Қазақстан республикасының денсаулық сақтау министрліп қарағанды мемлекеттік медицина академиясы

• 
  Дәнекер тіннің филяриидоздары (лоаоз, онхоцеркоз, дракункулез)
  

Филяриидоздар – қоздырғышы транмиссивті жолмен берілетін дөңгелек құрттар болып табылатын, созылмалы ағыммен сипатталатын тропикалық гельминтоздардың тобы. Филяриилер – биогельминттер, олардың дамуы иелерін ауыстырумен жүреді. Даму локализациясына байланысты филяриилер үш топқа бөлінеді:

а) лимфатикалық филяриилер

б) дәнекер тінді филяриилер

в) басқа да филяриилер

Дәнекер тінді филяриилердің жіктемесі:

1. 
   лоаоз
   
2. 
   онхоцеркоз
   
3. 
   дракункулез
   

Синоним Калабарлы ісік, Калабарлы ісіну. Лоаоз – созылмалы гельминтоз, дененің әртүрлі бөліктерінің тіндерінің локальды ісінуінің дамуымен және көру жүйесінің зақымдалуы мүмкіндігімен сипатталады (африкандық көзді гельминтоз).

Синонимі: көл соқыры

Ересек гельминттердің арасында онхоцеркомалар түзіледі. Терілік зақымдалу негізінде эпидермис қалыңдайды, терінің аздаған тамырларының облитерациясы байқалып фиброз дамиды. Қабыну процесінің созылмалылығы гипер депигментацияға, атрофияға әкеледі, тері жамылғыларында созылмалы лимфа стаздары және лимфоаденопатиялар дамиды. Микрофиляриилердің көздің торлы және мөлдір қабығына енуі негізінде кератит, иридоциклит, хориоретинит, көру нервісінің атрофиясы дамиды. Соқырлықтың себебі торлы қабықтың қабаты және көру нервінің зақымдалуына байланысты.

Онхоцеркома – бұл 50 және оданда көп тірі жыныстық жетілген гельминттерден түзілген фиброзды түзілістер, сонымен бірге онхоцеркомалардан тұратын тығыз дәнекер тінді түйіндер. Конгломератттар түйінді түзеді олар, іріндеуі мүмкін.

Терінің зақымдалуы – алғашқы белгілері қышыну, эксудативті және папулезді бөртпелер, жиі жамбастың, бел аймағының, санның, балтырдың терісі зақымдалады. Оларды қасу тері травмасына әкеліп, екініші реттік инфекцияның туындауына әкеледі (филяриидозды чесотка).

Диагностикасы. Диагностика клинико - эпидемиологиялық және лабораторлық мәліметтерге негізделеді. Беткей биоптоттардан немесе тері беткейлерінен микрофилярилердің, онхоцеркомаларды ашқанда немесе алып тастағанда одан ересек гельминттердің анықталуы нақты диагноз қоюға мүмкіндік береді. Көз зақымдалған кезінде алдыңғы камерада микрофиляриилер анықталады. ҚБР, ПҰАР, РФА, тері ішілік аллергиялық сынамалар қолданылады.

Емі. Емде қолданылады: дитрозин, сурамин, тримеларсан.

Онцеркоз терапиясының схемасы.

Алғашында 1 мг/кг дитразин бір рет. Кейін 3 мг/ кг 3 рет күніне 7 күн бойы. Сосын антриполмен (сурамин, моранил) емге көшеді. Препаратты 10% натрий-хлорид ерітіндісінде дайындап қолданады. Алғашында 0,1 антрипол көк тамызға (1 мл ерітінді) енгізіледі, яғни науқаста ешқандай кері әсер болмауын бақайды. Кейін аптасына бір рет 1,0 (10 мл 10% ерітіндіге) көк тамырға енгіземіз. Емдеу курсы 5-6 апта. Курсқа препараттың 5-6 грамы қажет. Қорытынды ретінде сол схемамен ДЭК-пен екінші емдеу циклын жүргізеді.

Алдын алуы. Инвазирленген науқастарды анықтау және емдеу. Адамдарды тасымалдаушы жәндіктердің шағуынан қорғау. Репеленттерді және киімнің арнайы түрлерін қолдану, терезе мен есіктерді торамен жабу.



Дракункулез

Этиология және эпидемиология. Drakunrulis medicinalis дөңгелек жіпшелі құрт. Адамның ең ірі нематодасы. Тірілей тауатын аналығы ішек тәрізді, денесінің ұзындығы 30-дан – 120 см-ге дейін, кейде – 150 см; екі – 0,5 тен – 1,5 мм-ге дейін.

Эпидемиологиясы. Дракункулез пероральді гельминтоз, зооноз. Кең таралған. Африкада, Иракта, Иранда, Ауғанстанда, Тәджікстанда кездеседі. Соңғы иесі және дракункулез көзі болып иттер, мысықтар, маймылдар, басқа да сүткоректілер және адамдар табылады. Аралық иесі – шаяндар (циклоптар).

Зақымдалу механизмі және жұғу жолы алиментарлы, берілу факторы – су, оның құрамында зақымдалған циклоптар болуы.

Минтезол (тиабендазол) курстық доза 50 мг/кг.

Метронидазол (трихопол, флагил) 25 мг/кг 2-3 рет.

Емдеу курсы 3-5 немесе 5-7 күн.

Инвазия көзі болып табылатын науқастарды анықтау және емдеу.

Аралық иесі – циклоптарды жою, циклоптарды жейтін балықтарды өсіру, циклоптарды өлтіретін заттармен суды өңдеу.

Ауыз судың көздерін сауықтандыру, су құбырларын салу.

Залалсызданған суды қолдану (қайнату).
Лейшманиоздар

Лейшманиоздар адам мен жануарлардың ішкі мүшелерін висцеральды лейшманиоз немесе тері мен кілегей қабатын зақымдаумен жүретін терілік лейшманиоз, протозойлы трансмиссивті аурулар тобы.

Қазіргі уақытта Қазақстанда туристік бизнес дамыған тұрғындардың миграциялық белсенділігі жоғарылаған, соған байланысты лейшманиоздар елімізге тасымалдануы мүмкін болғандықтан, бұл тақырып маңызды болып табылады.

Лейшманиоздар – адам мен жануарлардың ішкі мүшелерін (висцеральды лейшманиоздар) немесе тері мен кілегей қабатын (терілік лейшманиоз) зақымдауымен жүретін протозойлы транмиссивті аурулар тобы.

Висециральды лейшманиоз – созылмалы ағыммен толқын, тәрізді қызбамен, гепатоспленомегалиямен, үдемелі анемиямен, лейкопениямен, тромбоцитопениямен, какехсиямен сипатталатын трансмиссивті протозойлы ауру.

Терілік лейшманиоз. Тропикалық және субтропикалық климат үшін эндемиялық, клиникасы терінің ойық жара түзуі мен тыртықтануымен аяқталатын шектелген зақымдануымен сипатталатын трансмиссивті протозойлы ауру

Лейшманиоздардың жіктелуі:

Процестің орналасуы бойынша

1. 
   висцеральды лейшманиоз
   

б. Зоонозды лейшманиоз (Жерорта теңіздік – Орталық Азиялық висцеральды лейшманиоз)

2. 
   Терілік лейшманиоз
   

б. Жаңа дәуірдің антропоноздық лейшманиозы

Терілік лейшманиоздың клиникалық түрлері:

1. 
   біріншілік лейшманиоз
   

• 
  төмпешік кезеңі
  
• 
  ойық жаралану кезеңі
  
• 
  тыртықтану кезеңі
  

2. 
   жалғаспалы лейшманиоз
   
3. 
   диффузды – инфильтрациялаушы лейшманиоз
   
4. 
   туберкулоидты терілік лейшманиоз
   

1. 
   Қоздырғыштың резервуары болып табылатын жабайы аңдар (шакалдар), түлкілер, борсықтар, суырлар т.б. арасында айналыста болатын табиғи ошақтар.
   
2. 
   Қоздырғыштың басты көзі иттер, ауылдық ошақтар арасында айналымда болады.
   
3. 
   Инвазияның негізгі көзі иттер, бірақ қоздырғыш синантропты болғандықтан егеуқұйрықтарда да анықталады.
   

Өршу кезеңі кардиналды симптоммен басталады – қызба толқын тәрізді, дене қызуы 39-40°С дейін көтеріліп, ремиссиямен ауысады. Қызбаның ұзақтығы бірнеше күннен бірнеше айға дейін. Висцералды лейшманиоздың тұрақты белгілеріне бауыр мен көкбауырдың ұлғайып, тығыздануы жатады. Көкбауыр құрсақ қуысының көп бөлігін алып жатуы мүмкін. Сонымен қоса патологиялық процеске барлық топтардағы лимфа түйіндері ұлғаюы қосылады.

Дұрыс ем тағайындалмаса, науқастардың жағдайы нашарлайды, олар арықтайды. Гиперспленизмнің клиникалық көрінісі дамиды, анемия үдей түседі, қызылжілік майының зақымдалуы үдейді. Гемограммада: эритропения, гемоглобин мен түс көрсеткішінің төмендеуі, пойкилоцитоз, анизоцитоз, анизохромия, лейкопения, нейтропения, лимфоцитоз, анэозинофилия, тромбоцитопения.

Болжамы. Ауыр және асқынған түрлерінде және дер кезінде емдемесе – қолайсыз, жеңіл түрлерінде спонтанды жазылып кетуі мүмкін.

Диагностикасы. Диагнозды микроскопиялық тексеру көмегімен қояды. Лейшманиялар кейде жұғындыда және қанның толық тамшысында анықталады. Қызыл жілік майы препараттарында лейшманияларды анықтау тиімді болып табылады. Тексерудің серологиялық әдістері де қолданылады. Реконвалесценттерде лейшманиямен тері ішілік сынама оң мәнді болып табылады.

Емі. Бесвалентті сурьма мен пентамидин (ломидин) препараттары нәтижелі болып табылады. Сурьма препараттарын көктамырға 7-16 күн бойы енгізеді.

Арнайы дәрілер мен қоса патогенетикалық терапия мен алдын алуы жүргізіледі.

Ескі дәуірдің терілік лейшманиозы (антропонозды және зоонозды түрлері) және жаңа жарлық бойынша терілік лейшманиозы деген түрлерін ажыратады.

Инвазиясы Африка, Азия,Үндістан, Пәкістан, Иран, Сауд Аравиясы, Таяу шығыс, Түркменстан, Өзбекстан елдерінде таралған.

Инкубациялық кезеңі 1 аптадан 1,5 айға дейін созылады. Әдетте 10-20 күн лейшманияның теріге енген жерінде қызғылт түсте біріншілік жазық папула түзіледі, көлемі 2-3 мм пальпацияда аз ауырсынады (біріншілік лейшманиома) 1-2 апта өткеннен соң лейшманиоманың ортасында некроз пайда болады, кейіннен диаметрі 1 см дейін және одан үлкен әртүрлі көлемде, іріңді – сірлі бөліністермен, пальпацияда шамалы ауырсынумен жүретін ойық жара түзіледі. Біріншілік лейшманиома айналасында жиі көптеген ұсақ түйіншектер түзіледі, кейіннен жараланып, өзара қосылып, ойық жаралы алаң түзіледі. Лейшманиоманың орналасқан орны – аяқ пен қолдың терісінің ашық бөліктері, бетінде 2-4 аптадан соң ойық жараның эпителизациясы мен тыртықтануы басталады.

1. Аяқталушы, жынысты цикл (спорогония) – анофелес масанын организмінде өтеді.

2. Аралық, жыныссыз цикл (шизогония) – адам ағзасында өтеді.

Эпидемиология. Аурудың көзі: ауру адам немесе паразит тасымалдаушылар болып табылады. Жұғу механизмі трансмиссивті. Адамның безгекті жұқтыруы масаның шағуы арқылы болады. Туа біткен безгек ауыр эндемиялық (Африка) ошақтарда кездеседі. Безгектің қанда жетілген гаметоциттері пайда болғанда адам масаға шақтырушы болып табылады. Тропикалық безгек ауру басталғаннан 10-12 күннен кейін, ал басқа түрлері үшін 2-3 ұстама болғаннан соң ауру жұқтырады.

Патогенезі. Безгек клиникасы эритроцитарлы шизогонияға, өсуіне және паразиттің жынысыз қанда көбеюіне байланысты. Параксизмалды ұстаманың басталуы эритроцитарлы циклдің аяқталуына, эритрциттердің жаппай бүзылуына байланысты, осының нәтижесінде қанға мына заттар түседі:

1. Паразиттердің алмасатын токсикалық улы заты.

2. Пигменті (гемомеланин т. б.).

3. Мерозойттар.

4. Эритроциттердің еру заты.

Клиникасы. Инкубациялық кезеңі тропикалық безгекте – 9-16 күн. Көбінесе ауыр және асқыныспен өтеді. Барлық летальды жағдайларда 98% өлімнің себебі тропикалық безгек болып табылады. Қызба дұрыс емес типті болады. Апирексия кезеңі нашар көрінеді. Температура үш күндік интермитирлі, ремитирлі және субконтинуальды типтерде болады. Дірілдеу және терлеу аз көрінеді. Ұстама: күшті бас аурумен, белде, барлық денеде ауырсынумен, жүрек айнумен, құсықпен бірге өтеді. Іште ауырсыну жиі байқалады. Нәжіс сұйық болып өтеді. Көк бауыр ерте ұлғаяды. Ағымы бір жылға жуық. Кейде одан да ұзақ болады.

Асқынулары. безгек комасы, жедел бүйрек жетіспеушілік, тропикалық алгидтік безгек, инфекциялық – токсикалық шок болады.

Диагностикасы. Клиникалық - эпидемиологиялық және лабораториялық көрсеткіштермен анықталынады. Қанды микроскопиялық жолмен тексеру. Қан тексеруді пароксизм немесе апирексия кезенінде өткізеді. Бірнеше рет тексереді. Серологиялық тексеру: флюоресценциялық антидене реакциясы. Донорларды тексеру үшін және гемагглютинацияның тура емес реакциясын қолданады.

Емдеу. Шизотропқа әсер ететін дәрілерге жататындар: хинин, хлорохин (хингамин, делагил), амидохинин, плаквенил, акрихин, бигумаль, хлоридин, сульфаниламидтер, примахин. Тропикалық безгекке емді кешіктерсе, дұрыс емдемесе ауыр асқынуларға әкеп соғады. Хлорохинді (делагил) ауыз арқылы, көп мөлшерде сумен ішу керек. Әр дозадан соң су ішу керек. Емдеу курсы 3 күн. Үлкендерге әр курсқа – 2-2,5 г.

Делагил емдеу курсынан кейін примахин емін тағайындайды. Дәріні ауыз арқылы тамақтан кейін тәулігіне 1-3 рет, мөлшері – 0,013 г. Емдеу курсы 14 күн.

Алдын алу шаралары:

1). тасымалдаушылармен күрес;

2). паразит тасымалдаушылар мен науқастарға ем қолдану;

3). химиялық алдын алу.

Трипаносомоздар (африкалық, америкалық)

Трипаносомоздар – қоздырғышы қарапайымдылар типіне – (Protozoa), трипаносомалар тұқымдастығына, трипаносомалар тегіне жататын, трансмиссивті тропикалық инфекция.

Трипаносомалар – бұл иелерін ауыстыру арқылы, күрделі даму циклінен өтетін дегенетикалық паразиттер, циклдің жартысы омыртқалы иесінің организмінде өтсе, қалғаны омыртқасыз иесінде өтеді. Әр түрлі даму сатысындағы трипаносомалардың өзіндік морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері болады.

Адам трипаносомозының екі түрі бар: африкалық және америкалық. Африкалық трипаносомоздың қоздырғышы 2 даму кезенінен өтеді: трипомастигот және эпимастигот. Америкалық трипаносомоздың қоздырғышы, осыларға қоса амастигот кезеңінен өтеді.

Трипомастигот ұзынша формалы, қозғалғыш, жіпшесі бар. Трипомастиготтар адамның және омыртқалы жануарлардың қанында паразиттік өмір сүреді.

Амастигот (T. cruyi) сопақша және дөңгелек формалы, жіпшесі болмайды, иесінің ағзасында клеткаішілік және ұлпаларында орналасады.

Эпимастиготта жіпше қысқа болады, иесі омыртқасыздар. Трипасомалар ұзына бойы бөлшектену арқылы көбейеді. Романовский-Гимзе бойынша бояғанда, протоплазмасы көгілдір түске, ал ядросы мен жіпшесі қызғылт түске боялады.
Африкалық трипаносомоз

Син: ұйқы ауруы.

Африкалық трипаносомоз – қызбамен, экзантемамен, жергілікті сусіңділенумен (отек), лимфоденитпен және кахексияның, сонымен қатар летаргияның дамуымен сипатталатын трансмиссивті инфекция. Этиологиясы және клиникалық ағымы бойынша ерекшеленетін екі формасы бар: гамбиялық және родезиялық.

Тарихы. 1890 жылы ұйқы ауруымен ауырған науқастың қанынан трипаносома табылған, бірақ оған этиологиялық мән берілмеген. Трипаносомоз қозжырғысы 1902 жылы Ford және Dutton сипаттаған. Олар паразитті Орталық Африкадағы науқастардың қанынан тапқан. 1903 жылы трипаносомалар науқастың ми жұлын сұйықтығынан анықталған. 1903 жылы Bruse мен Nabarro T. Gambiens ұйқы ауруының қоздырғышы екендігін және инфекцияның цеце шыбыны арқылы берілетіндігін анықтады. T. rhodesiens / I 1909 – 1912 жылы Stephens пен Fantham сипаттады.