Азаматтардың атқарушы билікті жүзеге асыру аясындағы құқықтары мен міндеттері

Бұл жөнінде мынаны ескеру керек, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары не атқарушы билік субъектілерінің қызметі аясында тікелей жүзеге асырылады,не осы билік субъектілерінің практикалвқ қызметімен табиғи байланысты, не, конституциялық құқықтар мен бостандықтардан туындайтын болғандықтан, олар өздерінің мемлекеттік- басқарушылық қызмет аясындағы іс-қимылдарына байланысты ие болады.Осыған сәйкес аталған аяда көрініс табатын азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын нақты білдіретін төмендегі түрлер туралы айтуға болады.

Бұл жерде мынадай құқықтар мен бостандықтар көзделіп отыр,олардың шындығында болатындығы атқарушы билік механизмінің қандай да болмасын бір буынын іске қосумен кепілдірендіреді. Бұлар, мысалы, еңбек етуге (Конституцияның 24-б),әлеуметтік қамсыздандыруға(28-б), денсаулық сақтауға (29-б), білім алуға құқығы(30-б), т.б.

Бұл орайда ең маңыздысы мынада, бұл сияқты құқықтарды жүзеге асыру азаматтың тиісті мемлекеттік – басқаршылық инстанцияға өтініш жасау қажеттігін болжайды, оның мақсаты заңдық биліктік шешім алу (мысалы, қызметке тағайындау туралы бұйрық, зейнетақы тағайындау туралы шешім, пәтер беру туралы шешім, т.б.).Білім, денсаулық сақтау, тұрғын үй –коммуналдық шаруашылық , т.с.с. мекемелері мен ұйымдарының жүйесін мемлекет құрады және тікелей атқарушы органдарының қарауында болады.Ал бұл түрдегі мемлекеттік емес мекемелер мен ұйымдар туралы сөз болатын болса, онда олардың азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға байланысты қызметі мемлекеттік органдар жағынан бақылауда (қадағалауда) болады.

Атқарушы органдардың екіншісіне азаматтардың конституциялық құқықтарын жүзеге асыру процесінде пайда болатын дағдарыс жағдайларды жеңіп шығу да жатады.Мысалы, халықты жұмыспен қамту қызметі жұмыссыздарды жұмыспен қамтамасыз ету туралы, жұмыссыздықтың жағымсыз салдарынан жою туралы щараларды жүзеге асырады.

Атқарушы билік органдары мен лауазымды адамдардың азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының бұл тобын жүзеге асыру үшін қажетті өкілеттіктері, әдетте, олардың қызметін реттейтін нормативтік актілерде бекітіледі(мысыалы, ережелерде, лауазымдық нұсқаулықтарда).

2. Мемлекеттік – басқарушылық қызметтің сипатын айқындайтын конституциялық құқықтар мен бостандықтар

Бұл жағдайда азаматтардың атқарушы билікті жүзеге асыру процесі мәнінің өзімен тікелей байланысты мына сияқты құқықтары мен бостандықтары туралы айтуға болады.

Соған сәйкес олардың азаматтың әкімшілік- құқықтық мәртебесімен байланысын көреміз.

Бұл тұрғыдан, мысалы, мемлекет ісін басқаруға қатысу (Конституцияның 33-б), әркімнің жеке өміріне(18-б) жіне тұрғын үйіне (25-б) қол сұғылмауына, еркін жүріп – тұру (21-б) және т.б. құқығын бөліп айтуға болады.Бұл аталған құқықтар мен бостандықтар неге бөлек топқа бөлінген?Олай болатын себебі, әкімшілік құқықтың нормалары оларды жүзеге асыру атқарушы органдардың тиісті іс- әрекеттерімен тікелей байланысты болатындығын болжайды.Сол бір мезгілде бұл сияты іс -әрекеттерді әкімшілік- құқықтық регламентациялау жүзеге асырылады.Мысалы, тұрғын үйге қол сұғылмауды ішкі істер органдары туралы заңнамалармен белгіленген жағдайдайларда оның қызметкерлері бұзуы мүмкін.Тұрғын үйге басып кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі.ӘҚБтК-те (36-тарау) азаматтарды әкімшілік ұстаудың тәртібі мен мерзімі регламенттелген; жүріп-тұру бостандығы әділет органдарының тиісті тіркеу қызметін атқаруды көздейді,т.с.с.

Конституциялық көрінісі мен маңызы бар құқықтардан басқа, азаматтар тікелей мемлекеттік- басқаршылық қызмет аясында жалпы немесе нақты сипаты бар бірнеше өзге құқықтарды пайдаланылады.Солардың көмегімен азаматтардың әкімшілік –құқықтық мәртебесі одан әрі дамытылады.Бұл құқықтар заңдармен де, сондай-ақ атқарушы билктің өкілетті органдарының заңға тәуелді нормативтік актілермен де тағайындалады және кепілдендіріледі.

Азаматтардың аты мен фамилясын өзгертумен, олардың кәсіпкерлік немесе өзге қызметімен, Қазақстаннан тыс жерлерге кету және Қзазақстанға қайта келумен, паспорт жүйесін қолданумен, т.б. байланысты құқықтарды заңдық немесе заңға тәуелді актілер түрінде регламенттеледі.Арнайы сипаты бар көптеген құқықтарды азаматтар мемлекеттік- басқарушылық қызметтің жекелеген салалары мен аяларының шегінде жүзеге асыра алады.

Азаматтардың атқарушы билікті жүзеге асыру аясындағы міндеттері.

Азаматтың әкімшілік –құқықтық мәртебесі оның,конституциялық та, сондай-ақ заңдармен және заңға тәуелді құқықтық актілермен де белгіленетін, белгілі бір заңдық міндеттерді орындауын болжайды.

Бұлар ең алдымен жалпы конституциялық міндеттер:салықтарды төлеу(35-б), отанды қорғау (36-б),табиғатты сақтау және табиғаттық байлықтарына ұқыпты қарау (38-б). Бұл сиақты міндеттер зандарда және занға тәуелді құқықтық актілерде нақтыланады.

Ал азаматтың өзінің міндеттерін орындамауы немесе дұрыс орындамауы оның жауапкершілігін туғызады.Әкімшілік-құқықтық нормалар қолданылатын аяда бұл,негізінен, әкімшілік жауапкершілік.

1.Азаматтардың атқарушы биліктегі жүзеге асырудағы құқықтары

2Азаматтардың атқарушы билікті жүзеге асырудағы міндеттері
Тақырып 3. Атқарушы билік органдарының әкімшілік құқықтық мәртебесі.

Мақсаты: Билік органдарның атқарушылық саладағы құқықтық мәртебесі реттелуі маңызы

1.Атқарушы билік органдарының түсінігі мен құқықтық мәртебесі.

2.Атқарушы билік органдары түсінігі.(орталық және жергілікті).

3.Атқарушы билік аясында ҚР ның Президенттінің өкілеттіліктерінің жалп ымінездемесі.

1.Жоғарыда айтылғандай,әкімшілік құқық Қазақстан Республикасының біртұтас мемлекеттік билігі жүйесінің заң шығарушы және сот билігі тармақтарымен қатар бір тармағы болып табылатын атқарушы билікті жүзеге асыру процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейді.Сондықтан әкімшілік құқықтын мән-мағынасын және әкімшілік-құқықтық реттеудің ерекшеліктері түсіну үшін ең алдымен атқарушы биліктің өзінің не екенің,оның мәні мне әлеуметтік қызметі не болып табылатынын білу қажет.Өйткені дәл осы билік әкімшілік құқықтын негізіне жатады.

Мемлекеттік билік – әлеуметтік биліктің бір түрі,оған мына төмендегі белгілер тән: -ол әлеуметтік басқарудын құралы болып табылады-ол адамдардың,олардың ұйымдарынын арасындағы қатынас,оның субъектісі мен объектісі -еркі мен сна-сезімі бар адам болып табылады; -бұл қатынас ерікті табуды және оның басым болуын қамтамасыз етеді,субъектінің басқа адамның еркін,мінез-құлқын бағыттау,күш-жігерлерін біріктіру қабілеттілігімен байланысты;ол ерекше,генетикадан тысқары ықпал ету құралдары жүйесінің көмегімен жүзеге асырылады. Барлық аталған белгілер мемлекеттік билікте болады,ол,жалпы белгілі,мемлекеттік ақпаратқа,заңдық нормаларға,материалдық ресурстарға,иландыру мен мәжбүрлеу механизміне сүйенеді.Мемлекеттің өзін де,оның қызметің де әлеуметтік топтың,таптын немесе барлық халықтық мүдделері үшін жүзеге асырылатын басқарудын құралы ретінде,билік етудің инструменті ретінде қарауға болады.Мемлекеттік билік проблемасын билікті бөлу теориясы тұрғысынан қараған неғұрлым нәтижелі болып көрінеді,оны былай түсінуге болады.Егемендіктін бірден-бір бастауы-халық,бүкіл билік толығынан соған жатады.Халық билігін тек аз ғана көлемде тікелей демократия институттарының көмегімен халықтың өзі жүзеге асырады.Жалпы ортақ істерді негізінен мемлекет шешеді,оны халық құрады,қызметінің ақысын төлейді және халық өз билігін оған жүзеге асыруға береді.Ол орасан зор қорларға билік ететін,күшті мәжбүрлеу аппаратына сүйенетін нағыз құдіретті әлеуметтік ұйымға айналады.Мемлекеттік билікті бір қолға шоғырландыру деспотизмге(жеке адамның дара әкімшілігіне негізделген үкімет жүйесі),диктатураға,тоталитаризмге келтіреді,сондықтан тарихи тәжірбие оны бөлу керек деп үйретеді.Мұндай бөлу жоғарғы басшылардың кемістіктері бүкіл мемлекетке,бүкіл елге кесір болмас үшін қажет.Мемлекеттік аппараттын жеткілікті түрде дербес және күшті кіші жүйелері болуға тиіс:заң шығарушы,атқарушы және сот.Бұл биліктер ынтымақтасып, бірін-бірі толықтырып отырулары қажет,бірақ сонымен бірге белгілі шамада тәуелсіз болулары,бақылайтын,біріне-бірі әсе ететін мүмкіндіктері болуы керек.Тежемелік және тепе-тендік жүйесі билікті шамадан тыс шоғырландыруға,оны теріс пайдалануға кедергі болады,мемлекеттің азаматтық қоғаммен,әрбір адаммен заңға негізделген қатынастарын орнатуға көмектеседі.Нәтижесінде азаматтардың құқықтары мне заңды мүдделерін қамтамасыз етуге,азаматтық қоғамды дамытуға,құқықтық мемлекет құруға жағдай жасалады. Қазақстанда мемлекеттік билікті бөлу принципі алғаш рет ҚР-ның 1993 ж.Конституциясында бекітілді.Ал қазірігі қолданылып жүрген 1995 ж.Конституциясының 3-б. 4-т. бойынша Республикада мемлекеттік заң шығарушы,атқарушы және сот тармақтарына бөлу принципі негізінде жүзеге асырылады.Бұл Батыс елдерінде кең тараған және екі жүз жыл бойы өзін ақтап келе жатқан біртұтас мемлекеттік билік жүйесін денгейлестік бойынша үш тармаққа-заң шығарушы,атқарушы және сот билігіне бөлу принципінің,сондай-ақ айқын сатылы бағыныштылық принципинің,Конституциясымен бекітілетіндігін білдіреді.

Әлеуметтік басқарудың бұл белгілері атқарушы билікті және оны іске асырудың нысандарын талдаған кезде оңай табылады, ол жөнінде бұдан бұрын айтылған болатын. Және әрине, атқарушы билікті қазіргі кезеңдегі ұғымында іске асыру механизмінің мемлекеттік басқару механизмімен толығынан сәйкес екндігі белгілі болып отыр. Атқарушы билікті нақты көрінісінде сыйпаттағанда оның тағы да бір маңызды ерекшелігін ескеру қажет. Заң шығарушы және сот биліктері тармақтарымен салыстырғанда ол қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік және әкімшілік-саяси аяларында болып жатқан процестерге тікелей ықпал етеді. Бұлай ықпал етуге мына жағдайдын үлкн маңызы бар. Мемлекеттік биліктің барлық аса маңызды атрибуттары тап сол тиісті атқарушы билік органдарының құралдары; ішкі және сыртқы қауіпсіздік қызметтері, мемлекеттік меншік объектілері, т.с.с. Сонымен бірге нақ сол атқарушы билікті жүзеге асыру процесінде жеке және заңды ( соңғы жағдайда меншіктің нысынына қарамастан ) тұлғалардың құқықтары мен бостандықтары қамтамасыз етіледі, мемлекеттік емес сектордың әр түрлі объектілерінің жұмысын реттеу және басқарылатын аядағы қоғамдық қатынастардың қызметіне мемлекеттік бақылау ( қадағалау ) жүзеге асырылады. Осының бәрі жариялық ( жекелік еме) мүдделердің басымдығын соншалықты айқын білдіретін мемлекеттік басқарушылық қызметтің басты бағыты.