Организмнің иммундік жауабы

Организмнің иммундік жауабы

Гуморальдік жэне жасушалық иммунитетгің қалыптасуы нэтижесінде лимфоцитгердің "жады жасушалары" деп аталатын ерекше субпопуляциясы пайда болады. Осы еске сақгағыш лимфоцитгердің арқасында организм екінші рет кездескен антигсніне шашпан жэне күшейтілген иммунды жауап қайтара алады. Кейде антиген организмнін иммунологиялык толеранттылык

(бейтараптылық) деп аталатын ареактавті күйін де тудыра алады. Иммунитстгің бұл феномені иммундік жүйенің өз антигендеріне карсы жауабының өрістеуіне жол бермейді. Ал, организмнің өз антигендеріне бейтараптылығынын жоғалуы аутоиммунды аурулардың пайда болуына экеледі. Антидснелер мен сенсибилизденген лимфоцитгер кейбір жағдайларда белгілі бір антигенмен екінші рет кездескенде ете жоғарғы сезімталдыкгы -аллергияны тудыру мүмкін.

Қорыта айтқанда, казіргі кезде иммундік жауаптың алты түрі белгілі болып отыр: 1) антвдене түзу; 2) сезімталдыктың жедел турі; 3) сезімталдыктың баяу түрі; 4) иммунологиялық жады; 5) иммунологиялық толеранттылық; 6) идиотип-антиидиотаптік қарым-қатынас. Иммундік жауаптьщ бұл түрлері организмнін иммунологиялық икемділігін немесе реактивтілігін сипаттайды.

Антиденелер немесе иммуноглобулиндер организмнің жүқпалы аурулардын коздырғыштарына жэне генетикалық болмысы бөлек бөгде затгарға - антигендерге қарсы бағытгалған маңызды корғаныс факторлары. Иммуноглобулиндер микробтарды немесе бөгде жасушаларды тумшалап, оларды фагоцитозға дайындайды, вирустар мен токсиндерді залалсыздандырады, антигенмен жабысқаннан сон комплемент жүйесін іске қосады. Антиденелер қорғаныс механизмінің тиімді факторлары бола тура, кейде аутоиммувды аурулардың, анафилаксияның, атопиялық қүбылыстардың нсгізгі

себебі болып табылады. Әуелі баста антиденелер өздерінің атқаратын Ікызметгеріне байланысты шартга түрде бейтараптаушы, ерітуші жэне ' уйытушы больш үш топқа жіктелген болатын. Бейтараптаушьшарға -' антитоксиндер, антиферменттер жэне вирусбейтараптаушы Іантиденелер, ерітушілерге - бактериолизиндер, гемолизиндер жэне Іцитолизиндер, ал үютушыларға - агглютинирлеуші және преципитирлеуші антвденелер жатқызылған. Комплемент Ібайланыстырушы антиденелер өз алдына бір топқа бөлінеді. Антиденелердщ кабілетіне қарай серологиялық сыналымдар агглютинация, гемолиз, лизис, прещшитация реакциялары деген Іатауларға ие болды. Сонымен қатар иммуноглобулиндер |"жылусүйгіш" жэне "суықсүйгіш" антвденелер деп те бөлінген Іболатын. Олардың біріншілері антигендермен 37°С, ал екіншілері 4°С жақсы эрекетгесе алатын. Кейіннен оларды физикалық кдсиеттері Ібойынша жіктеу үысьпшлды. Айталық, кан сарысуыньщ белогы Іэлектр өрісінде альбуминдер жэне альфа-, бета-, гамма-тлобулиндер | атгы төрт белдеуге бөлінеді. Электрофорез көмегімен антидснелердің Ітек бета- жэне гамма-глобуливдер фракцияларында ғана Іболатындығы дэлелденді. Бертін келе антиденелерді ажырату ' мақсатывда жоғары жылдамдыклы центрифугалау эдісі қолданылады. Бүл тәсіл бойынша белоктардың седиминтация (шөгу) жылдамдығы ІСведберггің (8) бірлігімен өлшенеді. Центрифугалау нэтижесінде іантиденелер екі негізгі топқа бөлінеді: шағьш молекулалы Іантиденелер - 75 жэне үлкен молекулалы антиденелер - 195. Бірінші Ітоптың антиденелері электроффеграмманың гамма-глобулиндік, ал Іекінші топтағылар бета-глобулиндік фракцияларында болатындығы I анықталды.

• 
  Антиденелердің түзілуі туралы теориялар
  

"Танба теориясы" бойьгаша жасуша арқылы өтксн антиген оньщ ішіндб балауызға немесе сургучка басқан мөр сиякты өз ізін қалдырады. Жасушадан бөлініп шыққан мүндай танбалар өздерін қалыптастырған антигендермен байланысқа түседі. "Тікелей матрица" теориясы бойынша антиген антиденелерді рсасап жатқан жасушалардың ішіне еніп, иммуноглобулин ліолекуласының түзілуіне керекіі матрица қызметін атқарады Қ10 сурет). Олардың ойынша антиденелер бір-бірінен тек Ігюлипептидтік тізбектерінің конфигурациясы бойынша, басқаша (айтканда ширатылу тэртібімен ажыратылады. Антигеңдер Іқурастырылып жатқан антвденелердің шеткі ІЧ-амин кышқылдарының конфигурациясын өзінін детерминанталарьша •үйлесімді етіп өзгертеді. Антидене антигеннен босап, қан ағымына Іенеді, ал антиген иммуноглобулиндердің жаңа молекулаларын Іжасауға кіріседі. Алайда, бул теория иммунологиялық Іголбрантгылықіъщ қальштасу зандылыктарына, антиген мен оған Ікзрсы түзілген антиденелердің сандық жағынан сэйкес келмеуіне 'түсініктеме бере алмады жэне антигеннщ жасушы ішінде аз уақыт аралығында ғана өндеуден өте алу мүмкіндігіне кайшы келді.

фагоцитгермен жүтылып, кейіннен антиденелерді жасай алатын иммундік жауапқа кузыретгі жасушалардың ішіне енеді. Бүл теория бойынша антиген тек сүрыптаушының рөлін ғана атазрады, сондыкган да ол иммунологиялык толерантгалыкгьщ феноменін, организмнің өз антигендерін басқалардан ажырата алу қабілетін түсіндіре алмады.

Ал, енді иммунитеггің негізгі феномендеріне түсініктеме бере алатын Ф.Бернетгщ клональді-селекциялык теориясын қарастырайык (13 сурет). Ғалымның болжауынша лимфоидты жасушалардың популяциясы гснетикалық түрғыдан алғанда біркелкі болмайды, яғни В-лимфоциттерінің эр клоны накты бір антигенге ғана үйлесімділігі бар антвденелерді жасап шығаруға бейімделген. Бөгде затгың денеге енгенінен соң антигенге үйлесімділігі жоғары лимфоцитгің клоны шапшаң көбейе бастайды. Мүндай клонның жасушалары кейіннен антвдене синтездейтін плазмоциттерге айналады.

Ф.Берне теориясының негізін төрт ереже қалайды.

1. Лимфоидты үлпада жасушалардың көптеген популяциялары болады. Ғалымнын есебі бойынша адам организмінде лимфоидты жасушалардың саны 10¹² жетеді. Эр клонньщ жасушалары иммуноглобулиндердің бір ғана вариантын жасап шығарады.

2. Мутацияға ушыраған клоңдардың лимфоидты жасушалары-ның гетерогенді популяівдялары иммуноглобуливдердін эртүрлі вариантгарын жасап шығарады. Иммуноглобулиндердің накгы бір антигенге үйлесімділігіне клонның генотипі жауапты болады Ф.Бернеттщ жорамалдауынша антигендердің жалпы саны 10 000 жуық болуы мүмкін. Бүл жағдайда лимфоидты популяцияларда белгілі бір антигенге антиденелерді түзуге алдын ала бейімделгеті 10 000 клон болуы керек.

3. Антигендердің аз мөлшері өз клонының көбеюіне жэне антидене өндіруші жасушаларға айналуына ықпалын тигізсді. Бүл клонның пролиферациясының нәтажесінде бірнеше күн ішінде көптеген антиденеөндіруші жасушалар пайда болып, антиденелер қан ағымын каныкгыра бастайды.

4. Антигеннің көп мөлшері өзіне қарсы антиденелрді түзуге алдын-ала бейімделген жасушалардың клонын жойып жібереді. Бүл мэселе эмбриональдік кезснде организмнід өз антигендеріне қарсы бағытгалған лимфоидты жасушалардьщ талкандалуына экеледі.

іж- ізашар жасуша; .пк-лимфоцит клондары; Аг-актигга; Адөк-антиденеөндіруші клон; Ад-антадене.

Ф.Бернетгің теориясының өміршеңдігі кейінгі жүргізілген зерттеулердін нэтижелерімен жан-жакгы дэлсдденіп отыр. Бүл теорияның да элсіз жақтары жоқ емес. Иммунологиялык толерантгылыкгын қалыптасуын түсіндіретін мағлүматгар кейінгі кезде біршама өзгеріске үшырады. Мысалы, толерантшлыкгың көптеген түрлерінде тиісті кловдардьщ элиминациясы, яғни иммундік жүйеден ығысуы байкалмайды. Иммунологиялық бейтараптылык күйін қалыптастыру кезінде иммундік жүйе енжарлык көрсетпейді. Толерантгылық Т-супрессорларыньщ тиісті кловдарының белсенділігінің күшеюінің нэтижесінде де пайда болады.3.

Аллергия (грекше аііов-баскаша, егёоп-эсер) организмнін белтілі бір бөгде затқа кальштан тыс сезімтаддығы. Ол эдетге антигеннің денеге екінші рет енуі кезінде байқалады. Аллергия терминін 1906ж. австриялык ғалым Пирке организмнің өзгеріске үшыраған икемділігін белгілеу үшін колданған. Иммундік жауаптың бүл түрін калыптастыратын затгарды ол аллерген деп атауды усынды. Олардың қатарына эртүрлі жануар жэне өсімдік тектес затгар, липоидтар, күрделі көмірсулар, дәрі-дәрмектер жэне т.б. жатады. Аллергендердід түріне байланысты аллергия инфекциялык, тағамдық (идиосинкразия), дэрі-дэрмектік жэне т.б. болып ажыратылады. Аллергияны туьшды иммунитетгің компоненті ретінде қарастыру керек, өйткені ол да басқа иммундік жауаптар сиякты денеге енген бөгде затгарға қарсы бағытталған организмнің жауабы болып табылады. Аллергиялык реакциялар қалыпты иммундік жауаптан күпггірек (гиперергия) немесе элсіздеу (гипергия) болып келуі мүмкін, ал кейде олардың нышаны мүддем байқалмайды (анергия). Аллергиялық реакцияларды екі топқа жіктеуге болады: жедел типті сезімталдық - ЖТС жэне баяу типті сезімталдык - БТС.

Сарысумен смдеу барысында пайда болатын жағымсыз жайлардың алдын-алу мақсатыңца малға сарысуды егер аддывда, оның бүл препаратқа сезімталдығын аныкгап алған жөн. Ол үшін көз конъюнктивасына сарысудың 2-3 тамшысын тамызады немесе оның 0,1-0,2 мл дозасын тері ішіне егеді. 20-30 минутган соң жергілікті реакциянын қарқынын тексеру арқылы малдың препаратқа сезімталдығы анықгалады. Анафилаксиялық шокты болдырмау үшін десенсибилизация эдісі қолданылады. Осы мақсатта аддын-ала тері астына сарысудың 0,5-2,0 мл егеді де, жарты сағаттан соң оның барлық дозасын енгізеді.

Анафилаксияны цитофильді, яғни жасушаға әуес І§Е жэне І§С антиденелері, комплемент жүйесі жэне полинуклеарлы фагоцитгср қалыптастырады. Бірінші рет енген антигенге қарсы пайда болған бүл антиденелер эдетге базофильдердің жэне шүйгін жасушалардың бетіне жабысады. Денеге екінші рет енген аллерген осы антиденелермен жэне жасуша бетіндегі рецепторлармен байланысқа түседі. Мүндай иммунды кешевдер жасушалардың түйіршіктершдегі (гранулаларындағы) метаболизмді күшейтіп, биологиялық белсенді заттардың - гистаминнін, серотониннің, анафилатоксиннщ, брадикининнің, гепариннің жэне т.б. бөлініп шығуына жағдай жасайды. Анафилаксияның клиникалық белгілері осы заттардың эрекетінен туындайды.

Сенсибилизденген жануардың қан сарысуымен егілген сау малдың организмінде бірнеше сағатган соң жоғарғы сезімталдық күйі калытасады. Мүвдай жануарға тиісті аллергенді енгізсек, анафилаксияның белгілерін байқауға болады. Демек, анафилаксияны енжарлы түрде бір организмнен екінші организмге қан сарысуы, яғни антвденелер арқылы көшіруге болады.

демікпе болған. Эдебиетте Сиіісоісіез түріне жататын жэндіктін шағуъшан, төсеніішің немесе шөптің антигенінщ эсерінен жылқыларда эмфизематозды бронхитгщ белгілерімен өтетін атопиялық ауру туралы мэлімеггер жазылған. Енді бір дерекгерге сүйенсек, балықгың, сүтгің күрамындағы кейбір заттар мысық пен иттердің аллергиясына себеп болған. Атопияның өрістеуіне аллергенге үйлесімділігі бар І§Е класының антиденелері - реагиндері жол ашады. Бүл иммуноглобулиндердің терінің сезімталдығын артшратын жэне эртүрлі акзалар мен улпалардың жасушаларына жабыса алатын қабілеті болады. І§Е аллергендермен базофильдің жэнс шүйгін жасушалардың беіінде эрекетгесіп, олардың талқандалуына экелетін иммунды кешендерді күрайды, ал зақымдалған жасушалардан аллергиянын медиаторлары - гистамин, ацетилхолин, гепарин бөлініп шығады.

Антиген-антидене кешенінің организмде орын тебуіне байланысты атопиялық реакцияның белгілі бір түрі өрши бастайды. Егер бүл кешен тері бетінен орын алса есекжемнің, тыныс алу жолының жоғарғы бөлігінде орналасса аллергиялық түмаудың, көздің кілегейлі қабығында калыптасса конъюктивиттің, ауатамырлардың кілегейлі кабығынан табылса демікпенің пайда болуьша жағдай туғызады. Кейінгі кезде дэрі-дэрмектердің (антибиотиктердің, сульфаниламидтердің жэне т.б) эсерінен пайда болатын атопиялык, реакциялар да белгілі болып отыр.

. Иммуналогияпық жады

Белгілі бір антигенге иммундік жүйенің бірінші рет жауап қайтарыуының барысында дэйекті түрде бір-бірінің орнын басатын бірнеше кезендерді ажыратуға болады (14 сурет). Антигеннің денеге енуінен бастап, антиденелердің титрі өсе бастауына дейінгі уықытгы камтитын жасырын этап - индуктивті кезен (1) деп белгіленеді. Оны антиденелердің титрін шарыктау шегіне жеткізетін әнімді кезен (2) алмастырады. Сонан соң белгілі бір уақыт аралығында антидснелердің деңгейінің туракгану кезені (3) орын алады. Акырында, бул динамика антидене өндірудің элсіреу кезенімен (4) аяқгалады. Эрбір кезеңнің узақгығы антигеннің қасиеттеріне, жануардың түріне, күйіне жэне сырткы ортаның жавдайларына байланысты болады. Әдетте ең бірінші пайда болатын антиденелер І§М класына жатады, олардан кейін ІёС, І§А және т.б. антвденелері синтездсле бастайды.

Егер бірнеше айдан соң организмге антиген қайтадан егілсе, овда иммундік жүйе оған элдекайда күіші жауап қайтарады. Бұл құбылыс организмде осы антигенге қарсы алғашкы жауап барысывда пайда болған Т- жэне В- еске сақгағыш немесе жады лимфоциттерінің эрекетімен түсіндіріледі. Бул жасушалар иммунологиялык жадының негізін күрайды. Сонымен, иммунологиялык жады деп организмнің нақгы бір антигенге жэнс жасушалык әрекеттері аркылы тез жэне қарқынды түрде жауап беруін айтады. Екінші немесе қайталанған жауап анамнездік реакция деп аталып, І^С класына жататын антидененелердін титрінің жылдам артуымен сипатгалады.

Антигеннің денеден ығыстырылып, иммуногенездің элсірегенінен соң кан айналымындағы кловдардың лимфоцитгері әртүрлі шеткі лимфовдты ақзаларға орналаса бастайды. Егер денеге клондарға "таныс" антигендер қайтадан енсе, овда бүл лимфоцитгер тобы жаішай жэне шапшаң түрде плазматикалық жасушаларға айнала бастайды. Жады жасушалары ұзақ сакталып, организмнің төзімділігін қамтамасыз етеді. Мысалы, шешек ауруы кезінде калыптасатын

Іиммунитет өмір бойы сақгалады. Иммундік жүйенің "еске сақгашш" лимфоцитгерінін түзілуі үшін бастапкыда антигеннің елеулі мөлшері қажет. Ал, жады жасушаларын іске қосып, екінші жауапты тудыру [ үшін антигеннің өте аз дозасы да жеткілікті. Сондыктан малдарды ревакцинациялау (қайтара егу) кезінде вакцинанъщ, бірінші I дозасымен салыстырғанда, біршама аз мөлшері егіледі.

Иммунологиялық толеранттылық

Иммунологиялык толераштылық - шыдамдылық деп органимзнін иммундік жауапка қабілеті бола тура накты бір антигенге карсы жауап қайтара алмауын айтады. Бүл ілімнің негізін қалаушы П.Медавардың аныктамасы бойынша иммунологиялык толерантгылық - антигенмен түйіскеннен кейін осы бөгдс затқа қатынасты пайда болатын организмнің ареактавтігі. Иммунологиялык толерантгылык туралы ілімнің қалыптасуыш эмбрионалвдік жэне неонатальдік бейтараптылыкш зертгеу кезіндс қол жеткізген деректер мен ғылыми идеялар зор ықпалын тигізді 1945 ж. Р.Оуэн эртүрлі аналык жұмыртқалардан пайда болған егіз бүзаулардын канында екі топқа жататьш эритроцитгердін кездесстіндігін байқаған. 1953 ж. М.Гашек екі тауык эмбриондарының қан айналымдарын өзара туйықгап, ғажаті қасиетгері бар балапандарды шығарады. Мұндай балапандар басқа тауыктардың эритроцитгеріне қарсы антиденелерді түзей алса да, бір бірінің эритроцитгеріне антиденелерді жасай алмады. Осы жылы П.Медавар да қызык тэжірибе қойған еді. Ол буаз ак тышқандардьш жатыр кабырғасы арқылы эрбір урыктың денесіне басқа тұқымға жататын түсі қара тышкандардың көкбауыр мен бүйрек жасушаларын егеді. Туылған ақ тышкандар ересектенген соң оларға элгі түқымы бөлек қара тышқандардьщ терілерінің үлгілері жамалады. Қара терінің қикымдары ак тышқандардың тсрісіне орын теуіп, онымен мүлдем бірігіп кетеді. Демек, бөгде антигенмен түйіскен үрык постнатальдік кезенде оған қарсы антиденелерді түзей алмайды. Баскаша айтқанда, егер үрықгың жеіілмеген иммундік жүйесі түрақш түрде бөгде антигенмен байланыста больш турса, онда мүндай антиген "өзінікі" ретіңце таныла бастайды. Міне сондықган да болар, калыпты жағдайда организм өз антигендеріне иммундік жауап қайтармайды. Кейбір жануарлардын толерантгалыкгы қалыптастыра алу қабілетінің үзакгығы туғанынан кейін де біраз уақытгы қамтвды. Бүл кезең жаңа туылған тышқан, тауық жэне күрке тауыкта 1-2, күшік пен егеуқүйрықга 2-5 күнге созылады, ал қозы мен көжекте туылғанға дейін аякталады. Бүл мерзім адоптивті кезең деп белгіленеді.

Толераштылыкгы тек кана үрықгар мен жас төлдерде ғана емес, сонымен қатар ересек жануарларда да қалыптастыруға болады. Сонау 1949 ж. Фелтон антигеннің үлкен дозасы ересек жануарлардын иммунологиялық параличін (сальш) тудьфатынын жазған болатын. Кейін басқа зерттеушілер ересек малдарға бірнеше рет белоктардын үлкен дозасын жіберу арқылы немесе антигеннщ өте аз мөлшерін егу нэтижесінде толерантгылықш тудыруға болатьшын дэледдеп берді. Толерантгылыктын үзакшғы антигеннін (толерогеннін) организміндегі персистенциясымен тікелей байланысты. Антигеннін организмнен ығысуы, яғни оның элиминациясы иммундік жүйедегі толерантгылықгың жойылуына экеледі.

Мал дэрігерлік практикасында үрықгардың қүрсақ ішінде кейбір ауру қоздырғыштарымен жүкгырылу мүміківдігі белгілі жэйт. Мүндай ауруларға бруцеллез, сальмонеллез, кампилобактериоз, лептоспироз, жылкы ринопневмониясы, сиырдың жүқпалы ринотрахеиты жэне т.б. жатады. Бул жағдайда үрықгар өлі туады, ал Ітірі қалғанның өзінде олардың иммундік жүйесі ене курсағындағы Ітүйіскен ауру қоздырғыштарына бейтараптылық көрсетеді. Олардың Іқан сарысуында толерантшлықгы тудырған зардапты микробтарға Іқарсы антвденелері болмайды жэне мүндай жануарлар көп уакыт Ібойы инфекдия көзі больш қалады. А.Қ.Бұлашев жэне К.Т.Шенжанов (1991) урықгардың толерантгалығын бруцеллез ауруы [кезінде байқаған. Бүл ауруға шалдыққан сиырлардан туған кейбір Ітөлдердің организмінде қоздырғыштың антигендері бола тура, кан Ісарысуында бруцеллаларға үйлесімді антвденелер табылмаған.

Әдебиет деректері бойынша толерантгылыктың пайда болуында [маңызды рөлді Т-супрессорлары, ал кейде В-супрессорлары рйнайды. В.И.Покровскийдің жэне оның әріптестерінщ жорамалдауынша (1979) толерантгылық үш фактордың негізіңде райда болады: 1) жасуша клондарының элиминациясы; 2) супрессор жасушаларының белсенділігінің артуы; 3) иммуңцык кешендердің Ьайда болуы. Дегенмен, толерантгылыкгың даму механизмі элі де (болса жан-жақгы зерттелмеген.

. Идиотип- антиидиотип қатынасы

Идиотип, жоғарыда айтылғандай, бір вариабельді доменнің расқа вариабельді домендерден айырмашылығьш, басқаша айтканда рнтвдененін өз антигеннін қүрылысына байланысты басқа антиденелерден өзгешелігін (өзіндігін) айкындайтын антигендік Іцетерминанталар. Идиотишің осындай өзгешелігі иммундік жүйені Ьған қарсы антидене - антиидиотип түзуіне мэжбір етеді. Антигеннід антиподы вдиотші, ал оның антиподы антиидиотип болғандыктан антиген мен антиидиотип бір-біріне үқсас келеді, өйткені екеуі де бір іидиотшпің антаподы. Міне осы себептен антиидиотипті антиген іретінде организмді иммундеу үшін колдануға болады.

Идиотиптер мен антиденелерді зертгеу нэтижесінде В- жэне Т-римфоцитгерінщ бетінде идиотиптік рецепторлардьщ орналасқаны мәлім болды. В-лимфоцитгерінщ популяциясыньщ ішінде 'идиотиптерге үйлесімді иммуноглобулиндік жэне аутоантиидиотиптік Ьецепторлары бар жасушалар кездеседі. Теоретикалық жағыныан іалып қарасақ, антиидиотиіггік рецепторлардьщ болуы түсінікті, ейткені идиотип - антигбндік детерминантаның варианты. Міне, сондыктан лимфоциттердің ішінде осы антигендік детерминанталарға сэйкес келетін рецепторлары бар жасушалар болуы тиіс. Ал, бүл жағдайда анти-антивдиотишік рецепторлары бар жасушалар да түзіпуі керек, ал оларға қарсы тағы да үйлесімді рецепторлары бар лимфоциттер пайда болады. Антиидиотиптік антвденелердіи көмегімен нақіы бір антигендік детерминантаны В-лимфощптершіп рецепторларымен қатар Т-жасушаларының да рецепторлары тани алатындығы анықгадды. Идиотип торы теориясының Т- жэне В лимфощптерінің өзара эрекеттесуін түсіндіретін бір вариантым қарастырайық. Т-супрессорлардың антивдиотипті тани білетіп рецепторлары болады. Мысалы, антиген молекуласының екі өзіндік детерминанталары - М жэне N бар делік. Олар Т-көмекші мен В лимфоцитгерін іске қосып, анти-М анти-М антиденелерін түзейді Кейінгілер антиициотиптік рецепторлары бар Т-супрессорлардым пайда болуьша экеледі. Т- супрессорлар мен Т- хеллерлердіп арасындағы идиотип-антаидиотип қарым катынасы сонғылардып белсенділігін шектейді. Міне сондыктан Т-супрессорларды антиидиотиіггі антиденелерді синтездейтін лимфоцитгөр үшін Т көмекші лимфоцитгер ретінде қарастыруға болады. Эрине, организмде авидтігі эртүрлі рецепторлары бар лимифоциі клоңдарының болуы жэне олардың үнемі көптеген антигендік детерминанталармен кездесе алу мүмкіндігі ретгегіш тордын әрекетінің көрсетілген схемаға қарағавда бірталай күрделі жағдайди өтетіндігін көрсетеді. Дегенмен, иммунды тордың көп компонентгілігі жэне қайтара байланысыньщ болуы иммундік жүйенің тепе-тенділігінің түрактылығын сақгайды. Тіпті антигендік шабуылдың жоғында да вдиотип-антивдиотиіггік қарым-қатынас нақгы бір антигенді тани алатын В-лимфощптерінің, Т-хелперлердің, Т- супрессорлардың клондарының өзара байланысыи токтатпайды. Бул тепе-тенділік антигендік сигналдың эсерінеи бұзылады. Иммундік жауаптың немесе иммунологиялык толерантгылыктың пайда болуы иммундік жүйенің жаңа түрдегі тспе тенділік күйіне көшкенінің дэлелдемесі іспетгі.

. Ұлпа сәйкестілігінің басты жүйесі

Үлпа сэйкестілігінің басты жүйесі туралы үғым 40-жылдары үлп;і үйлесімділігінін генетикалық зандарының жэне үлпаларды бір организмнен екіншісіне жамау (трансплантация) кезіндс

трансплантатгаң орын тебуіне карсылық көрсететін гендердін топтары ашылғаннан соң пайда болды. Трансплантация реципиетп пен донордың лейкоцитарлық антигендер бойыніпа өзара сэйкестілігін қажет етеді. Қарсы жағдайда реципиентіің организмі трансплантатгы қабыл алмайды. Соңдыктан жамау операциясының алдында екі организмнің лейкоцитарлық антигендері бойынша ұксастығы аныкгалады. Осы себептен гистосэйкестілік антигендері лейкоцитарлық немесе трансплантациялық антигендер деп аталады. МНС гендері өнімдерінің бірінші кластык жэне екінші кластық [антигендері болады. Бірінші класс антигендері организмнің бүкіл Іжасушаларыньщ үстіңгі кабатынан табылатьш мембраналық Ьликопротеидтер. Олар нысана жасушаларының өзіндігін айқындап кана қоймай, вирус, ісік жэне басқа да мембрана антигендері сияқты (цитотоксиндік Т-лимфоцитгерімен танылады. Екінші класс антигендері негізінен иммундік жүйе жасушаларының, эсіресе В-ілимфоцитгері мен макрофагтардың мембраналарының үстіңгі қабатында орналасады. Тышқандардың мүвдай антигендері Іа-антигендері деп аталады. Олар да гликопротеиндер ретінде танылып отыр. Бүл антигендер иммундік жауаптың аллогенді реакцияларының туындауына жэне иммундік жауап кезінде жасушалардың өзара эрекеттесуіне мүмкіндік туғызады. Антигендердің Т-лимфоциттерімен "танысуы" көп жағдайда макрофагтардьщ көмегімен іске асады. Макрофагтардьщ ішінде ыдырау барысында пайда болған антиген молекулаларьшьщ фрагментгері онын үстіңгі қабатындағы тиісті Іа-антигендерімен байланысады. Пайда болған кешенді Т-лимфоцитгері танып, өздерінің рецепторларымен тек бөгде антигенді ғана емес, сонымен қатар Іа-антигенін де қаушиды.

Жасушалардың иммундік жауапта бір-бірімен әрекеттесуі

Лимфоидты жасушалар орталық жүйке жэне эндокринді жүйелердің бакылауында болғанымен, иммунды жауаптың іске қосылуы иммуноциттерге антигендердід эсер етуінен кейін жүзегс

асады. Эр антиген белгілі бір лимфоциттщ клонын өзіне үйлесімді антвденелерді синтездеуге бейімдеп, оның жасушаларьшын белсенділігін артіыра түседі. Денеге енген антигенге қарсы иммундік жауаптың қалыптасуы Т-, В- лимфоциттерінің жэне макрофагтардын бір бірімен эрекетгесуін қажет етеді (15 сурет). Антигенмен ең бірінші түйісетін жасуша - макрофагтар. Антигендердің макрофаг ішіңдс өвделуден өтуін (процессинг) гуморалвдік немесе жасушалык иммундік жауаптың бастамасы ретінде қарастыруға болады. Антиген ыдырап болғаннан соң макрофагтың үстінгі қабатында бөгде белок пен организмнің улпа сэйкестілігінің екінші класс антигендері молекулаларының (Іа-антигевдерінің) кешені құрылады. Тек осывдай кешендер ғана Т- хелперлермен танылып, иммунологиялык реакциялардың эрі қарай дамуына түрткі болады. Сонымен катар макрофагтар Т- хелперлердің тез көбейіп, жеіілуіне жағдай туғызатын интерлейкин-1 (Ил-1) деген атауы бар медиаторды бөліп шығарады.

Т-хелперлер микроорганизмдермен зақымдалған нысаш жасушаларға цитолитгік эрекет көрсететін Т-киллерлердщ дифференциациясы мен жетілуіне керекті интерлейкин-2 (ИЛ-2) деген медиаторды өндіреді. Екіншіден, Т-хелперлер антиген туралы мәлімеггерді В-лимфоцитгеріне жеткізеді. Бул деректер тимусқа бағыныппы антигендердің әрекетінің негізіңде белсенділігін күшейтетін В-лимфоцитгерінің көбеюіне жэне олардың кейінірек антиденелерді түзей алатын плазматикалық жасушаларға айналуына керек.

Макрофагтар тимусқа бағынышсыз антигендерге

(липосахаридтерге жэне т.б.) қарсы Т-жасушаларьшын көмегісіз-ак В-лимфоциттерінщ белсенділігін реттей алады. Мүндай антигендерге қарсы тек І§М иммуноглобулиндері ғана жасалады. Үстіңгі кабатына бөгде антигенді байланыстырған В~лимфоцитгері макрофагтар сияқгы сенсибилизденген Т-лимфоцитгерінің көбсюіне мүмкіндік туғыза алады.

Антиденелердің синтезі В-лимфощггінің Голвджи аппаратынын пластикалық кешенінде өтеді. Дайын болған антиденелер жасушанын бетіне шығарылып, кейін қан айналымьгаа енеді. Әр плазматикалык жасуша антидененің бір түрін ғана өндіреді. Әуелі ол бірнеше тэулік бойы І§М молекуласының синтезімен шұғылданады, ал сонан соң иммуноглобулинін күрастыруға көшеді.

15 сурет. Макрофаг мен лимфоцитісрдің имкундіе жаүяа еезіндб өзара эрекетіБсуі. МФ-макрофаг; БМФ-белсенді ыакро-фаг; Аг-антаген; Ат-антидсне;нж-нысана жасутиа;іш-плазмоцит.

Иммунды жауап өзінің шегіне жеткен кезде плазматикалық жасушалардың және Т-киллерлердің белсенділігін элсірететін тежеу механизмі іске қосылады. Бүл эрекетке Т- және В-супрессорларының клондары жауаіггы. Супрессорлардың нысана жасушалары - Т хелперлер, плазматикалық жасушалар жэне макрофаггар. Сонымен катар, иммундік жауаптың барысында өндірілген антиденелер антиидиотиптік антаденелердің жэне антвденелердің синтезін тежейтін Т-супрессорлардың пайда болуьша жағдай туғызады.

Макрофагтардын антигенді жоюы (организмнен ығыстыруы) иммундіх жауаптың токталуына экеледі. Иммундік жауап МНС шенберінде орналаскан Іг-гендерінің бақылауында болады.

Аутоиммунды аурулар - дененің өз антигендеріж (аутоантигендеріне) қарсы бағьпталған иммундік жауабынып нэтижесінде оның ақзаларында, үлпаларында жэне жасушаларьщци

пайда болатын патологиялық процесс. Әдетте аутоиммунды аурулар ұлпалардың зақымдалғаньшан соң немесе олардың антигевдік қасиеттерінщ экзогенді жэне эндогенді факторлардын (микробтардың, вирустардың, дәрі-дәрмектердін, Т-супрессорлардын элсіреуінің жэне т.б) эсерінен өзгеріске үшырағанынан кейін байқала бастайды. Мүндай антагендерге карсы иммундік жүйенін жасушалары антиденелер мен сенсибилизденген лимфоциттерді жасап шығарып, организмнің үлпаларына зақым келтіреді.

Аутоиммундық аурулардың пайда болуы генетикалык факторлармен, атап айткавда иммунды жауапты ретгеуші МНС гсндерімен де байланысты. Дцамньш аутоиммунды ауруларына Хошимито ауруы (созылмалы тиреовдит немесе қалқанша бездің қабынуы), ревматизм, ревматоидты артрит, ерлердің бедеулігі, диабет, тоқ ішектің атрофиясы мен жарасы, энцефаломиелитгер жэне т.б. жатады. Жан-жануарларда ас қорыту ақзаларының туывды

аутоиммувды патологиялары жиі кездеседі. Эдетге олар А-авитаминоз, ацидоз, кетоз белгілерімен өтетін организмнің зат алмасуының ауытқуы кезінде, сонымен қатар азықпен түракш түрде улану барысында байқалады.

Жаңа туған төддің аутоиммунды ауруын оның организміне ауру енесінің уыз сүгімен енген аутоантиденелер мен сенсибилюденген лимфоцитгер тудырады. Бүған мысал ретінде жас төлдің аутоиммунды диспепсиясын келтіруге болады. Бүл ауру уыз сүттегі ас қорыту ақзалары мен олардың ферментгеріне қарсы бағытгалған аутоантиденелердің эсерінен пайда болады. Мундай аутоантиденелер мен сенсибилизденген лимфоцитгер ас корыту ферментгерінің белсенділігін тежейді, асқазаннъщ кілегейлі кабығының, бауырдың, уйқы безінің дистрофиялық жэне атрофиялық өзгерістерін туғызып, интотоксикацияның жэне диареяның пайда болуына экеледі.

Аутоиммунды аурулардың диагностикасы кан үлгілеріндегі аутоантвденелер мен сенсибилизденген лимфоцитгерді иммуноло-гиялық тэсілдердің көмегімен анықгауға негізделінгсн.

Иммунды кешеннің аурулары

Иммунды кешеннің түзілуі организмнің бөгде затгардан (микробтардың, вирустардың, токсиңдердің қалдықгарынан жэне

т.б.) арылуға бағытгалған физиологиялық жауабының көрінісі болып табылады. Әдетге, иммунды кешендер фагоцитоздьщ көмегімен, негізінен бауырдың Купфер жасушаларымен жойылып отырады. Фагоцитгер иммунды кешеңді өздерінің Ғс- фрагменттеріне үйлесімді рецепторлары арқылы фагодитозға тартады. Иммувды кешендер антигеннен, О жэне М класының иммуноглобулиндерінен жэне комплементгін СЗ компонентінсн күралады. (Иммунды кешеннің фагоцитозға икемділігі фагоцитгердін бетінде иммуноглобулиндердің Ғс- фрагментіне тэн рецепторлардың болуымен түсіндіріледі). Иммунды кешен үзақ уақыт бойы фагоцитозға үшырамаса, олар қан тамырларының беііне, бүйрекке, теріге жэне басқа ақзалар мен үлпаларға шөгіп, олардың аткаратын қызметін бүзады. Бүл жағдайда қан тамырларына шөккен иммунды кешен ең алдымен комплементгі байланыстырады. Бүл кешенмен комплементгің СЗ компонентіне үйлесімді рецепторлары бар нейтрофилдер түйіседі де, оны фагоцитозға үшыратады. Фагоцитоз кезінде нейтрофилдер қан тамьфының қабырғасын зақымдайтын ферментгер мен басқа химиялык субстацияларды (катепепсиндерді, коллегеназаны, эластазаны шүйгін жасушалардың гистамин өндіру белсенділігін күшейтетін пептидіі медиаторларды жэне т.б.) бөліп шығарады. Бүл өзгерістер организмді некротикалык (өлісттенген) артериит деп аталатын патологияға душар етеді. Иммунды кешен бүйректің майда артериялары мен капиллярларына шөгіп, гломерулонефрипің дамуына түрткі болады.

Кейінгі кезде иммунды кешеннің эсерінен пайда болатын аурулар, басқаша айтқавда, иммувды кешеннің аурулары белгілі бола бастады. Бүл аурулардың катарына бүйректің эртүрлі аурулары (негізінен гломерулонефрит), аутоиммунды аурулар (ревматоидты артрит, дэрі аллергиясы, агранулоцитоз), стрептококктар, стафилококктар жэне пнемококктар тудыратын патологиялык өзгерістер, трипаносомоз, токсоплазмоз, шистосомоз сияқгы паразитарлық аурулар кезінде организм жүйелерінің кызметінщ бүзылуы, вирус коздыратын жіті жэне созылмалы гепатит, жүкпалы мононуклеоз, күндыздардың Алеут ауруы жэне т.б. жатады. Кейінгі ауру плазматикалық жасушалардың қарқынды пролиферациясы жэне инфильтрациясымен сипатгалады. Осы себептен гиппергамма-глобулинемия бүл аурудьщ бірден-бір негізгі белгісі болып есептеледі.