Тест жауабы -6-В,7-А,8-Д,9-С,10-В

Лекция №3.

Әуезов әңгімелерінің үш топқа бөлінуі. Алғашқы әңгімелерінің тақырыптары мен идеялық мәні. «Барымта», «Ескілік көлеңкесінде», «Жетім» әңгімелері. Европалық әдебиет үлгісінде жазылған -«Қорғансыздың күні». Әуезов шығармаларында оқыған азаматтардың суреттелуі («Оқыған азамат», «Сөніп-жану», «Үйлену», «Кінемшіл бойжеткен» әңгімелері). М. Әуезовтің «Көксерегі» 1928-ші  жыл­дың желтоқсаны мен 1929 жылдың қаңтар айларында Ташкент қаласында жазған шығармасы. 1929  жылы «Жаңа әдебиет» журналында басылып шықты. Жария көрген туындыны оқып шыққан әдебиет және қоғам қайраткерлері өз пікір­лерін, сыни мақалаларын баспа бет­терінде жариялай бастады.Бірі повестің  көркемдігі, тіл  ерекше­лігі жақтарын талдаса, енді бірі саяси тұ­­­жырымдар жасады. Өз пікірлерін біл­дірген алғашқы тұжырымдарды М.Әуе­зовтің шығармаларын орыс тіліне тәр­жі­­мелеген, аудармашы А. Пантелеев «Көк­серекті» Абайдан әлдеқайда бұрын жаз­ды, сондықтан да алғашқы махаббатындай ұнататын» (1.93) («Біздің Мұх­тар», Алматы: «Жазушы» 1976 ж. 431 б.) десе, қазақтың  үлкен жазушысы Сә­бит Мұқанов: «Әңгіме өте терең астармен жа­зылған.  Қанша қоз­ғағанмен ішінен айқын мағынасын ашу өте қиын. Біз бұл арада қасқыр пәленше, Мұқаш (Құрмаштың алғашқы нұсқадағы аты) түгенше деп орынсыз жорамалдау жасамай­мыз. Біздің айтарымыз жалғыз-ақ,  Мұхтар мұны жазғанда қасқырды, аң қып алып отырған жоқ, адам қып алып отыр. Өйткені «Көксеректе» мақсат бар. Сол мақсатқа ұмтылушылық, өз мақсатына жетушілік, түптеушілік бар.  …Көксерек, сөз жоқ, адамның біреуі. Біреу болғанда Көксерек бүкіл бір ұлтты елестете ме, яки жеке адамды елестете ме, ол жағы біз­ге қараңғы. Не қылғанмен, Көксерек адам­­ның, адам болғанда да қара ниет, ескі заманша алсақ, отаршыл үкімет болар еді. Бірақ ол үкімет Қазақстанда тәрбие алып, қазақтың қолында өскен жоқ. Мұхтардың бір дұшпаны осы еді. 

Жазушының алғашқы шығармаларының бірі “Оқыған азамат”, “Кінәмшіл бойжеткен”, “Ескілік көлеңкесінде”, “Қаралы сұлу” әңгімелері әлеуметтік теңсіздік, қоғамдық әділетсіздік қана емес, адамдардың қым-қиғаш, қиын өмірі бір-біріне өздері жасайтын озбырлық пен қиянаттан легенді айтады.

М.Әуезов әңгімелері терең психологизмнің, нәзік лиризмнің. Сон дай-ақ қазақтың шешендік тілінің үлгісі десе де болады.

“Кім кінәлі?”, “Сөну-жану”, “Қыр суреттері”, “Жетім” әлеуметтік тақырыптарды қозғайды. Жазушының бірнеше әңгімелері бір-екі эпизодты, шағын оқиғаға құрылғанымен де табиғат суреттеуі, кейіпкер психологиясын беруі терең әрі нәзік.

Повестері. Жазушының табиғат, табиғаттағы тіршілік иелерінің өмір үшін күресі, айқасы “Көксерек” повесіндегі қасқыр бейнесімен берілген. Адам мен жыртқыш аң арасындағы айқас, суретіне басқа көзбен баға беруге мәжбүр етюді. Құрмаштың бөлтірік кезінде қолға түсен асыранды Көксерегінің әрекеттері айтылады. Қанша қолдан тамақ беріп, түнде қойнына алып жатқанымен де, тағының бәрібір жыртқыштығын қоймайтыны, оның әр қимылынан, әр айла, әрекетімен көрінетіні көркем жазылған. Жазушы жыртқыш аңның психологиясын әр әрекетімен, әр ісімен береді. Осыған дәл табиғат суретін қоса өзгерте отырып, идеяға апарады. Қолда өскен Көксеректің алғашқыда қойды үркітіп қрорқыта бастауы, ұрлап тамақ жеуі т.б. әрекеттерінен жыртқыштығын байқата бастаған қасқырдың соңында өзі қолынан ас беріп , бауырына басқан Құрмашты өлтіріп кетуіне дейінгі аралықта жазушы осылай болуының себебін де оқырманның ашып тануына мүмкіндік береді. Шығарма жауыздықтың, зұлымдықтың шығуына адамдар өзі түрткі болады деген бір ойды берсе, екінші жағынан, жаратылыстағы әркімнің өз өмір сүру әдісі бар оған иелік етуге, билік етуге, күшпен көндіруге болмайды деген ойды айтады.

Жазушының «Жетім» әңгімесіндегі жетім балалар тағдыры қатты толғандырған . Мұхтар мұндай төзімсіз жағдайларға жайбарақат қарай алмады . Сондықтан да ол «жетім» атты әңгімесінде қаңғып қалған Қасымның тағдырына егіле отырып, оны дарынды шеберлігімен тебірене суреттеп берген . Әке – шешесінен жастайынан айрылып , әжесінің тізесін құшақтап қалған Қасым жарты жылдан, соң онымен де қоштасады.

Қасымның тағдыры енді Иса мен оның ұрысқақ долы әйелі Хадишаға қарап қалды . Қасымның әке- шешесінен , әжесінен қалған отыз шақты қой , он шақты ірі қараға ие болған Иса мен Хадиша оларды талан – таражға түсіріп , көжеге ортақ қылғанша деп , ұрып – соғып , аштан- аш қаңғытып жіберді.

Әңгіме аса әсерлі табиғат суретінен басталады: С. Қаласының оңтүстігін жайлаған елдің қалаға қатынасатын қара жолының үстінде Арқалық деген тау бар. Даланың көңілсіз ұзақ жолында қажып келе жатқан керуенге Арқалық алыстан көрініп дәмелендіріп тұрады. Жолдың аузында созылып жатқан көлденеңі он шақырымдай, бірақ ұзыны тәуір болғанмен еенсіз кереге сықылды жалғыз жал. Не бауыр, не сыртында ықтасын жер жоқ. Арқалық жадағай жалғыз болған соң, қыс күнінде жел терісінен соқса да панасы болмайды. Қыстың басынан екі жағын қар алып , жұмыртқадай қыылып тегістеп тастайды.Алыстан қарағанда да бұдыры жоқ жалаңаш, көруге аса көңілсіз. Арқалықтың осы түрі оқырманы бірден-ақ бір түрлі оқыс оқшау сезімге салып, сүреңсіз табиғаттың әлдеқандай бір беймәлім сырынан секем алғызады. Құлазыған құла тұз, жалаңаш жон, қахарлы қыс, бұрқаған боран... Бұл өңірдегі табиғаттың осы көрінісінің өзі-ақ әлдебір жұпыны, жоқ-жітік халдің хабаршысындай адамға ауыр ой салады. Сонда бұл сурет тек қана табиғат көрінісі емес, сол кездегі заман сипаты, адам тағдыр-тіршілігінің түрі тәрізденеді.

Осындай әсерлі суретке жалғаса келіп, Күшікбай батыр жайлы аңыз әңгімеленеді.

Н. Рахманова студенттерге ар­налған  «Әуезовтану дәрістері»  атты оқу­лығында: «М. Әуезов символдық бей­не Көксерек арқылы өмірді бейнелеу ая­сын кеңіткен, отарлаушы ел билеушілері туралы ойын өрістетіп бағамдатқан. Повесть жазылған тұста сөз иесіне қысым жасаушы күштердің өктемдігі біліне бас­таған. Қасқырлар апанына жасалған қаты­гездігінің аңғарында зорлықшы жат елдің әрекетін абайлату, меңзету бар», –  деп М. Әуезов 1930-32 жылдарда Ташкент  түрмесіне қамаққа алынып, Алматыдан босап шығу  кезеңдері мен 50 жылдардағы қуғындау  кезеңіне байланысты тұжырым жасағандығы анық.«Көксеректің жат ортаны жатсынуы, еркін әрекеті – оның ішкі  бостандығының  көрінісі. Өздерін тағылыққа ізгілік үйретуші  санаған көпшілік үні көксерек қылған қара ниетті жауыздықтың тұрғыны санайды.  «Кәпір, қырыс, тағы емес пе! Кеудесін бермейді, жасымайды» деп өз өлшемдерін айтысады».

М. Әуезовтің алғашқы әңгімелерінің «жазушының творчестволық эволюциясын айқын аңдататыны және суреткерлік шеберлігін қапысыз танытатыны»туралы.

Әуезов әңгімелерінің зерттелуі. «М.Әуезов Қазақстандағы колхоз құрылысын тереңнен қамтып, ішкі қыртыстарымен қоса, табиғи қалпында кескіндейді.»З. Қабдолов

«Іздер»(1932), «Бүркітші»(1937), «Білекке білек»(1933), «Құм мен Асқар»(1935),

Жазушы колхоз құрудағы алғашқы кездегі кедергілерді көрсете отырып,

Әуезовтің еңбек тақырыбына жазған «Іздер» мен «Білекке білек»әңгімелері де жаңа қоғамның еңбекқор жаңа адамдарының бейнесін суреттейді. Кешегі партизан , бүгінгі колхозшы Несіпбай ауыл тұрмысын жақсартам деп жүрген жан дүниесі таза жан. Сауыншы Мақпал да колхоз малын өз малынан артық көріп, ұжым үшін адал қызмет жасайды.

• 
  «Құм мен Асқар »әңгімесіндегі Асқар бейнесі. Осы кезеңде жазған әңгімелерінің көркемдік ерекшеліктері мен автор идеясы.Отызыншы жылдар әңгімесіне берілген сыншылар бағасы. www.45minut.org
  

1.«Біздің Мұхтар», Алматы: Жазушы, 1976-431 б.