Мемлекеттің кіріс жүйесіндегі кедендік төлемдерінің мәні мен түрлері

1 Мемлекеттің кіріс жүйесіндегі кедендік төлемдерінің мәні мен түрлері

1.1 Кедендік төлемдердің экононмикалық мәні, оның жанама салықтар жүйесіндегі ролі

Кедендік шекара арқылы өтетін тауарларға Қазақстан Республикасының кедендік тарифтеріне сәйкес кедендік баждар салынуы керек.

1. 
   Өзімен өзі баждардың деңгейі, оны әдемдік және ұлттық бағалар дейгейімен салыстырмай-ақ, оның орындайтын функцияларын сипаттай алмайды. 10 процент деңгейінде белгіленген әкелу бажы протекционистік функцияны орындай алады, егер тауарға әлемдік жәгне ұлттық бағаның арасындағы 10 проценттен төмен болса, ынталандырушы – егер ол бағалардағы айырмаға сәйкес келсе.
   
2. 
   Егер әр түрлі тауарларға көлемі бойынша бірдей кеден баждары белгіленсе, онда олардың барлығы сыртқы саданы реттуде бірдей функцияны атқаратындығын білдірмейді.Бір тауарға әлемдік және ұлттық бағалар арасындағы қалыптасатын қатынастарға байланысты бұл баждар протекцтондық функцияны орындайды. Басқалар үшін - әкелу масштабтарын тұрақтандыру, үшіншілер үшін – импорттың мүмкіндіктерін кеңейту.
   
3. 
   Баждардың көлемін импорттық және отандық өндірістің тауарындағы бәсекелестік жағдайларының өзгеруімен әлемдік және ұлттық бағалардың арасындағы қатысты ескере отырып, түзету керек.
   
4. 
   Баждарды түзеткен кезде ұлттық өндіріс жағдайымен тауар ұсынысындағы өзгерістерді ғана емес сонымен қатар әлемдік нарықтың жалпы канюктурасының халықаралық шығындар мен әлемдік бағаны өзгерістерін де қажет.
   

Кедендік баждар – кедендік баждар тауарларда режимдерде деклара-циялау кезінде төленеді, бұларға орналастыру жағдайы Қазақстан Республика-сының кедендік тарифіне сәйкес кедендік баждар төлеуді белгілейді кедендік баждардың ставкаларын Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

• 
  Елдің шекарасынан ұлттық экономикаға қажетті, отандық нарықты толықтыру үшін елдің экономикалық қауіпсіздігін сақтау үшін қажетті тауарларды шығаруды шектеу;
  
• 
  Шикізат тауарлар мен алғашқы өңделген өнімдерді шығарудан ұстау және жоғары технологиялық тауарлардың жоғары деңгейлі өңделген өнімдердің экспортын ынталандыру;
  

• 
  елдің территориясы арқылы өтетін кейбір тауарлар топтарын реттеу;
  
• 
  мемлекеттік қазынашылықты толықтыру.
  

1. 
   кедендік баж;
   
2. 
   Қазақстан Республикасы кеден органдарының лицензия бергені үшін алым;
   
3. 
   кедендік рәсімдеу бойынша мамандарға біліктілік аттестатын беру алымы;
   
4. 
   кедендік рәсімдеу үшін кеден алымы;
   
5. 
   тауарларды сақтау үшін кеден алымы;
   
6. 
   кедендік ілесіп алу үшін кеден алымы;
   
7. 
   алдын ала шешім үшін төлем ақы[5].
   

• 
  біріншіден, бұл алым бойынша төлемді кейінгі қалдыру берілмейді;
  
• 
  екіншіден, кеден рәсімдеу үшін кеден алымы бойынша төленген сомалар қайтарылмайды[6].
  

1.3 Мемлекеттің сыртқы экономикалық саясатын жүзеге асырудағы кедендік төлемдер мен тарифтік реттеу мағынасы

Алдыңғы қатардағы батыс елдері әрқашан салық жүйесін сыртқы экономикалық қатынастардың реттеушісі ретінде қолданған, яғни әлемдік нарықта ұлттық корпорацияның бәсекелестігін жоғарылатуын қатамасыз ететін қажетті экономикалық құралдардың жиыны. Сыртқы экономикалық қатынас-тарды реттеу мақсатында қолданатын алғашқы салықтардың бірі салық бажы мен тарифтер табылады. Бірінші деп алатын түсінік бұл жерде тура тарихи мағынада, яғни ол ежелгі Греция мен Римге әкелетін тауарларға салықтар халықаралық сауда қатынастарының экономикалық реттеуші рөлін атқарады. IV ғасырдың аяғына дейін кедендік баждар мемлекеттік бюджет табыстарының негізгі көзі болып табылады. Алайда, дамушы батыс мемлекеттерде кедендік баждардың фискальды мәні төмендер аетті. АҚШ – та 1798-1791 жылдар аралығында баж сомалары $ 4 млн бағаланды, бірақ ол федералды бюджеттің 99,5% - бөлігін құрады. ХХ ғасыр қарсаңында баж көлемі 229 млн $, яғни мемлекеттік бюджет табысының 41 %-ін құраған. 1986 жылы жиналған баж сомасы 13 млрд $ алайда американ бюджетінің табысы 1,6 %-ке тең болды. 1980 жылдың ортасында баждардың үлес салмағы: Ұлыбританияда – 1,2%; Жапонияда, Германияда-2,5%; Францияда 7,6% -ті құрады. Ал Қазақстанға келсек, 1997 жылда мемлекеттік бюджет табысының кедендік баждың үлес салмағы 2,85%; 98-3,5%; 2000 жылы- 3,15%-ті құраған.

• 
  экспорттық тауарларға квоталарды, алып тастау;
  
• 
  лицензияланатын өнімнен тізімін қысқарту;
  
• 
  барлық тауар түріне экспорттық бажды алып тастау;
  
• 
  тәжірибеден кедендік және салықтық жеңілдіктерді алып тастау;
  
• 
  дамыған және дамушы елдерге преференция нұсқасын қолдану, яғни импорттық кедендік баждарды төлеуден толық немесе жартылай босатуды қамтамасыз ету
  

1. 
   Қазақстанның нарығын қорғау;
   
2. 
   Қазақстандық өндірушілер мен тұтынушыларды қорғау
   
3. 
   Экономиканың дамуын ынталандыру
   
4. 
   Экономикада құрылымдық қайта құруды жүргізуге көмектесу
   
5. 
   Бәсекелестікті қолдау және монополияны шектеу
   
6. 
   Экспортты ынталандыру және импорт алмастыратын өндірістік қолдау;
   
7. 
   Шетел инвестицияларын тарту;
   
8. 
   Сауда саясатының міндеттерін шешу;
   
9. 
   Мемлекеттік билік орталық органдары белгілеген басқа да мақ-саттар[9].
   

2 Батыс Қазақстан облысы бойынша Кеден бақылау Департаментімен кедендік төлемдерді алуға қолданып жүрген механизмдер

Кедендік бюджеттің өлшемін есептеуде айқындалған кедендік тарифтер бойынша (кедендік ставкалары) қойылады. Кедендік ставкаларын Қазақстан Республикасының Үкіметі тағайындайды, олар әдетте тауардың ТНБЭД бойынша кодына және тауарды шығарушы елге байланысты дифферен-цияланады. Кедендік баждың базалық ставкалары Қазақстанның сауда – саяси қатынастарында болған мемлекеттерге тауарды импоттауда қолайлы жағдай режимін ұсынады. дамушы елдерден әкілінген тауарлары үшін кедендік баждарға преперенциялды ставкалар қолданылды. Қазіргі кезде олар базалық ставка мөлшерінің 75 % шегінде анықталатын[10].

Сурет 1. Кедендік төлемдердің түрлері бойынша түсімдер

Кедендік баж ставкалары бірыңғай олар Қазақстан Республикасының кедендік шекарасынан өретін тауарлардың ауысуынан тұлғалардың өзгеруіне тәуелді емес, кейбір жағдайды ескермегенде.

1. 
   Халыққа жүктерді, багаждарды, жолаушыларды тасымалдау әрдайым жүзеге асырылатын көлік құралдары, сол сияқты материалдық-техникалық, керек-жарақтар, жанармай, азық-түлік сонымен бірге аралық аялдама пункттерінде эксплуатация кезінде қажетті және Қазақстан Республикасының Үкіметі белгіленген нормалар шегінде осы көлік құралдарымен болған аварияны ликвидачиялауда шетелден әкелінген басқа да мүліктер;
   
2. 
   Материалды-техникалық керек-жарақтар, жағармай, азық-түлік және ҚР бекіткен теңіз аулау жұмысының нормасы шегінде Қазақстандық және жалға алынған Қазақстандық кәсіпорында мен кеме ұйымы өндірістік қызметті Қазақстан Республикасының кеден территориясынан шығарылатын басқа да мүліктер.
   
3. 
   Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес бағалы қағаздар, ұлттық валюта.
   
4. 
   Қазақстан Республикасының кедендік территориясына акцеуделген тауарлардан басқа әкелген тауарлар немесе Қазақстан Республикасының Үкіметі белгіленген гуманитарлы көмек ретінде осы территориядан шығарылған тауарлар.
   
5. 
   Қазақстан Республикасының кедендік территориясына акцеуделген тауарлардан басқа әкелген немесе мемлекеттік, үкіметтік, халыққа ұйымдар желісі арқылы қайырымдылық мақсаттарға өтуі көмек көрсету ретінде осы елге территориясынан шығарылған тауарлар.
   
6. 
   Қазақстан Республикасының шетелдік инвестиция туралы заңнамасына сәйкес, кедендік баждан босатылатын тауарлар.
   
7. 
   ҚР Ұлттық Банкі өз қажеттілігі үшін әкелінген тауарлар.
   
8. 
   Кедендік режим шеңберінде кедендік төлемдерден босатуды қарастыратын Қазақстан Республикасының кедендік шекарасынан өтетін тауарлар.
   
9. 
   Қазақстан Республикасының Үкіметі белгіленген бажсыз тасымалдауды норма шегінде Қазақстан Республикасының кедендік шекарасына жеке тұлғалардың өткізетін тауарлары.
   
10. 
    Республикалық және жергілікті бюджеттің сонымен қатар мемлекеттік сыртқы заемдар қаражаттары есебінен алынған техникалық құрал-жабдықтар;
    
11. 
    Қазақстан Республикасы территориясында тарату үшін әкелінген шетелдік мемлекеттік лотериялар.
    
12. 
    Қазақстан Республикасының Үкіметімен немесе Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген арнайы органымен келісуі мұнай мен байланысты операцияны жүргізуді қарастыратын контрактілерге сәйкес Қазақстан Республикасының территориясына жер қойнауын пайдалану-шылардың өз қажеттілігі үшін әкелінген тауарлар.
    
13. 
    Шетелдік дипломатиялық және оларға теңестірілген азаматтың, сонымен бірге халыққа келісім шартқа сәйкес, олармен бірге тұрып жатқан жанұяларын қоса, өкілеттіктің әкімшілік техникалық персоналының және өз дипломатиялық пайдалауы үшін әкелінген тауарлар.
    

• 
  Қазақстан Республикасымен кедендік одақты немесе еркін сауда зонасын құрған мемлекеттерден шыққан тауарлар.
  
• 
  Қазақстан Республскасының Үкіметімен ұлттық преференция жүйесін пайдаланатын (5 жылда бір рет кезеңде қарастырылған) дамушы мемлекеттерден шыққан тауарлар.
  

Кедендік салымдардың мақсаты үшін практикада қолданатын кедендік тариф құнын бағалау әдісімен тығыз байланысты. Тауарлық бағалаудың ұлт-тық айырмашылығы баждарды протекционизмдік кедергі ретінде қолдануға мүмкіндік береді. Кедендік бағалау әдісі импорттайтын тауардың құнын көте-руге әкелсе, оған адволорлық баж қолданса, онда ол тарифтік мөлшерлеменің көтерілуіндей әсер етеді.

• 
  сыртқы экономикалық және кедендік статистика;
  
• 
  сауда-экономикалық қатынасты мемлекеттік реттеуінен басқа өл-шем бірлігін қолданғанда, тауар құндылығына байланысты оның
  
• 
  ішінде ҚР кеден заңдарына сәйкес сыртқы сауда
  
• 
  мәмлелерімен олар бойынша банктердің есептеулерінің валюталық бақылауын жүзеге асыру[10].
  

2. 
   ұқсас тауарлардың мәміле бағасы бойынша;
   
3. 
   біртектес тауарлардың мәмілее бағасы бойынша;
   
4. 
   бағасын алу;
   
5. 
   бағасын қосу;
   
6. 
   резервтік әдіс.
   

1. 
   ҚР кедендік аумағына тауарды әуежайға, портқа, немесе басқа жерге әкелуге шыққан шығын:
   

• 
  тасымалдау құны;
  

• 
  тауарды түсіру, тиеу, қайта тиеуге шыққан шығындар;
  

• 
  сақтандыру сомасы.
  

• 
  тауар сатып алудағы комиссиялық алымнан тыс, комиссиялық және делдалдық сыйақы;
  
• 
  контейнерлер немесе көп айналатын ыдыс құны, егерде олар сыртқы экономикалық қызметтің тауарлық номенклатурасымен сәйкес бағаланатын тауармен бір тұтас деп қаралса;
  
• 
  орайтын құралдармен оған байланысты жұмыстардың құны кіргізіл-ген, ораудың құны.
  

2. 
   келесі тауарлар мен қызметтің сәйкестік бөлшек құны, импортердың тікелей немесе жанама құнсыз әлде төмендетілген бағасымен беруші өндіруге қолданатын немесе бағаланатын тауарды шығарып сату мақсатымен;
   

• 
  шикізат, детальдар мен жиынтық бұйымдар бағаланатын тауардың құрама бөлшегі болып келетін;
  
• 
  құрал-саймандар, мөртабан т.б. сондай заттар бағаланатын тауарларды өндіргенде қолданылған;
  
• 
  құралдар, бағаланатын тауарды өндіргенде ұсталған (жанар май т.б.);
  

• 
  инженерлік жұмыстар, тәжірибие-конструкторлық жұмыстар, дизайн, көркемдік рәсімдеу, эскиздармен сызулар бағаланатын тауардың өндірілуіне өте қажет ҚР аумағынан сырт орындалған.
  

• 
  ҚР заң актілерімен қойылған шектеулер;
  
• 
  тауарлардың қайта сатылуы мүмкін географиялық региондарды шек-теуі;
  
• 
  тауар құнына аса әсер етпейтін шектеу;
  
• 
  әсер етуін есептен шығару мүмкін емес сату немесе мөлшерлеме бағасы тәуелді шарттарды сақтау;
  
• 
  құжаттан дәлелденбеген мәліметтер, кеден құнын ресми мәлімдегенде декларант пайдаланған; импортер мен экспортер бір біріне тәуелді, мынадан тыс жағдайда, декларант дәлелденгендей, бір-біріне тәуекелділігі мөлшерлеме бағасына әсер етпесе.
  

• 
  мәмлеге қатысушының бірі әлде мәмлеге қатысушының қызметкері бір мезетте басқа мәмілеге қатысушылар қызметкері болса;
  
• 
  мәмлеге қатысушылар өндірістің бірлескен мүшесі болса;
  
• 
  мәмлеге қатысушылар жалға қатынас байланысты болса;
  

• 
  мәмлеге қатысушының бірінде дауыс беруге құқылы пакет акциясы болса, басқа қатысушылық жарғы капиталынан 5 % төмен (аз) болмауы керек.
  
• 
  мәмлеге қатысушылардың екеуі де, үшінші адамның тікелей немесе жанама бақылауында болса;
  
• 
  мәмлеге қатысушылар немесе олардың қызметкерлері жақын туыс болса ұқсас тауарлармен мәміле бағасы бойынша бағалау әдісін қолдану барысында кедендік құнды анықтау үшін негіз ретінде ұқсас тауарлармен мәміле бағасы алынады.
  

• 
  мақсаты мен мінездемесі;
  
• 
  сапасы, тауар белгісі және нарықтағы беделі;
  
• 
  шыққан елі;
  
• 
  өндіруші.
  

• 
  Қазақстан Республикасына экспортқа өндіру мен сатуға байланысты қолдану үшін сатушымен сатып алушыға ақысыз берілсе немесе төмен баға-мен сатылса;
  
• 
  Қазақстанда дайындалып, соған байланысты олардың құны тауардың кедендік құнына еңгізілмеген болса.
  

1. 
   ҚР аумағына енгізу үшін сатылса;
   
2. 
   бағаланатын тауарды алып кеткенге дейін 90 күн аралығында немесе алып кеткен соң 90 күн өткенге дейін алып келінсе;
   
3. 
   шамамен тура сондай көлемі мен коммерциялық деңгейде (бөлшек немесе көтерме сауда үшін) алып келінсе[12].
   

• 
  сапасы, тауар белгісінің болуы және нарықтағы беделі;
  
• 
  шығу елі.
  

2. 
   тауарларды Қазақстан Республикасына әкелу мен сатуға байланысты төленуге тиісті импорт баждарының, салықтарының, алымдарының және т.б. төлемдерінің сомалары;
   
3. 
   Қазақстан Республикасында тасымалдауға, сақтандыруға, тиеу мен түсіру жұмыстарына кететін әдеттегі шығындар.
   

• 
  материалдардың құны және бағаланатын тауардың өндірісіне байла-
  
• 
  нысты шығарушының басқа да шығындары;
  
• 
  сондай тауарды экспорттаушы - мемлекеттен Қазақстан Республи-касына сатуға тән жалпы шығындар, олардың ішінде тасымалдау, тиеу мен түсіру жұмыстарының құны, ҚР аумағында кедендік рәсімдеу орнына дейін сақтандыру құны қарастырылған.
  
• 
  сондай тауарларды Қазақстан Республикасына жеткізу нәтижесінде экспорттаушының әдетте алатын пайдасы[13].
  

1. 
   экспорттаушы елінің ішкі нарығындағы тауардың бағасы;
   
2. 
   экспорттаушы мемлекеттен үшінші елдерге сатылатын тауарлар ба-
   

3. 
   Қазақстан Республикасының ішкі нарығындағы ұлттық өндірістің тауарлар бағалары;
   
4. 
   тауардың сенімді дәлелденбеген құны;
   
5. 
   ҚР Кеден ісі туралы заңының 132 бабында қарастырылмаған шығын-дарды есептеудің негізінде анықталынатын ұқсас немесе біртекті тауарлардың бағалары;
   
6. 
   ең төменгі құн[14].
   

1. 
   Теория бойынша кедендік төлемдерді алу кезіндегі тәртібі мен мерзім-дері қатаң сақталыну қажет. Бірақ тәжірибеде сыртқы экономикалық қызметіне қатысушылар бекітілген мерзімде кеден бажының түгелдей сомасын төлей алмайтын жағдайлар жиі кездеседі.
   

• 
  тауарлар мен көлік құралдары түрінде кепілдік;
  
• 
  өкілетті банкінің кепілдемесі.
  

• 
  электр, жылу жіне тағы басқа да энергияның түрлері;
  

• 
  азаматтық айналымынан алынып тасталынған мүлік;
  

1. 
   егер тауарлар бағаланатын тауарлармен бір елден шықпаса, онда сол тауарлар бағаланатын тауарлармен ұқсас деп есептелмейді;
   
2. 
   бағаланатын тауарлардың өндірушісінен басқа тұлғамен өндірілген тауарлар бағаланатын тауарларды өндірген тұлға ұқсас тауарларды шығармаған жағдайда ғана ескеріледі;
   
3. 
   тауарлар ұқсас деп есептелмейді, егер тауарлардың жобалауы, тәжірибе-құрастырушылық жұмыстары, көркемдік рәсімдеуі, дизайні, эскиздері немесе сызбалары:
   

• 
  Қазақстан Республикасына экспортқа өндіру мен сатуға байланысты қолдану үшін сатушымен сатып алушыға ақысыз берілсе немесе төмен баға-мен сатылса;
  
• 
  Қазақстанда дайындалып,соған байланысты олардың құны тауардың кедендік құнына еңгізілмеген болса.
  

1. 
   ҚР аумағына енгізу үшін сатылса;
   
2. 
   бағаланатын тауарды алып кеткенше дейін 90 күн аралығында немесе алып кеткен соң 90 күн өткенге дейін алып келінсе;
   

• 
  сапасы, тауар белгісінің болуы және нарықтағы беделі;
  
• 
  шығу елі.
  

2. 
   тауарларды Қазақстан Республикасына әкелу мен сатуға байланысты төленуге тиісті импорт баждарының, салықтарының, алымдарының және
   т.б. төлемдерінің сомалары;
   
3. 
   Қазақстан Республикасында тасымалдауға, сақтандыруға, тиеу мен түсіру жұмыстарына кететін әдеттегі шығындар.
   

1. 
   экспорттаушы елінің ішкі нарығындағы тауардың бағасы;
   
2. 
   экспорттаушы мемлекеттен үшінші елдерге сатылатын тауарлар ба-ғасы;
   
3. 
   Қазақстан Республикасының ішкі нарығындағы ұлттық өндірістің тауарлар бағалары;
   

1. 
   тауардың сенімді дәлелденбеген құны;
   

4. 
   ҚР Кеден ісі туралы заңының 132 бабында қарастырылмаған шығындарды есептеудің негізінде анықталынатын ұқсас немесе біртекті тауарлардың бағалары;
   

2. 
   ең төменгі құн.
   

Кедендiк төлемдердiң және салықтардың төленуiн қамтамасыз ету:

2. 
   кедендiк режимдердiң талаптары Қазақстан Республикасының кедендiк аумағының шегiнен шетел тауарларын әкету кезiнде немесе оларды жою не мемлекет пайдасына олардан бас тарту немесе Қазақстан Республикасының кедендiк аумағына қазақстандық тауарларды не оларды қайта өңдеу өнiмдерiн әкелу кезiнде кедендiк баждар және салықтардың төленген сомасын қайтаруды көздейтiн;
   

2.4 Тауардың кедендік құнын анықтаудың әдіс-тәсілдері

1. 
   Еркін айналыс үшін тауарды шығару.
   
2. 
   Тауар реимполрты – Қазақстандық тауарларды қайтадан кедендік бажсыз шығару.
   
3. 
   Тауар транзиті – тауар Қазақстан Республикасының кедендік территориясында кедендік бақылау арқылы кедендік баждарды, салықты және экономикалық саясат шараларын алусыз өте алады.
   
4. 
   Кедендік қойма сақтау кезеңі экономикалық саясат шараларын және салықты, кедендік бажды алусыз әкелген тауарларды сақтау.
   
5. 
   Бажсыз сауда дүкені Қазақстан Республикасының кедендік территориясында бөлшек сауда тауарларын кедендік бажсыз және салықсыз өтеуге рұқсат беріледі.
   
6. 
   Тауарды уақытша әкелу және уақытша шығару Қазақстан Республикасының тауарды толық немесе жартылай кедендік баждан және салықтан босату арқылы Қазақстан Республикасының кедендік территориясында немесе оның шегінен тыс пайдалануды қамтамасыз ету үшін.
   
7. 
   Еркін кеден зонасы және еркін қойма. Бұл тауарларын шекаралық территорияға сәйкес орналастыратын және қолданатын немесе кедендік бажды және салықты алусыз орын ауысатын мемлекеттік тауар үшін кедендік режим.
   
8. 
   Тауар экспорты т.б.
   

Сурет 2. ТМД мемлекеттерімен сыртқы сауда айналымы (АҚШ дол.)

Кеден одағына кіргеннен кейн үшінші елдермен сауда айналымының төмендегенін көреміз

1. 
   Шығарылатын тауардың мәміле бағасы бойынша.
   
2. 
   Ұқсас тауарлардың мәміле бағасы бойынша.
   
3. 
   Бірыңғай тауарлардың мәміле бағасы бойынша
   
4. 
   Құнды шегеру арқылы.
   
5. 
   Құнды (қосу).
   
6. 
   Резервтік әдіс.
   

1. 
   Әкелінген тауар бойынша мәмілелер бағалар негізіндегі бағалау әдісі.
   

1. 
   Аудару
   
2. 
   Аккредитив
   
3. 
   Инкасса
   
4. 
   Аралас
   

1. 
   Тауар импорт еліне экспорт үшін сатылғанда, яғни тауарларды шекара арқылы орын ауыстыруы орын алғанда және де орындалған сатып алу-сату шарты халықаралық сипатқа ие болғанда.
   
2. 
   Келесі аталған шектеулерден басқа импорттер құқына қатысты шектеулер болмаған жағдайда.
   

• 
  Қазақстан Республикасы заңнамасымен белгіленген шектеулер
  
• 
  Географиялық аумақтың шектеулері
  
• 
  Тауарлардың бағасына мәнді әсерін тигізбейтін шектеулер;
  

3. 
   Ықпал есепке алынуы мүмкін емес шарттардың орындалуына мәселенің бағасына байланысты емес (тәуелсіз).
   
4. 
   Кедендік құнды анықтауда декларант қолданған мәліметтер құжатты түрде расталуы міндетті.
   
5. 
   Экспорттер мен импорттер өзара тәуелді тұлғалар болып табылмайды.
   

• 
  импорт еліне сату және экспорт 1-ші әдісті қолданудың шарты – тауарларды сату фактісінің болуын, яғни сатып алу шартына сәйкес экспорт елінен шекара арқылы тауарлардың тасымалдануы жүзеге асырылады.
  
• 
  Сатып алушылардың тізбегі барысында мәміленің бағасы ретінде еркін айналысқа тауарлы шығарысып келетін сатып алу бағасы алынады.
  

• 
  қоюдың жалпы белгіленген барлық шарттары (инкотермыс-ФОБ, СМФ, ДАФ және т.б.).
  
• 
  қоюдың жүзеге асырылыуының және мәміле жасаудың жалпы белгіленген шарттары мысалға: «Экспорт (экспорттық қорытынды) бар болғанда және сатып алу», «Белгілі бір күнге тауарды қою шартына сатып алу» сонымен қатар мәміленің бағасына ықпал етпейтін және сыртқы сауда операциялары үшін жалпы белгіленген болып табылатын басқа да шарттар.
  
• 
  сатушыға сатып алушының техникалық өңдеу не болмаса импорт елінде даярланған чертеждерді беру;
  
• 
  импортталатын тауарды өткізумен байланысты белгілі бір іс әрекеттерді сатып алушының өз есебінен жүргізуі (мысалға: жарнама бойынша қызметі т.б.)
  
• 
  мәміле жасау барысында бағаланатын тауарлардың құнын анықтауға мүмкіндік бермейтін шарттар қарастырылатын жағдайда 1-ші әдіс қолданылмайды. Ондай шарттарға:
  

• 
  импортталатын тауарлармен қатар басқа да тауарларды белгілі бір мөлшері сатып алушы сатылатын жағдайда, сатушының импортталатын тауарларға баға берілуі;
  
• 
  импорталатын тауарларға қатысы жоқ төлем нысаны негізінде бағаның белгіленуі;
  
• 
  тек белгілі бір сатушыдан ғана сатып алуды көздейтін келісім шарт (сатып алу – сату шарты).
  
• 
  сатып алу-сату шарты - тауарларды өзара қою (сату) шартында ғана мәміле болғанын белгілейді.
  

1. 
   Бағаланатын тауарлар өндірілетін елде тауарлар өндірілмеген жағдайда, оларға бағалы тауарлармен ұқсас болып танылмайды.
   
2. 
   Бағаланатын тауарды өндірушісімен өндірілетін ұқсас тауарлары болмаған жағдайда ғана басқа өндіруші өндірген тауарларды есепке алуы мүмкін;
   
3. 
   Тауарлар ұқсас болып танылмайды:
   

• 
  егер олар бойынша жобалау конструкциялық жұмыстарды, дизайн, эскиздер мен чертеждер.
  

1. 
   Сатып алушы сатушыға ақысыз я болмаса төмендетілген құн мен өндіріспен байланысты және Қазақстан Республикасына экспорт сатуға пайдалануға берілетін болса;
   
2. 
   Қазақстан Республикасында орындалған және соған байланысты олардың құнын тауарлардың құны тауарлардың кедендік құнына қосылмайды;
   
3. 
   Сыртқы бейнесінде сәл ғана айырмашылық болса ұқсас тауарлар деп тануға кедергі болмайды, егер жоғарыда аталған талаптарға бұл тауар тауып берсе;
   
4. 
   Сыртқы бейнесіндегі сәл ғана айырмашылықтар (түсі, конфигурациясы т.б.) бұндай тауарларды ұқсас тауарларға жатқызбауға негіз болмайды.
   

• 
  покрышкалардың сауда маркалары өзгеше болса, онда мұндай тауарлар ұқсас тауарлар болып табылмайды.
  
• 
  Бірақ, егер де покрышкалар барлық қатынастарда бірдей болмаса, дегенмен ұқсас мінездемелер болған жағдайда, өз қызметін бірдей атқаруға мүмкіндігі болса және де бірдей стандартты, сапасын, нарықтағы репутациясын сауда маркасын есепке ала отырып, бұндай тауарларды бірыңғай деп қарастыруға болады.
  

1. 
   Тауарлар бағаланатын тауарлармен бірыңғай болып саналмайды, егер ол тауарлар бағаланатын тауарлардың өндірілген елінде өндірілмесе;
   
2. 
   Бағаланатын тауарлардың өндірушісі тауарларды өндірмеген жағдайда ғана басқалармен өндірілген тауарлар есепке алынады;
   
3. 
   Тауарлар бірыңғай болып саналмайды, ол оның жобалау, констукторлық жұмыстар, эскиздері мен чертеждері және дизайні.
   

5. 
   Құнды кеміту (азайту) шегеру негізінде кедендік құнды анықтаудың әдісі.
   

1. 
   Төленуге келісіммен я болмаса төленген комиссиялық сыйақылар: Қазақстан Республикасы сатумен байланысты шығындарды табу және пайда алу мақсатында есептелген үстемелер;
   
2. 
   Тауарларды сатумен және әкелумен байланысты Қазақстан Республикасында төленуге тиісті бағыттардың, салықтардың, алымдардың және басқа төлемдердің сомасы;
   
3. 
   Қазақстан Республикасында жүзеге асыра алатын жүктеу және сақтандыруға, транпортировкаға т.б. кететін шығыстар.
   

1. 
   Бағаланатын тауарды өндірумен байланысты дайындаушының материалдар мен шығындарға кеткен құны;
   
2. 
   Қазақстан Республикасына қою барысында экспорт еліне өндірілген бағаланатын тауарлар секілді сол сынып және түрге жататын тауарлардың сату барысындағы бағаға кіретін пайданы және жалпы шығындардың сомасы;
   
3. 
   Әуежолға, портқа не болмаса басқа жерге тауарларды жеткізу шығындарының құны.
   

СЭҚ-н либерализациялау жағдайында отандық өнеркәсіп және бюджеттің түсімдерінің көзін реттеуде функционалдық ауыртпалығын ұстайтын кедендік тарифтердегі олді жоғарылауда. Кедендік тарифтер – баға белгілеу механизмі арқылы жүзеге асырылатын сыртқы сауданы мемлекеттік реттеудің ең көп тараған құралы.

Егер де 2007 жылы кедендік төлемдер 6,5 млрд құн мөлшерінде өндірілсе, 2008 жылы – 5,2 млрд тг, 2009 жылы – 8 млрд тг, 2010 жылы – 10 млрд тг, 2011 жылы – 11,7 млрд тг болса, 2012 жылы ол – 18,5 млрд тг. құрады. 2007 жылмен салыстырғанда 2011 жылғы өсімнің қарқыны 53,8%, 2009 жылмен салыстырғанда – 93,1%, 2011 жылға қарағанда 2012 жылы – 84,1%, 2011 жылмен салыстырғанда – 57,4% құрады.

• 
  салық құрылымын оптимизациялау;
  
• 
  оларды алу, ұйымдастыру, салық есебі мен есептілігін тексеру механизмдерін жетілдіру;
  
• 
  салықтың дұрыс есептелуін, салық органдарының кодекспен белгіленген құқықтары мен міндеттерін атқаруға, 2-ші жағынан салық төлеушілердің мүдделерін қорғауды, уақтылы және толық салық төлеуді бақылайды;
  
• 
  салық салу процесінің барлық қатысушыларының салықтық қатынастарын горманизациялау я теңестіру;
  
• 
  салық түсімдерін бюджттер арасында бөлу;
  
• 
  алынған нәтижелерді жинау және анализдеу;
  
• 
  және осы алынған нәтижелердің негізінде жалпы жүйенің жетілдіруін, оның ішінде салықты басқару жүйесін жетілдіру мәселесін талқылау.
  

Сурет 4. Салықты реттеу мен басқару

Бұл жердегі салықтық реттеу (иерархияның (VI-IV) деңгейлер аралығында жүзеге асырылады), ол өз кезегінде елдің қаржылық-экономикалық саясатын анықтаудан басталады. (Салық саясаты тек оның бір бөлігі ғана болып табылады) да, салық заңнамасын құруымен жалғасады, ол негізінде салық жүйесі қалыптасады; осы салық жүйесіне сәйкес мемлекеттік бюджет қабылданады.

Сыртқы экономикалық байланыстар қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының мықты факторы болып табылады және олар осы дамуды жеделдетуге немесе баяулатуға әсерін тигізеді. Ұлттық экономика жағдайына жағымды ықпал етеді. Осындай жағдайда сыртқы экономикалық қатынастарға оның тиімді әсерін тигізіп, сонымен қатар олар экспорттық өндірісті, ғылымдық өңдеу және алдыңғы қатарлы технологияларды пайдалана отырып шикізатты өңдеу нәтижесінде алынған өнімді экспорттауға дамытуға ықпалын тигізеді. Өнімді сыртқа шығару үшін елдің құрылымдық-технологиялық экономикасын қайта құру керек. Сонымен қатар елдің және оның халқының бірінші деңгейдегі қажеттілігін қанағаттандыру үшін қажет. Қоғамның моральдық жақтарына сай келмейтін өнімдер, ескірген құрал-жабдықтар және адам денсаулығына қауіпті, экологиялық зиянды тауарлар импортталмау керек. Сыртқы экономика қызметінің жеке субъектілердің коммерциялық мүдделері мемлекеттің мақсаттылығынан асып түспеу керек. Сыртқы экономика қызметтерінің мақсаттарына және есептеріне кедендік баж жүйесі қарым-қатынаста болып табылады. Сонымен қатар мынадай жағдайлар болуы мүмкін, бірінші жағынан баж жүйесі елдің жеке алынған мүдделеріне сай келуі мүмкін, бірақ басқа жағынан қайшы болып зиян келтіреді. Жалпы алғанда қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына теріс ықпал етеді. Мемлекеттің саясаты сыртқы экономикалық қызметтерден және ұлттық өнімдерден максимальды жиынтық табысты алуға бағытталуы керек. Егер кейбір қызметкерлерге және таураларға баждардың төмендетілуі немесе алынып тасталуы қоғамның жиынтық табысына және ұлттық экономика табыстарының өсуіне әкелетін болса, онда осындай саясат сыртқы экономикалық қызметтерден мемлекет қазынасына түсетін табыстарды азайтады. Бірақ ол кейбір тауар түрлеріне баждардың өсуін қарастырады, егер ол тауарлар халықтың денсалығына, экологиясына және ұлттық өндіріске зиян келтіретін болса, онда оны Қазақстандық нарыққа енуіне біршама тосқауыл қояды.

• 
  Дүниежүзілік Сауда Ұйымдарына мүше елдердің жағымды нарықта көбірек нақты пайдалану режімі;
  
• 
  Дүниежүзілік сауда механизмін құқықтық үлгіде қатысу;
  
• 
  Дүниежүзілік құқықтың жүйенің әртүрлі дискриминалданған және басқа заңсыз қызметтердің қорғалуы Дүниежүзілік Сауда Ұйымына мүше партнерлардан;
  
• 
  Дүниежүзілік Сауда Ұйымдары жұмыс бөлімдерін және көп жақтылық әлемдік сауда либерализациясы келіссөздерде құқ даусы;
  
• 
  Сыртқы экономикалық с аясатқа байланысты барлық керекті ақпараттар және Дүниежүзілік Сауда Ұйымына қатысу елдер өкіметінің бағыттары, соның ішінде әлемдік нарықта Қазақстан мүдделеріне әсер ететіндер;
  
• 
  Дүниежүзілік Сауда Ұйымдарында квалификацияланған консультация алу және Қазақстан Республикасының сыртқы сауда проблемаларын қарастыруға мүмкіншілік;
  
• 
  Дамушы елдер шеңберінде анықталынған жеңілдіктер және техникалық көмек алуға мүмкіншілік.
  

• 
  нарықтық экономикаға өту;
  
• 
  сыртқы экономикалық қатынастарды тек қана экономикалық әдістермен шешу;
  
• 
  Дүниежүзілік Сауда Ұйымдарына кірген кезде белгіленген кедендік баждардың көлемін өсірмеу;
  
• 
  екі жақты тауар айналымын жоспарлаудан бас тарту ол Дүниежүзілік Сауда Ұйымдарының негізгі принциптеріне қайшы келеді.
  
• 
  басқа елдер берген жеңілдіктер, сыртқы экономикалық заңдылықтардың өзгеруі, сыртқы сауда жағдайы, сыртқы экономикалық саясат және экономика жүйесін басқару туралы Дүниежүзілік Сауда Ұйымдарына ақпарат ұсыну керек;
  
• 
  Дүниежүзілік Сауда Ұйымдарының мүшелік салымдарын төлеу;
  

• 
  тарифтер тым жоғары болмау керек, өйткені контрабанда пайда болуына алып келеді, ал егер тым төмен болса, онда отандық тауар өндірушілерге зиян әкеледі.
  
• 
  тариф деңгейі басқа салықтар түрлерімен сай келуі керек, өйткені керекті бюджет табысының жалпы көлемі әрбір салықтың қосқан үлесін анықтау үшін керек.
  
• 
  табыс қажеттілігін қысқа мерзімде қанағаттандыру үшін бюджет дефицитін бақылау және басқа салықтарға тәуелді болмауды қамтамасыз ету және тарифтерді ақырындап төмендету.
  

Қазақстан Республикасының барлық ірі кеден бекеттерінде Халық банкі төлем карточкалары арқылы кедендік төлемақы жүргізу.

• 
  Кедендік жүк декларациясын ресімдегені үшін алым (кеден процедурасы);
  
• 
  Кеден бажын (экспорттық-импорттық);
  
• 
  ҚҚС;
  
• 
  Қорғаныс бажын (тауар түріне байланысты);
  
• 
  Акциз (тауар түріне байланысты) және басқ.
  

• 
  Төлем кеден бекетінде жасалады;
  
• 
  ПОС-терминал берген чек төлемді растау болып табылады, бұл бірден кеден жүгін ресімдеуге кірісуге мүмкіндік береді;
  
• 
  Жетпей қалған соманы кедендік ресімдеуді үзбей-ақ, жылдам қосымша төлеу мүмкіндігі;· Кеден алымдарын артық төлеу болмайды;
  
• 
  Уақытша сақтау қоймалары мен көлік және басқ. жалға алу мерзімі қысқарады.
  

• 
  Банк төлеушінің карточкалық шотындағы сұратумен көрсетілген ақшасын шектейді;
  
• 
  ПОС - терминал төлем түрлерін бөле отырып (ҚҚС, кедендік төлемдер және т.б.) төлем жүргізілгені туралы деректері көрсетілген чек береді.
  
• 
  чек ПОС – терминалмен бірге төлеу фактісін растайды және одан әрі кедендік ресімдеуге көшуге мүмкіндік береді.
  

Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының кеден органдары заңнамалық және нормативтік базаны нығайтуға, кедендік бақылауды жетілдіруге, осы күнгі ақпараттық технологияларды енгізуге және кедендік инфрақұрылымды дамытуға бастапқы назар аударып отыр.

Қорытынды

Кеден проблемасын алу проблемасын зерттеу келесідей қорытындылар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді.

• 
  протенционистік қызметін отандық нарыққа импорттық тауарлардың келуіне шек қоя отырып, баждық кедергінің деңгейі жоғары болған жағдайда мұндай әкелуге тіптен тыйым сала отырып жүзеге асырады;
  
• 
  тауарлар импорты үшін кең мүмкіншіліктер жасай отырып, ынталандыру қызметін жүзеге асырады.
  

• 
  тарифтер контрабанданың пайда болуына әкелетіндей соншалықты жоғары болмау керек немесе өте дифференцияланған болмауға тиіс, өйткені, бұл ішкі салалардың қорғанысының бұрмалануына әкеледі;
  
• 
  тариф деңгейі басқа салықтармен бірге бағдарланып, олардың әрбір салықтың бюджет табыстарына қажет салымдардың жалпы көлемін анықтауға болады;
  
• 
  қысқа мерзімді табыстарға деген қажеттілікті қанағаттандырылған соң бюджет тапшылығын тақылау үшін және басқа да орта мерзімді және ұзақ мерзімді жоспардағы салықтардан аз тәуелді болуды қамтамасыз ету үшін тарифтерді біртіндеп қысқартады.
  

• 
  Тауарларды жіктеу дұрыстығы мен кеден құнын анықтауға бақылау күшейту.
  
• 
  Кеден төлемдері мен салықтарын әкімшіліктендірудің деңгейін қамта-масыз ету.
  

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. 
   Кодекс Республики Казахстан «О таможенном деле в Республике Казахстан». 2010 г. Алматы.: Юрист, 2011.- 218 с.
   
2. 
   Әлібеков, С.Т. Қазақстанның кеден құқығы: оқу құралы/С.Т. Әлібеков. - Алматы.: Аркаим, 2007 – 267б.
   
3. 
   Постановление Правительства РК от 22.05.2002 г. “Об утверждение Соглашения об общем таможенном тарифе государств-участников Таможенного союз”.
   
4. 
   Мадиярова, Д.М. Кеден ісін ұйымдастыру және басқару: оқу құралы / Д.М. Мадиярова, А.Е. Калдыбаева, Ұ.А. Текенов, С.О. Есімдаева. – Алматы. : Экономика, 2000 – 652 б.
   
5. 
   Сарсембаев, С.Т. Таможенное право РК: учебник для вузов / С.Т. Сарсембаев. - А.: Юридическая литература, 2002 – 437 с.
   
6. 
   Баймаганов, М.Т. Казахстанское таможенное право (общая и особенная части), учебное пособие- 2- е изд., изм. и доп./М.Т. Баймаганов- Алматы.: Аркаим 2003.- 332с.
   
7. 
   Некрасов, В.А., Джандарбеков, И.А. Основы таможенного дела в Республике Казахстан: учебник / В.А. Некрасов, И.А. Джандарбеков - А: 2002-580 с.
   
8. 
   Диденко, П.В. Таможенное право (сборник документов) / П.В. Диденко, М.Б. Кудайбергенов – Алматы.: Институт международного права и международного бизнеса «Данекер», 2000. -312 с.
   
9. 
   Таможенный кодекс Таможенного союза от 16.04.2010 г. Алматы.: Юрист, 2011. 176 с.
   
10. 
    Драганов, В.Г. Основы таможенного дела: учебник / В.Г. Драганов - М.: Экономика, 1998. -687 с.
    
11. 
    Баймуханов,К. Роль органов таможенного контроля в предупреждении контрабанды – А.: Вестник Каз ГУ. 2000г. №2, С. 29.
    
12. 
    Голощапов, Н.А. Таможенный контроль: учебн. пособие/ Н.А. Голощапов .- М.: Экзамен. 2000.- 218 с.
    
13. 
    Блинов, Н.М., Иванов, В.Н., Кухаренко, В.Б. От культа таможни к таможенной культуре/Н.М. Блинов, В.Н. Иванов, В.Б. Кухаренко - М. 2001. -112 с.
    
14. 
    Борисов, К.Г. Международное таможенное право: учебник / К.Г. Борисов - М.: 1997. - 224с.
    
15. 
    Айтбаев, К.М. Таможенная политика Республики Казахстан. Таможенная политика Республики Казахстан: проблемы перспективы./ К.М. Айтбаев- Алматы, 1999.- 56 с.
    
16. 
    Молчанова, О.В., Коган, М.В. Таможенное дело: учебник / О.В. Молчанова, М.В. Коган.- Ростов н/Д : Феникс, 2005. 314с.
    
17. 
    Назаренко, В.М. Таможенное обслуживание внешнеэкономической деятельности: учеб. пособие / В.М. Назаренко, К.С. Назаренко. – М.: Экзамен, 2001 -387 с.
    
18. 
    Кисловский, В.К. Таможенное право России: учебн. пособие / В.К. Кисловский. М. : Юристь, 1995-392 с.
    
19. 
    Петров,Ю. Практика таможенного регулирования: учебн. пособие / Ю. Петров. М. : Юристь, 2001-263 с.
    
20. 
    Нургалиева Д.М. Совершенствование таможенного оформления товаров и транспортных средств. //ВЭД в Казахстане №7, 2005г.
    
21. 
    Нуреева З.Л. Таможенное регулирование импорта//ВЭД в Казахстане №76 2004г.
    
22. 
    Сапарбаев, Б. Закон прямого действия //Таможенный кодекс Республики Казахстан: Вопросы и ответы / Б. Сапарбаев.- Астана.: ТОО «Кеден-Gustoms», 2003.- 128с.
    
23. 
    Сарсембаев, М.А. Таможенное право РК. Учебник / М.А. Сарсенбаев,- А.: Данекер, 2008.-296 с.
    
24. 
    Текенов, У.А. Экономика таможенного дела: учебн. пособие/ У.А. Текенов-А.: Экономика, 2005. -168 с.
    
25. 
    Текенов, У.А. Экономика таможенного дела: учебн. пособие/ У.А. Текенов-А.: Экономика, 2005. -168 с.
    
26. 
    Официальные данные о результатах работы ДТК по ЗКО за 2009 г., 10 мес. 2010 г. (ЭК)