Ќазаќстан Республикасыныѕ Білім жјне Єылым министрлігі
Кесте 2 ТҰЛҒАНЫҢ КОГНИТИВТІК ҚАБІЛЕТ СИПАТЫ
жүктеу/скачать 242 Kb.
|
| Кесте 2
ТҰЛҒАНЫҢ КОГНИТИВТІК ҚАБІЛЕТ СИПАТЫ Көндікпейтін (упредителны)жіктелуіндегі конструкт –бұл, бір жіктеуге енсе, ойлауы қайта қарауды немесе басқа талдама жасауды өзі үшін және өзге үшін де жоққа шығарады, өйткені ол құбылысты жаңа тұрғыдан көріп бағалауға мүмкіндік бермеуші ролінде болады. Констелляторлы конструкт – бұл, құбылыс бір конструктінің белгілі бір категориясына жататын болса, оның басқа сипаттары жазылып қалады. Мысалы. «Егер адам сатушы болса, онда оның ұлты жоқ, әділетсіз, алдамшы» деген сияқты пікірлердің сол кәсіптегілерге жазылып, тек соларға тән болып қалуы. Егер адам сол категориялар тобына жататын болса, онда оны осында сипаттында қабылдайды. Болжамалаушы конструк – бұл, жаңа тәжірбиеге ашық, алтернативті көзқарасты қабылдаушы, иілгіш, өзгермелі. Көндікпейтін, констеляторлы, болжамаушы ойлаушы-конструкт құбылысы, затты, адамды түсіндіру үшін қажет. Тұлғалық конструкт дегеніміз : -жан – жақты конструкт- бұл өзіне кең спектрлі құбылысты ендіруші; -жеке конструкт – құбылыс пен мүмкіндіктердің қысаң диапозонын қамтиды; -негізг конструкт – адамның негізгі іс - әрекетін реттеуші; -перифериялық констркт – негізгі құрылымды болар болмас өзгеріссіз, өзгертетін. Біздің әрқайсымыз шындықты әлем картинасын жасауда қарама – қайшылықты емес қажеттілікте өз моделі немесе конструкт тәсілі арқылы қабылдаймыз. Егер конструкт болған оқиғаны дәл болжаса, адам онда оны сақтап қалады. Ал егер керісінше егер болжам анықталып бекітілмесе, ол жасалынған конструкт қайта қарастыруды немесе мүлдем алып тастау қажет етеді. Конструкт валидтілігі – болжам тиімділігі сияқты көзқараспен, оның деңгейінің өзгермелігімен тексеріледі. Әрбір адам керемет конструкт жүйені меңгереді, ол оны өзінің өмірлік тәжірбиесінде талдама жасаудада пайдаланады. Адамдардың бір – бірінен айырмашылығы сол оқиғаны талдама жасауына байланысты. Екі адам егіз болғанмен немесе көзқарасы бірдей адам болғанның өзінде оқиғаны әр түрлі талдама жасайды. Әрбір адам шындықты өзінің керемет тұлғалық конструкт тұрғысынан түсінеді. Адамдар арасындағы айырмашылықтың болуы, ол оқиғаны әр түрлі көзқараста талдама жасауында. Адам шындықты түсіндірде оған әсер ететін оқиғаны сезіп қоюға үйренуімен түсіндіреді, яғни адам сол мезгілдегіні болшақты болжай білу есебінде өзінің керемет тұлғалық конструкт жүйесі арқасында қарастырады. Сонымен адам мінезі болашақ оқиғаны болжауымен белгіленеді. Келли есептеуі бойынша, әрбір адамның конструктілі жүйесі бірегей және адамдар көзқарасына байланысты айырмашылықты болады. Өйткені әрбір адамның өзінің конструкт жүйеісінің көлемінде әрекеттеледі. Адам өзінің тұлғалық конструктісін иерархиялықта ұйымдастырады, өйткені бірге тірекспейтін және лайықсыздық минимумға дейін алып барады. Адам бір-бірінен өзінің әлімі туралы түсінігінде пайдаланатын конструкт санымен типі мен ғана айырмайды, сонымен бірге өзінің конструктісін қалай ұйымдастыратынында ерекшеленеді. Конструкт пирамидті құрылымда ұйымдасқан, олардың кейбіреулері - бағындырушы ал, кейбірі бағынушы позицияда жүйесінің бөлігінде болады. Адам түрлі иерархиялық тұлғалық конструкт жасайды, бір адам жүйесіндегі бағынушы және бағындырушы конструкт болады. Келидің пікірінше, егер адам өзінің конструктісін ұйымдастыруды білетін болса, онда біз оның мінезін дұрыс міней аламыз. Тұлғаны тану дегенім – адам ретінде өзінің жеке тәжірбиесін түсіндіру, яғни білу дегенді білдіреді. Тұлға дегенде өзінің негізгі конструктісін ұйымдастыру жүйесінде түсіндіріледі және оқиғаны алдын ала болжаушы және қайғыру әлімінде талдама жасауды пайдаланады. Адамдарда бірнеші конструкт бар. Соның көмегімен өзінің өміріндегі оқиғаларды талдама жасайды және оқиғаны болжау үшін әрбір күні қандай конструкт және қандай полюсті таңдауы керек. Егер адам алдына конструктіні таңдау тұрса, онда ол конструктілі құрылымды анықтайды және таңдауда барынша мүмкін болатын немесе оның әлемді түсінуін кеңейтетінді таңдайды. Конструктілі жүйе бағытты анықтауға, бағытты кеңейтуге қарай жасалады. Анықтауда – мүмкін болатын алтернатива таңдауды қамтиды және ол бұрынғы тәжірбиеге сүйенеді, конструкт таныс тәсілді пайдаланды. Кеңейтуде – оқиғаны түсінуі кеңейтуді, конструкт қолданбалы диапазонын кеңейту конструктілі бұрын белгілі оқиғалы болған үшін пайдалану сияқты алтернативалардың таңдауды қарастырады. Адам жаңа немесе белгілі емес ситуацияларды жүзеге асыруда мынандай әрекеттері болады: Бағдарлылық – таңдау – орындау, яғни, бірнеше мүмкін конструктіні жүйелі ойлап алу және солардың ішінен ситуацияны талдама жасауға ең жақсысы таңдалынады. Таңдау – қандай алтернативті конструктінің барынша жүйелі анықтау немесе кеңейтуге алып келетіндігіне байланысты бағалану негізінде жасалынады және таңдалған конструкт адамның мінезін белгілейді. Осыдан барып, егер адам өзінің конструктісін өзгертетін болса, онда адам өзінің мінезін және өз өмірін өзгертеді. Тұлғаның конструкт жүйесі дегеніміз – бұл, мәңгі өзгермелі өмірдегі болжам жиынтығы, ол үнемі тәжірбиеде тексеріліп тұрылады. Пайдасы бар конструктілер сақталынады, ал қалғандары қайта қарастырылады немесе шығарылып тасталады. Егер екі адам өмір туралы көзқарасты бөлісер болса жеке тәжірбиесін талдағаны және ол бір біріне жақын болса онда олар өздерін бірдей ұстайды. Адамның ұқсас болуы өмірде кездескен оқиғаларды бірдейлігінде емес, сол оқиғалардың бірдей психологиялық мәнге ие болуна байланысты. Бір мәдениет өкілдерінің мінезінде, конструктісінде ұқсастық болады. Мәдениеттің әртүрлігі түрлі конструктіні көрсетеді. Әлеуметтік дара әрекеттестік болуы ең алдымен бір адамның екінші бір адамды шындықты сезінуін түсінуге деген талпынысын қарастырады; біреумен өзара әрекеттестігі жемісті болуы үшін, адам өзге адамның конструктивті жүйесін талдама жасауы қажет. Онда ол өзін сол адамның орнына қоя отырып, сол кездегі және енді болатын мінезін дұрыс түсінеді, болжай алады. Оптималды қарым – қатынас өмірге деген өзара түсіністікті шамалайды. Адам дүниені талдама жасауының бірдей болуы, егер олар ұқсас конструкт жүйесін ұқсас пайдаланса және әлеуметтік қарым – қатынас мәні біреулерімен сол адамның әлемді қалай қабылдайтындығын түсінуін талап ету болса болады. Адам дүниені бірдей қабылдамайтындығына байланысты мұндай адамдар ақырында дос болды. Келли эмоциялық жағдайдың туындауын «конструкт» түсінігі арқылы түсіндіреді. Мысалы, адамның жолында кездескен оқиғаларға конструкт сай болмаса, онда ол адамда, белгісіздік, көмексіздік құрылым сияқты күйлер кешеді. Конструктінің стержінді жүйесі оның стерженді сай (кәсіби роль, ата – ана ролі жақын дос роліне) ендіреді және оны дұрыс орындалу барысында өзін кінәләу сезімі, адамда ұялу пайда болады және бұл мінездің өзіне қарама – қарсы екенін сезінеді. Егер оның конструктілік жүйесі белгілі бір оқиғаға байланысты өзгеріске түсетінін сезінсе, онда қуаттау немесе қайта қарау керектігін алға тартуы. Өз конструктісін өзгерту қиын және кей жағдайларда мүмкін де емес. Сондықтан ол олардың көзқарасы мен конструктісіне сай болуы үшін, әлемді, басқа адамды өзгертуге талпынады. Кез келген тұлғаның психологиялық бұзылуы -мақсаттың жетістігіне жетудегі тұлғалық конструктісінің, жарамсыздығынан барып туындайды. Я Мұнда адам болатын оқиғаны болжай алмайды, осыдан барып дүниені тану және оны меңгеруге байланысты қиындықты басынан өткізеді. Келлидің пікірінше, депрессия өзінің перцевтивті алаңын минимумға дейін апарғанда жағдайда, оның мардымсыз шешім қабылдауының өзі қиынға соғады. Келли психотерапияның мақсаты - адамдардың конструктілік жүйесін өзгертуге, олардың болжам жасау тиімділік арттыруға, пациетке жаңа болжам жасауын дамытуға және оны апробациялауға, жаңа конструктінің адамдарға қолайлы болып, ол өз болжамын тексеріп көріп, сол конструктілік жүйені қалыптастыру мен қайта құруға және тиімді болжам жасауға көмектесу керек деп есептейді. Соның нәтижесінде барып қана ол өзін басқа, жаңа тұрғыда, тиімді адам тұрғысында сезінеді және талдама жасайды. Келли, фиксированный рольде терапиялық әдісті пайдаланды және ол бірнеше кезеңдерден тұрады: -пациент өзінің мінездемесін үшінші адам ретінде жазады (өз мінездемесін сыртекі түрде бақылаущы ретінде орындайды) соның негізінде өзін талдама жасауды және өзінің басқа адамдар мен қарым – қатынасын пайдаланатын конструктісін белгілейді; -психотерапевт пациентке қолайлы конструктілік жүйені жасайды және «бір адам фиксированный роль» түрінде сипаттатады; -пациент белгілі бір мерзім ішінде «фиксированный рольді» орындауда, өзін қалай алып баратындығы туралы ойлауы, ол арқылы өзінің жаңа қырын қалай ашатындығын, өз конструктісін түзетуін, өзінің нақты мінезін өзгерту ролін орындауды сұрайды. Міне, бідің жоғарыда қарастырған мәселелеріміз тұтастау когнитивті психологиясының даму тарихы. жүктеу/скачать 242 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|