркеншек атпен немесе атын көрсетпей, яғни жасырындықпен туындыны пайдалануға рұқсат ету – немесе туындыны пайдалану құқығы (авторлық атқа құқық)».

Осындай авторлық құқықтың түсінігі және оның есімге құқықпен арақатынасы авторлық құқық ғылымында танылған.

Бірақ Ресей Федерациясының заңына ұқсас болып келген Қазақстан Республикасының Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңының 15-ші бабы, 1-ші тармағындағы 1-2 тармақшаларында бұл құқық басқа үлгіде берілген:

1. «Туындының авторы деп танылу құқығы және оны тануды, соның ішінде, егер іс жүзінде мүмкін болса, туынды кез-келген жария пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына автордың есімін тиісті түрде көрсету арқылы тануды талап ету құқығы (авторлық құқық)»,

2. «туынды пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына автордың шын есімінің орнына лақап есімін (бүркеншік есімін) көрсету және соны талап ету немесе есімін көрсе,туден бас тарту құқығы, яғни жасырынды (есімі аталу құқығы)».

Бірінші тармақшадағы анықтамада, бір жағынан авторлық құқыққа автордың атын көрсету мүмкіндігі қосылады, ал басқа жағынан авторлық атқа құқықта тек қана «шын аттың орнына лақап атты немесе авторлық атын көрсетуден бас тарту мүмкіндігін жатқызады.»

Автордың атын туынды даналарында көрсету арқылы тану туынды басып шығарылғаннан кейін және әрі қарай пайдаланғаннан кейін ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Туындыны пайдалануға байланыссыз авторлық құқық бұзылуы мүкін, мысалы авторлықты иемдену немесе иемденгенін мойындамау. Негізінен авторлық туындыны жасау фактісінен туындайды және туынды пайдаланыла ма, жоқ па оған байланысыз қорғалуы тиіс, яғни туындысы жарияланбаған автор да авторлық құқыққа ие болады.Сәйкесінше авторлық атқа құқықты бұзу туындыны пайдалануда ғана мүмкін болады, туынды даналарын жеткізуде немесе оны орындауда басқа ат көрсетілген жағдада, авторлық туындыны пайдаланбай-ақ бұзылуы немесе дау туындауы мүмкін.

Туындыны пайдалану кезіндегі автордың атын көрсетуді талап ету құқығы басқа жеке құқықтың мазмұнына да кіреді – авторлық атқа құқыққа. Бұндай талапты авторлық құқыққа жатқызу құқықтың дұрыс мазмұнын бұрмалауға әкеледі.

Яғни Қазақстан Республикасының заңында туындаған есімге құқық және шын есімін көрсетуді авторлық құқыққа жатқызу деп бөлу, тікелей талқыланғанда дұрыс емес қорытындыға әкеледі, бұнда лақап атты көрсеткен жағдайда немесе аты көрсетілмеген туындыны пайдаланғанда, яғни жасырындық, автор авторлық құқықты пайдаланбайды, бірақ атап өткендей, туындыны жасау сәтінде пайда болған авторлық құқық авторға туынды пайдаланыла ма, жоқ па және пайдаланған кезед қандай есім көрсетілгеніне тәуелсіз тиесілі болады деген қорытынды. Егер туынды бөтен тұлғаның атымен жарияланса, ал автор өзінің шын атын көрсетуді талап етсе, ол бұл талабымен туындының авторы болып танылу мүмкіндігі ретіндегі авторлық құқықпен бірге қорғалуға құқықты жүзеге асырады, яғни тек құқығы бұзылған жағдайда дербес субъективтік құқық, авторлық құқық туындйды.

Және керісінше, өзінің авторлығын қорғай отырып автор өзінің шын атын ғана емес, халыққа танымал лақап атын да көрсетуді талап ете алады. Мысалы, М.Горьки (А.Пешков), Ахматова (Горенко), Абай (Ибрахим Құнанбаев), А.Тарази (Ашимов) және тағы басқалар. Бұл жағдайда автордың шын аты көрсетілмесе де, туындының белгілі бір тұлғаға тиесілігі қорғалады, яғни, аторлығы.

Авторлық құқықтың дрбес екендігін айтқан С.А.Чернышеваның өзі «бұл құқыққа қоса авторға автолық атқа құқық тиесілі болады, ол туындыны пайдалану жағдайында авторлықты белгілеу әдісі ретінде қаралады» деп жазады. Қандай да бір әдіспен соның ішінде шын атымен өзінің авторлығын белгілеу мен автор болып танылу мүмкіндігі арасындағы айырмашылық аталған қайшылыққа әкеледі. Заң шығарушы, авторлық құқық тармағында шын атты айта кетіп, автордың шын есімінің орнына лақап есімін көрсету мүмкіндігіне және есімін көрсетуден бас тарту мүмкіндігіне әкеле отырып, оны есімге құқықты қарастыратын тармақшада қайталану мүмкіндігін қарастырмаған.

Авторлық құқық абсолюттік құқық борлып табылады және ол басқа тұлғаларға авторлық құқықты бұзбау міндеттілігін жеткізеді. Туындының даналарында есімін көрсету арқылы авторлықты тануды тек оны пайдаланушыларға ғана қатысты талап ете алады. Бірақ бұндай талапты басқа белгісіз тұлғаларға тарату мүмкін емес.

Авторлық құқықтың мәні шығармашылық еңбегімен туынды жасаған жеке тұлғаның сол туындының авторы ретінде танылу құқығында жатыр. Туындының авторы ретінде саналу құқығы туындыны қандай да бір жағдайдағы пайдалану кезінде заңның сақталуын талап етуін қамтамассыз етеді және оны басқа тұлғалардың теріс әрекетінен қорғайды.

Авторлық құқықты тек туындыны жасаған жеке тұлға ғана жүзеге асыра алады. Ешқандай тұлға біреудің еңбегімен жасалған туындының авторы бола алмайды. Авторлық құқық туындыны жасаудағы автордың жұмысының құқықтық бейнесі және бекітуі болып табылады.

Белгілі бір тұлғаның авторлығын тану, авторлық атқа құқықтың жүзеге асырылуына әкеледі, ал ол өз кезегінде әр түрлі жағдайда туындыны пайдалану кезінде жүзеге асырылады.

Тұлғаның туындыны жасаушы ретінде танылуы заңда көрсетілген басқа барлық авторлық құқықтың жүзеге асырылуына әкеледі.

Заңда автордың шын есімі, егер іс жүзінде мүмкін болса, көрсетіледі делген. (1-тар) ал бүркеншік есімге қатысты (2-тар) мұндай ескертпе айтылмайды. Бұнымен заң пайдаланушыны лақап атын көрсетуге іс жүзінде мүмкін болмаса да мәжбүр етеді. Автордың шын аты да, лақап аты да тең дәрежеде қорғалады және оны көрсету немесе көрсетпеуіне негіз бірдей болуы тиіс.

Сондықтан да шын атын және лақап атын көрсету бір құқықтың мазмұнын құрауы тиіс – атқа құқық, ал авторлық құқыққа, жасалған туындының авторы ретінде танылу мүмкіндігі ғана жатқызылуы тиіс.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бұл жетіспеушілікті жойды, 977-ші баптың 1-ші тармағының 1,2-тармақшаларында авторлық құқықты «туынды авторы ретінде танылу және оны пайдалану кезінде осы туындыға басқа адамдардың авторлығын тануды болғызбайтын нақ осындай туынды талап ету құқығы» деп, ал авторлық атқа құқықты «туындыны өз атынан, бүркеншік атпен немесе жасырын атпен пайдалану құқығы деп көрсеткен».

Авторлық атқа құқық – ол аталып кеткендей, тікелей заңда көрсетілген «туынды пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына автордың шын есімінің орнына лақап есімін (бүркеншік есімін) көрсету және соны талап ету немесе есімін көрсетуден бас тарту құқығы, яғни жасырындық».

Авторлық құқық туралы заңда, яғни 1928 жылғы авторлық құқық Негіздерінің 7-бабы мен Қазақ ССР АК-нің 475-бабында да авторолық құқық осылайша бекітілген болатын. Авторлық атқа құқық авторлық құқық ғылымында жалпы таныған түсінік болып табылады; қазіргі кезде ол Ресей Федерациясы заңының 15-ші бабында да бекітілген, онда «Автордың шын атымен, лақап атымен немесе атын көрстепей, жасырын түрде туындыны пайдалану немесе пайдалануға рұқат ету құқығы».

Авторлық атқа құқық авторлық құқықпен сөзсіз байланыста, бірақ ол дербес болып келеді.

Объективтік ақиқатты көрсететін және туындыны жариялауға тәуелсіз болатын авторлық құқықтан айырмашылығы, авторлық атқа құқық біржақты еркімен жүзеге асырылады және туындының жариялануына байланысты жүзеге асады\23,с.67\.

Қазақ ССР АК-нің 475 бабында автордың құқықтары аталған, онда авторлық атқа құқық басқа құқықтардан бөлінбеген болатын. Жалпы бұл баптың 1-тармағында «барлық рұқсат етілген әдіспен, шын атымен, лақап атымен (бүркеншік ат) немесе атын көрсетуден бас тартумен, яғни жасырындықпен туындыны жариялау, қайта шығару және тарату» деп көрсеткен. Яғни бұл жерде авторлық атқа құқық жариялауға, қайта шығаруға және таратуға құқықтарымен біріктірілген.

Сонымен қатар Қазақ ССР АК-ның басқа бабында авторлық атқа құқық дербес құқық ретінде танылған. Мысалы, Қазақ ССР АК-нің 493-бабы 2-тарауында «авторлық атқа құқық мұрагерлікпен берілмейді» делген.

1.Дозорцев В.А. Авторские дела в суде. Научно-практический комментарий. – М., 1985. 67-бет.

Нәтижесінде, 1991 жылғы Негізінен бастап, авторлық атқа құқық бөлек бекітілді. Бірақ бұл құқықтың мазмұны, яғни бұл құқықпен қамтамасыз етілетін автордың әрекеттері заң актілерінде әрқашан дұрыс көрсетіле бермеген.

Бұл жанама бекітілгендей сияқты келген авторлық атқа құқық пен пайдалануға құқықтың бір құқықта байланысуынан көрінеді.

Мысалы Ресей Федерациясының заңы авторлық атқа құқықты «автордың шын атымен, лақап атымен немесе атын көрсетпей жасырын түрде, туындыны пайдалану немесе пайдалануға рұқсат ету құқығы» деп көрсете отырып, Қазақ ССР АК-нің 475-бабында көрсетілген норманы қайталайды.

Бұнымен туындыны пайдалануды, авторлық атқа құқықты жүзеге асыратын әрекет ретінде көрсетеді. Бірақ туындыны пайдаланудағы әрекет автордың мүліктік құқығының мазмұны болып табылады.

Осы қатынаста Қазақстан заңы авторлық атқа құқықтың мазмұнын, өз атын көрстеу, көрсетуді талап ету мүмкіндігі немесе атын көрсетуден бас тарту деп айтады.

Қазақстан Республикасы АК-нің 977-бабы 1-тармақ 2-ші тармақшасында авторлық атқа құқықты «туындыны өз атынан, бүркеншік атпен немесе жасырын атпен пайдалану құқығы» деп, Ресей заңын қайталаған.

Бірақ «туындыны пайдалану құқығы» - ол пайдалану құқығы, ал туындыны белгілі бір атпен немесе атсыз пайдалану құқығы – бұл атқа құқық екенін түсіндіру қиын. Қай жағдайда да «пайдалану» негізгі термин болады.

Бұл жағдай заңи әдебиеттерде орын алған болатын. С.А.Чернышева авторлық атқа құқық көрсетілген заңның мазмұнында басқа мазмұн көрсетілген деп қарсылық туғызған болатын. Атқа құқық – бұл туындыны белгілі бір атпен пайдалану немесе пайдалануға рұқсат ету құқығы емес, бұл автордың өзінің таңдау құқығы.

Осылайша автордың дербес, мүліктік емес жеке құқығы ретіндегі атқа құқықтың мазмұнын құрайтын әрекет, шын атымен немесе лақап атымен тындыны пайдалануда (қайта өңдеу, тарату және т.б) емес, ол туындыны пайдалану кезінде шын атын немесе лақап атын көрсетуде.

Қазақстанның заңында көрсетілген атын көрсету (шын және лақап) тек туындының даналарында және оны қандай да бір жария пайдалану кезінде, автордың жеке мүддесін міндетті шегінде қамтамасыз етпейді. Заңның өзінің мазмұнында жария пайдалану түсінігі жоқ, 16-шы бапта пайдаланудың тек кейбір әдістері қаралған, олар – жария көрсету, жария орындау, жария хабарлау. Ал туындыны жалпы жұрттың назарына арнап эфирден немесе кабнльден хабарлау жария деп аталмаған.

Егер туынды қайта шығарылса, көбейсе автордың аты даналарда көрсетілуі тиіс (кітаптарда, пластинкаларда, таспаларда және т.б). Сурет немесе ескерткіштің нағыз түпнұсқасын көрсеткен кезде, автордың аты түпнұсқада көрсетілмесе, кем дегенде оның астына қолы қойылуы тиіс, музыкалық туындыны көпшілік үшін орындау кезінде және оны эфирге берген кезде автордың аты сәйкесінше хабарлануы тиіс.

Қарастырылып отырған автордың құқығы әдет бойынша заңда және заңи әдебиеттерде атқа құқық деп аталады.

Қазақстан Республикасының АК-де алғаш рет «азаматтың аты» деген норма қосылады (15-бап) оған сәйкес азамат құқықтар мен міндеттерді өзінің атымен алады және жүзеге асырады, оған тегі мен өзінің аты және еркі бойынша әкесінің аты да жатады.

Осы бапта азаматтардың жасырын түрде құқықтар алуы және міндеттерін жұзеге асыруы немесе лақап атты (бүркеншік ат) пайдалануы туралы заңда қарастырылуы мүмкін деп бекітілген.

Осы бап атқа құқықты азаматтардың жеке мүліктік емес құқықтарының бірі ретінде бекітеді. Бұл құқық сондай-ақ өзіне заң актілерінде бекітілген рет бойынша өзінің атын өзгерту мүмкіндігін қосады (4-т), осыған сәйкес бұрынғы атына берілген құжатқа өзгерістер енгізуді талап ету құқығы (5-т), оның келісімінсіз атын пайдалнуға тыйым салуды талап етуге құқық (8-т), оның атын заңсыз қолдану нәтижесінде туындаған залалды өтеттіруге құқық «9-т» және т.б. Бұл мүліктік емес жеке құқықтарды автор басқа азаматтармен теңдей иеленеді.

Л.О.Красавчикова атқа құқықты, мынандай мүліктік емес жеке құқық, реттеу әдісі бойынша Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 15-бабына ұқсас келген азаматтың әлеуметтік өмір сүруін қамтамассыз ететін құқық деп түсінеді\30,137-140\.

Өзінің атымен, лақап атымен немесе жасырындықпен азамат әр түрлі құқықтық қатынасқа түседі. Көптеген жазушылар, орындаушылардың шығармашылық жұмысына ғана байланысты емес және де қоғамдық салада жұмыс істейтіндіктен лақап атпен танымал болған.

Заңи әдебиеттерде лақап аттың ашылуына жол беріле ма және қандай жағдайда жол берілмейді деген сұрақ қойылады. Э.П.Гавриловтың негізделген пікірі бойынша туындыға байланыссыз лақап аттың қолданылуы авторлық құқық шегінен шығады. Кейін лақап атпен немесе жасырындықпен жарияланған туындының авторы белгілі тұлға деген қорытындыға әкелген әдеби зерттеулерді жариялау авторлық құқықта атқа құқықтың бұзылуы болып табылмайды. Баспаларда танымал адамдардың лақап аттары ашылып, жарияланады, соның ішінде эстрадалық орындаушылардың лақап аттары жиі ашылады. Мұндай жағдайдағы жариялау авторлдық құқықтың емес, авторлық атқа құқықтың бұзылуы болып табылады.

Қаралып отырған авторлық құқық, ол автордың атын туынды даналарында көрсету, туындыны орындау кезінде автордың атын жариялаудан көрінеді, яғни нақты туындымен ажырамас байланыста, дұрысырақ айтқанда «атын белгілеуге құқық». Ол құқықты жүзеге асыруда автордың, заңмен қарастырылған үш әдістің бірін таңдап, қолдану мүмкіндігі бар.

Шын атын автор туындыны қандай да бір жазылған вариянтта қолдану кезінде көрсете алады - атын (тегін, өз атын, қаласа әкесінің атын) толығымен көрсету, өз атының орнына инициалын көрсету т.б. Шын атын көрсетудің

варианты да заңмен қорғалуы тиіс. Егер автор өз атын және әкесінің атын толығымен көрсетуді қаласа, оны инициялмен ауыстыруға болмайды.

Әдебиеттерде инициялдар соның ішінде нағызы да лақап ат болып табылды, өйткені олар автордың азаматтық атын жасырады деген пікір айтылан.

Бірақ бұл пікірмен келісу мүмкін емес. Лақап ат ретінде шартты (Қазақ ССР АК-нің 475-бабы) немесе ойдан шығарылған (АК 15-бабы, Авторлық құқық туралы заңның 15-бабы) атты айтуға болады. Бұл түсініктердің арасында айырмашылық жоқ. Автордың шын инициялдарын шартты немесе ойдан шығарылған деп тану мүмкін емес. Мүмкін, туындыда автордың тек инициалдары (шын және ойдан шығарылған) ғана көрсетілген жағдайда бұндай туындыны лақап атпен шығарылған деп тануға болмайтын шығар.

Лақап ат ретінде әдетте басқа азаматтық ат таңдалды. Сондай-ақ лақап ат ретінде басқа қандай да болсын сөз қолданылуы мүмкін.

Атын көрсетудің вариантын таңдау лақап атты көрсету кезінде де таратылуы тиіс. Мысалы, жалпыға танымал жазушы А.М.Пешков Максим Горький деген әдеби лақап атты таңдаған болатын. Туындыларды жарыққа шығарған кезде жазушының лақап аты толық көрсетіледі. Бұндай жағдайда автордың өзі лақап атты жазудың қандай түрін таңдау керектігін анықтауы тиіс.

Лақап атты әр түрлі себеп жағдайларда пайдаланады: ұзақ немесе қысқа ат үшін, бір автордың әр түрлі саладағы шығармашылығының бір бірімен араласпауы үшін және басқа жағдайларда. Мысалы, математик Чарльз Лютвидж Догсон өзінің математикалық жұмыстарын шын атымен жариялап, логика, балалар ертегілерін, тақпақтарды жариялау үшін Льюис Кэролл деген лақап ат таңдап алған.

Бір кездері Кеңес одағында лақап атқа тыйым салу туралы ұсыныстар айтылған оны социалистік қоғамда автор өзінің шын атын жасыратындай себеп жоқ деп негіздеген. Бұндай ұсыныстар қолдау тапқан жоқ.

Керісінше авторларға шын атымен туындыны жариялауға тыйым салып, лақап атты таңдауға мәжбүр еткен жағдайлар белгілі. Бұндай шектеулер мысалы белгілі журналист А.Аджубеяға қатысты қойылған\22,с.18\.

Бұндай жағдайды сөзсіз авторлық атты көрсетуді бұзу деп тану қажет.

Автор ешқандай атты көрсетпеуге де құқылы. Бұл жағдайда туынды жасырындықпен пайдаланылады.

Кей түрдегі өнер туындысының авторлары, көбіне бейнелеу өнерінің өзінің авторлығын белгіліеу үшін шын аттың орнына және шын атпен қоса лақап атпен қол қояды, монограмма және басқа граффикалық белгілер қояды. Бұндай белгілер әдетте суретті пайдалану кезінде қайта шығарылады, мысалы, газеттегі карикатур, соның ішінде қол қойылғаннан кейін қасына автордың шын аты көрсетілген жағдайда. Бұндай бейнелеу құралдарымен орындалған атын белгілеу, біздің ойыызша, автордың шын аты және лақап атымен қоса заңмен тең қорғалуы тиіс, өйткені олар дербес мағынада.

Автордың таңдаған атын көрсету варианты авторлық шат бойынша да еркін қолдану кезінде де туындыны пайдалануда көрсетілуі тиіс. Қазақ ССР АК-нің 488 және 490 баптарында автордың келісімінсіз туындыны пайдалануды көрсететін (регламенттейтін) баптарында, бұндай пайдалану «автордың тегін көрсетумен» рұқсат етіледі делінген, бұл сөзсіз авторлық атты

көрсету құқығының мазмұнына сәйкес емес еді.

Авторлық құқық туралы заңның 19 және 20 баптарында авторлық атты көрсету талап етіледі.

Сондықтан да бұндай жағдайда пайдаланушы И.В.Савельева жазғандай «туындыны, бірінші рет автор қандай атпен шығарса, сондай атпен көрсету» жарияланбаған туындыны қандай да бір пайдалануға жол берілмейді.

Өзінің атын көрсету құқығы және пайдаланушыдардан бұндай көрсетуді талап ету, автордың белгіленген атына автордың келісімінсіз қандай да бір

өзгерістер енгізуге тыйым салынатындығы туралы пайдаланушылардың міндеттерін айтады (Қазақ ССР-ң АК-нің 482-бабы). Заңда атын көрсету құқығына шектеулер де қарастырылған. Шын аттың көрсетілуі мүмкін емес жағдайда, ол міндетті емес.

Қазақ ССР АК-нің 490-бабы 4-тармағында, өнеркәсіп бұйымдарындағы туындыларды пайдалануда автордың атын көрсетпеуіне жол беріледі, өйткені пайдалануда автордың атын техникалық себептермен көрсету мүмкін емес жағдайдан басқа да себептер болуы мүмкін. Не болғанда да бұны шектен кең талқылауға болмайды.

Сондай-ақ автордң атын жария емес пайдалануда көрсету міндетті емес. Мысалы, туындыны жеке мақсатпен қайта шығаруда. (Авторлық заңның 18-ші бабы). Кейбір туындыны еркін пайдалану жағдайында атын көрсету міндетті емес, өйткені ол заңмен талап етілмейді. Автордың атын көрсету керектігі заңмен бекітілгеннің басқа жағдайдан айырмашылығы бұндай жағдайда аталған жеке мақсатта қайта шығарудан басқа, туындыны ресми түрде жария орындау (авторлық заңның 22-бабы) мен әкімшілік және соттық мақсатта туындыны қайта шығару (авторлық заңның 23-бабы). Бұндай түрмен той немесе садақа кезінде музыкалық туындыны орындауда композитордың атын жариялау егер бұл жариялау іс жүзінде мүмкін болса да міндетті емес.

Бұл жағдайдың бәрінде де автордың атын көрсету, көрсету туралы сұрақты пайдаланушы өзі шешеді.

Бірақ заңға белгілі әдіспен автордың атын көрсетуге тікелей тыйым салу белгілі.

Сонымен, 1928 ж Авторлық құқық Негізінің 9-бабымен, басқа тұлғаның туындысынан көшірме түсіріп алуға жол берілген, бірақ шын автордың көркем немесе фотографиялық туындысын, монограмманы немесе қолын көшірмеде көрсетпей және тек жеке пайдалану үшін ғана рұқсат етілген.

Бұл жерде қолы мен монограмманы көшірмеде қайта шығару, көшірмені шын туынды деп шатастырмау үшін тыйым салынған.

Туындыны құрастырушының (шығарма авторының) атын көрсету құқығында спецификалық ерекшеліктер бар екенін айту қажет.

Олардың шығармашылығының нәтижесі, қолданылған алғашқы туындылардан (авторлары аналогиялық құқыққа ие) бөлінбейтін болғандықтан, аудармашылардың, құрастырушылардың аттары сол аудармашы немесе құрастырушы екендігін білдіретіндей етіп көрсетілуі тиіс.

Әдеби туындының аудармасын шығарған кезде аудармашының атын, жазушының атының қасына көрсетуге жол беріомейді, өйткені, олар тең авторлар деген пікір тудыруы мүмкін.