Бөлімде пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. 
   Донских А., Пашина Э. Место и роль Евразии в третьем тысячелетии//Казахстанская правда. – 2000, 27 апреля.
   
2. 
   Молчанов Е.В. Бассейн Ла-Платы: геополитическая характеристика субрегиона: Автореф. дис. … канд. истор. наук. – М., 2000. – 31 с.
   
3. 
   Кусаинов К. Интеграция – основа безопасности//Казахстанская правда. – 2003, 4 сентября.
   
4. 
   Жуниор А.К. ОАЕ на пороге XXI века: Автореф. дис. ... канд. истор. наук. – Москва, 1999. – 20 с.
   
5. 
   Топорнин Б.Н. Европейское право: Учебник. – М.: Юристъ, 2001. – 456 с.
   
6. 
   Фицере Л. Развитие, структура и право европейской интеграции //Научные труды «Әділет». – 2001. – №1 (9) . – С. 70-86.
   
7. 
   Договор о Союзе Суверенных Государств//Казахстанская правда. – 1991, 17 августа.
   
8. 
   Исингарин Н. Казахстан и интеграционные процессы// Безопасность, дипломатия, международное право. Материалы международной региональной конференции. – Астана, 2001. – С. 143-148.
   
9. 
   Zeitschrift «Deutschland». Printed in Germany. – 2001. – №6.
   
10. 
    Ожегов С.И. Словарь русского языка. Издание 9-е, испр. и доп. – М.: Сов. Энциклопедия, 1972. – 846 с.
    
11. 
    Мансуров Т.А. Казахстанско-российские отношения в эпоху перемен. 1991-2001. – М.: Реал-Пресс, 2001. – 712 с.
    
12. 
    Абалаков М. Чрезвычайный и Полномочный Посол Туркменистана в Республике Казахстан. По пути мира и созидания//Казахстанская правда. – 2001, 29 октября.
    
13. 
    Розин В. Проблемы современного правопонимания//Материалы Международного круглого стола «Проблемы современного правопонимания» //Научные труды «Әділет». – 2000. – №1 (7). – С. 78.
    
14. 
    Берестенев Ю. Российская правовая система и европейские стандарты//Российская юстиция. – 2001. – №1. – С. 14-15.
    
15. 
    Лукашук И.И. Законодательство Украины и международное право (проблемы гармонизации): Сборник научных работ. – Киев, 1998. – 297 с.
    
16. 
    Либаль М. Основные направления Германской внешней политики//Вестник КазГУ. Серия «Международные отношения и международное право». – 2000. – № 3 (5). – С. 4-8.
    
17. 
    Татимов М.Б. Приветствие участников конференции // Государственная независимость Центрально-Азиатских стран: итоги и перспективы: Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы: ЦАУ, 2001. – 550 с.
    
18. 
    Босин Ю.В. Новое соперничество на Среднем Востоке. Конфликт интересов в постсоветской Центральной Азии (Казахстан, Узбекистан, Таджикистан, Киргизстан, Туркменистан): Программа спецкурса. – Москва: МГУ, 2000 г. – 22 с.
    
19. 
    Зиманов С.З. Конституция и Парламент Республики Казахстан. – Алматы: Жеты Жаргы, 1996. – 352 с.
    
20. 
    Кашкин С.Ю. Смена цивилизации и Конституция: формирование её глобального идеала//Государство и право. – 1992. – №11. – С. 38-46.
    
21. 
    Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации. Послание Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева народу Казахстана//Казахстанская правда, 19 февраля 2005 г.
    
22. 
    Сабикенов С.Н. Теория государственного суверенитета: как она воплощается в проекте Конституции Республики Казахстан//Казахстанская правда. – 1992, 25 сентября.
    
23. 
    Ударцев С.Ф. Глобализация политики и права: цивилизация на пути к планетарной организации//Вестник Московского Открытого государственного университета. – 2003. – №4(13). – С. 105-113.
    
24. 
    Шаклеина Т.А. Россия и США в новом мировом порядке. Дискуссии в политико-академических сообществах России и США (1991-2002). – М.: Институт США и Канады РАН, 2002. – 445 с.
    
25. 
    Тихомиров Ю.А. Право: национальное, международное, сравнительное //Государство и право. – 1999. – №8. – С. 5-12.
    
26. 
    Котов А.К. Многомерность и единство суверенитета Республики Казахан//Вестник КазГУ. Серия юридическая. – 2001. – №3 (20). – С. 3.
    
27. 
    Баймаханов М.Т. Построение правового государства – важное направление преобразования политической системы//Тезисы докладов на научно-практической конференции Алма-Атинской городской организации Казахского философского общества «Проблемы развития политической системы республики Казахстан». – Алма-Ата, 1992. – С. 3-7.
    
28. 
    Сартаев С.С. Горбачевские реформы по модернизации СССР// Жизнь: Штрихи к портрету профессора С.С. Сартаева. – Алматы. – 2002. – 728 с.
    
29. 
    Баталов Э.Я. Русская идея и Американская мечта//США и Канада: экономика, политика, культура. – 2000. –№11. – С. 33-37.
    
30. 
    Караткевич А.Г. Государство в политической системе Республики Беларусь в переходный период. – Автореф. дис. … канд. политич. наук. – Москва. – 1999. – 17 с.
    
31. 
    Саидов А.Х. Сравнительное правоведение (Основные правовые системы современности): Учебник/Под ред. В.А.Туманова. – М., 2000. – 448 с.
    
32. 
    Ашимбаев М. Мы не должны стать инструментом Белого дома //Экспресс К. – 2003, 1 апреля.
    
33. 
    Ахетов А. Заряд здоровой идеи. Молодежь должна быть образованной, государство – цивилизованным//Юридическая газета. – 2003, 21 мая.
    
34. 
    Тогойбаев Ж. Некоторые мысли по новой редакции Конституции Кыргызской Республики//Правовые и экономические проблемы государства в переходный период: материалы международной научно-практической конференции. – Бишкек, 2003. – 486 с.
    
35. 
    Афанасова Ю.А. Относительная самостоятельность эксплуататорского государства. – Воронеж, 1982. – 148 с.
    
36. 
    Рубанов А.А. Теоретические основы международного взаимодействия национальных правовых систем. – М.: Наука, 1984. – 159 с.
    
37. 
    Манов Г.Н. Признаки государства: новое прочтение//Политические проблемы теории государства.– М., 1993. – 96 с.
    
38. 
    Этапы интеграции//www.globalisation.report.ru
    
39. 
    Шувалов Е.Н. Конституционные основы интеграционных процессов Российской Федерации и стран-членов СНГ в таможенной сфере: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. – М., 2001. – 24 с.
    
40. 
    Сотников А.В. Торгово-экономическое сотрудничество стран СНГ на этапе строительства Таможенного союза и формирования союза Беларуси и России: Автореф. дис. … д-ра эконом. наук. – М., 2000. – 44 с.
    
41. 
    Айсберг М., Нусупов А. ВТО – это открытие рынков. Киргизия заинтересована во вступлении Казахстана в ВТО//Экспресс К. – 2003, 12 июля.
    
42. 
    О ратификации Договора об учреждении Евразийского экономического сообщества: Закон Республики Казахстан от 2 апреля 2001 года № 172//Ведомости Парламента Республики Казахстан. – 2001 г., № 9, ст. 79.
    
43. 
    Конституции государств Европейского Союза. – М.: ИНФРА – НОРМА, 1997. – 816 с.
    
44. 
    Фещенко А.С. Проблема наднациональности в деятельности международных организаций и международное право: Автореф. дис… канд. юрид. наук. – М., 1988. – 14 с.
    
45. 
    Брюссельское соглашение о партнерстве и сотрудничестве между РК и ЕС//Казахстан и Европейский Союз: Сборник документов и материалов/Сост. Ж. Ибрашев, Г. Жанбатырова и др. – Алматы: КазГУ, 1997. – 168 с.
    
46. 
    Конституции государств – участников СНГ. – М.: Изд. группа НОРМА-ИНФРА М, 1999. – 736 с.
    
47. 
    Матхаликова Г. Шагаем в ногу//Экспресс К. – 2003, 18 ноября.
    
48. 
    Арыстанбеков К. Казахстан и ВТО: экономические ожидания //Казахстанская правда. – 2003, 3 апреля.
    
49. 
    Жети кун, 23 февраля 2003 года//print.phpchapter (из архива).
    
50. 
    Айманбетова Г. К стандартам Евросоюза//Казахстанская правда. – 2003, 14 марта.
    
51. 
    Еленский О. Россия, Украина, Белоруссия и Казахстан приступили к созданию единого экономического пространства//Независимая газета. – 2003, 23 февраля.
    
52. 
    Новые законы Республики Казахстан: Сборник / Подгот. Ф.Т. Бейсенбина. – Алма-Ата: Ред.- издат. отд. Мин. юстиции Республики Казахстан, 1992. – 264 с.
    
53. 
    Саймонс В.Б. Содружество Независимых Государств и правовая реформа: гармонизация частного права//Научные труды «Әділет». – 2001. – №2 (10). – С. 92-106.
    
54. 
    Абдраимов Б., Лапин Б. Проблемы совершенствования гражданского процессуального законодательства Республики Казахстан//Влияние международно-правовых документов на законодательство Республики Казахстан: Сборник материалов международной научно-теоретической конференции. – Алматы: ОФ политико-правовых исследований «Интерлигал» в Казахстане, 2001. – С. 96.
    
55. 
    Мажилис и Госдума становятся ближе//Казахстанская правда. – 2002, 10 января.
    
56. 
    Межпарламентская Ассамблея Содружества Независимых Государств// http://cis.minsk.by/russian/cis_mpa.htm
    
57. 
    Обзор деятельности МПА СНГ//http://www.ipa.spb.su
    
58. 
    Организация деятельности Межпарламентской Ассамблеи Содружества Независимых Государств//www.iacis.ru.
    
59. 
    Право и политика современной России. – М.: Былина, 1996. – 212 с.
    
60. 
    Тихомиров Ю.А. Соотношение национального и международного права //Курс сравнительного правоведения. – М.: Изд-во НОРМА, 1997. – 432 с.
    

Адамзаттың ұзақ және күрделі даму жолы қоғамдық қатынастарды реттеудің түрлі тәсілдерін іздеумен, бекітумен және дамытумен бірге жүрді, солардың ішіндегі халықтың еркімен, мемлекеттік билік пен халықаралық қатынастармен байланысты ең маңыздысы - құқық болды. Құқық сияқты мұндай феноменге, яғни құбылысқа, қандай да бір әмбебап анықтама беру талпыныстары ғалымдардың осы анықтамада адамзаттың құқықтық дамуының барлық тәжірибесін, ұлттық және жеке құқықтық түсінудің барлық палитрасын жинауға бағытталған күштерімен байланысты болуы тиіс, ол тек өзінің батыл қиялында ғана мүмкін еді. Сондықтан құқықтың мәні, құқық пен заңның ара салмағы, қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеудің шектері туралы, әдеттегі және мемлекеттік құқықтық ара салмағы, халықаралық және ұлттық құқықтың ара салмағы және бірқатар басқа да мәселелер ғалымдар мен практиктердің бірнеше буын ұрпағының зерттеу объектісі болады.

Осы бөлімшеде біз алдымен қазіргі заманғы ғалымдардың (негізінен қазақстандық) құқықты түсінуге қатысты кейбір жұмыстарына тоқталамыз. Бір жағынан бұл М.Т.Баймаханов атап көрсеткендей, Қазақстан Республикасында құқықтық шығармашылықтың қазіргі заманғы ауқымы ешқашан болмаған деңгейде дамуда. Бұның барлығы тікелей немесе жанама түрде заң жобаларын тікелей әзірлеушілер, сондай-ақ депутаттар, мемлекеттік қызметшілер, тұрғындар, саяси партиялар, қоғамдық бірлестіктер, қоғамдық құрылымдар өкілдері құқықты қалай түсіндіретіндігіне келіп тіреледі /1/. Бір жағынан, егемен мемлекеттердің ұлттық құқығы өзара, өңірлік қауымдастық құқығымен, халықаралық құқықпен тығыз қарым қатынасқа енуде және біртіндеп қатаң, мемлекет рұқсат еткен құқық нормалары өздеріне қолданысының масштабы неғұрлым кең халықаралық құқықтың неғұрлым икемді, әмбебап, ізгілікті нормаларының әсерін сезінуде. Құқық жалпы адамзаттыққа айнала отырып, антропоцентризмнен антропокосмизмге эволюциялана бастауда деп санаймыз. Осыған байланысты Г.А.Мұқамбаеваның құқықтың «Барлық адамзат үшін, яғни әрбір ұлт (ұлттық құқықтық жүйе) үшін бірдей Ғарыштың даму Заңымен» өзара байланысы туралы қазіргі заманғы түсіндірілуі туралы көзқарасы қызықты болып көрінеді /2/. Дәстүрлі қазіргі заманға құқық тануды сипаттайтын тарихи желілерді атап көрсете отырып С.Ф.Ударцев бесеуіне тоқталып өтеді:

1) құқықты заңға (мемлекет белгілеген заңнама жүйесіне) теңейтін тар нормативті (нормативистік немесе легистстік) немесе тек эстетикалық құқықтық түсінік, оның қайнар көзі болып мемлекет танылады (оның ең шеткі нұсқасы тоталитарлық мемлекеттің ресми тоталитарлық құқықтық идеологиясына тән құқықтық тану танылады, алайда либералды этатисттік құқық тану да болуы мүмкін);

2) құқықты құқықтық қатынастар жүйесіне біріктіретін социологиялық, олардың негізгі қайнар көзі болып ең алдымен қоғам табылады;

3) құқықты құқықтық санаға, психикалық құбылысқа біріктіретін психологиялық, оның негізгі қайнар көзі болып жеке, топтық немесе қоғамдық сана танылады;

4) негізін құқық, тең немесе тең емес өзгеретін немесе өзгермейтін табиғи құқық критерийлерін танитын табиғи-құқықтық, оның қайнар көзі болып табиғи немесе табиғи-әлеуметтік құбылыс ретінде табиғат заңдары мен құқық табиғаты танылады; салыстырмалы жеке дара тұрған құқық пен заң айырмашылығының тұжырымдамасы соған қарамастан табиғи-құқықтық тұжырымдамалардың жалпы бастауларына өте жақын;

5) құқыққа кешенді, жан-жақты көзқарастың қажеттілігінен туындайтын және алғашқы төрт көзқарасты өзді өзі біржақты және алайда құқықты көп аспектілі, яғни көп қырлы құбылыс ретінде жалпы көрудің қажетті құрамдас бөлігі (әртүрлі нұсқалары болуы мүмкін) деп қарайтын синтетикалық /3, 29 б./.

А.К.Котов қазіргі заманғы құқық тануда құқықты әлеуметтік құбылыс ретінде үш көлемді көрініске бөледі: 1. Нормативтік, ол бойынша құқық ең алдымен адамдардың міне-құлқының жалпыға міндетті ережелерін бекітетін нормативтік актілердің барлық жиынтығы. 2. Социологиялық, оған сәйкес құқық – бұл қоғамда қалыптасқан талаптар мен міндеттер субъектілерінің қатынасы. 3. Құқықтың ізгілік көрінісі, оған сәйкес құқық гуманизмнің, мәдениеттің, демократия мен әділеттіктің табиғи идеялары мен қағидалары ретінде беріледі /4, 288 б./. А.А.Матюхин «Құқық саласындағы мемлекет: институциональды көзқарас» кітабында әлеуметтік-мәдени көзқарас пен құқық және құқық саласындағы мемлекеттің біріктірілген тұжырымдалуының институциональды талдауына, сондай-ақ құқықтық әлеуметтік мемлекеттің либералды-демократиялық моделіне негізделген мемлекеттік-құқықтық ғылымның перспективті бағыттары ретінде қарайды /5/.

Барлық зерттеулер қалай болғанда да неміс ғылымы Г.Кельзен әзірлеген құқықтың нормативтік теориясына тоқтайды, ол біздің ойымызша практикалық қызмет үшін неғұрлым өнімді болып табылады, ол оның негізгі ережелерімен расталады: құқық болып адамдардың қоғамдағы мінез-құлықтарын реттейтін мінез-құлық нормалары табылады және оларды әлде біреу ойлап таппайды, олардың пайда болуы объективті себептерге байланысты; құқық нормалары нормативтік құқықтық актілер түрінде әзірленеді; мемлекеттің барлық күш-қуатымен қабылданады және қамтамасыз етіледі.

Құқық тануды қорыту жаңа қоғамдық және халықаралық практиканы ескеретін құқық анықтамасын болжауға мүмкіндік береді.

Жаңа қоғамдық және халықаралық практиканы есепке ала отырып құқықтүсінігін кеңейту құқыққа жаңаша анықтама беруге мүмкіндік жасайды, және Ю.А. Тихомиров қазіргі заманғы құқыққа нормативтік талдауға негізделген көлемді анықтама қалыптастырды: «Қазіргі заманғы құқық – әлемдік қауымдастық және мемлекет пен азаматтық қоғам институттарымен қамтамасыз етілген, халықаралық құқық нормалары және жалпыға танымал қағидаларды есепке ала отырып , мемлекетпен бекітілген жалпы адами құндылықтарды білдіретін, мінез-құқық ережелері және әлеуметтік мақсат-мүдделер, сонымен қатар жалпыға міндетті қағидалар жүйесінде бекітілген құқықтық көзқарастар, ұстанымдар» /6/. М.Н. Марченко салыстырмалы құқықтануды анықтау кезінде құқыққа «нормативтік» көзқарас, «нормативтік талдау» ең маңызды болып табылады деп санайды /7, 560 б./.

Көрнекті ресейлік ғалымдармен келісе отырып, ғылыми құқықтық түсінушілікті философилық-әдістемелік әдіске жатқызуға болады деп санаймыз: олар жиналған тәжірибелер деп түсіндіріледі, немесе құқықтық дамытулардан озады, олардың даму мүмкіндігін болжайды, бірақ қажетті материал мен құқықтың ұғынуын нәтижелейді және басқа тарихи дәуірлерде кез келген жағдайда қызмет көрсетеді.

Бұл ойлар жалпыұлттық (мемлекеттік) құқық түсінушіліктің бас жағдайлары барысында негізделген, іргелі мемлекет болатын конституциялық жағдайлардың түрінде бекітіп жария қылған. Сондықтан біз В.С. Нерсесянцтың пікірін қолдаймыз, оның барлық плюрализмі және түсіндірудің айырмашылығын «конституциялық-құқықтық мемлекет дамуы заңға сүйенген дамытуын тұжырымдама шеңберінде» қолдаймыз /8/. В.С.Нерсесянц құқықты қоғамдық өмірдің объективті құбылыс ретінде және заңды құқықты білдіретін нысан ретінде айыра білді, және осы негізде құқықтық заңның түсінігін қалыптастырды /9/. Құқық пен заңның айырмашылығы екі өзара тәуелді факторлармен шартталған: шектеулер және құқықтың қарсылығы, озбырлықтың қажеттілігі, құқықтың нақты талаптары, заңның сәйкестігін анықтаулары қажет. Бұл құқық түсінушілік типі құқық пен заңның әрдайым дәл келмейтінін көреміз.

Жоғары айтылғандарға сүйене отырып, құқық түсінудің 3 кезеңін айтып өтуге болады:

1. 
   Нормативтік құқықтық актінің пайда болуына себеп болатын кезең. Бұл уақытта зан шығарушы құрылымдар алдына қойған мақсаттары мен есептерін нормативтік құқықтық акт тұрғысында, заң пакетінің құқықтық саласының перспективалы дамытуы, ұлттық заңға сүйенген жүйедегі барлық көрсеткен көзқарастары талқыланды. Бұл кезең ғалымдар және әр түрлі философиялық заңға сүйенген мектептер, ағымдар, құқық түсінудің бағыт ұстаған практиктердің кең айтысының мүмкіндігі болып табылады. Адам баласының тәжірибесі тиісті облыста зерттеледі.
   
2. 
   Құқықтық түсініктің материализациялану кезеңі – нормативтік құқықтық акт жасау процесі – позитивтік құқықтың пайда болуы. Жасау, қабылдау және нормативтік құқықтық актіні жариялау қолданыстағы заңмен реттелген. Құқық түсінудің түрлі типтері Парламент деңгейінде жүргізіледі. Заң жобасының өндеушісі және заң шығарушы құрған нормативтік құқықтық актіні қорғауға мүмкіншілігі болады.
   
3. 
   Постпозитивтік құқықтық түсіну кезеңі. Бұл шартты терминмен қабылданған нормативтік құқықтық акті нормаларының іске асыруының кезеңін белгілеуге ұсынамыз. Жаттығу қызметкеріне қазіргі жағдайда ең маңызды нормативтік құқықтық түсіну болып табылады. Ғылыми немесе үйреншікті, қоғамдық немесе дербес құқықтық түсіну жұмыс істейтін құқықтың қолдануына қазіргі жағдайда тікелей ықпал етуі керек. Жұмыс істейтін құқықтық нормаларының барлығы өзгерістер, қосымшалар және олардың күшін жою қатаң регламентпен белгіленген заңдық реттермен шешіледі.
   

Конституциялық ережелердің біркелкі түсінуіне қатысты жағдайларда Конституциялық кеңестің шешімі түпкілікті болып саналады. Барлық қалған нормативтік құқықтық актілерді талқылау бойынша соңғы және неғұрлым беделді ресми инстанция ретінде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты саналуы тиіс. Заң шығармашылық және атқарушылық билік тармақтарының тепе-теңдік және тежемелік механизміндегі басты ролді дәл осы Сот билігі атқаруы қажет. Сот билігінің ақырғы шешімдеріне барлық мемлекеттік органдар сөзсіз бағынуы керек, ең алдымен, мемлекеттің жоғары лауазымды тұлғасы – Президент. Бұл мемлекеттегі заңдылықты, ұлттық құқықтық сананы қалыптастырудың ең маңызды факторы болып табылады.

Нормативтік құқықтық түсіну бүгінгі күні өте маңызды, бұл ғаламдық процестің қарқынды дамуы, кейбір мемлекеттер және халықаралық бірлестіктердің басқа субьектілерінің тенденциясы байқалады. К.К.Тоқаев айтқандай, ғаламдану туралы тұңғыш рет американдықтар сөз қозғай бастады. Бұл термин Т. Левиттің қауырсынының астынан шықты, ол 1983 жылғы «Гарвард бизнес ревью» мақаласында жарияланған болатын. Ол бұл сөз арқылы ірі көпұлттық корпарациялармен (КҰК) өндірілетін жекелеген өнімдер нарығының құйылу құбылысын білдірді. Аса кең мағыналы терминді Гарвард мектебі берген болатын, және терминнің бас популяризаторы бұл мектептің консультанты жапондық К. Омэ, 1990 жылы «Шекарасыз әлем» атты кітабын басып шығарған болатын. Әлемдік экономика үш «үштіктің» (ЕС, АҚШ, Жапония) орталықтарының өзара тәуелділігімен анықталатын, жеке мемлекеттердің экономикалық ұлтшылдығы мәнсізденетіні, экономикалық сахнада күшті актерлердің рөлінде «глобальді фирмалар» бекітілген. Әйтсе де, мұндай келісумен барлығы келіспейді, соған қарамастан Омэ ұстанымы жаһандануға қатысты кез-келген пікір таластың жіберуші пунктіне айналды /10, 8-9 б./.

Шынында да шапшаң дамитын саяси оқиғалар, әлемнің гео-саяси бет-бейнесін өзгертеді; жаңа экономикалық, әскери, саяси одақтардың құрылуы мен ыдырауы; экономикалық, көліктік, ақпараттық жобалардың масштабтық тұрғыда өсуі; жалпы планеталық экологиялық апаттардың асқынуы; адамдардың жаппай орын ауыстыруы әлемдегі сапалы жаңа ахуалдарға келтірді. Сонымен қатар, мемлекет егемендігі жауынгерлерді қамтамасыз ете отырып, мемлекеттің геосаси орналасуының басқа да факторлары әсер етеді. Дегенмен, ғаламдану мемлекеттің жеке дамуының экономикалық, мәдени, құқықтық, тіпті адам баласының тарихы немесе керісінше, жеке мемлекет немесе жалпы континенттің өміріне дүниелік бірлестіктің ықпалы әлдеқашан белгілі болды. Бұл жаңа терминнің пайда болуы ғалымдарды тығырыққа тіремеуі қажет.

Адам баласының дамуын зерттеген екі мың жылдық мерзім (мысалы, 1999 жылы Қазақстанда 8 млн жыл бұрын өмір сүрген адамға ұқсас жандар табылды) ғалымдар 100 жылдық, 1000 жылдық мемлекет пен жеке өлкенің өмірлік мерзімін талдайды. Көне құдіретті асыл тұқымды одақтар немесе ұлы империалдың қатары бұл қызметте континент масштабтарындағы (мысалы, Алтын Орда Азия мемлекеті мен Солтүстік Африкаға өз ықпалын тигізді).

Сонымен, қазіргі ғаламдануға кеңірек қарасақ, тарихи кезеңнің адам баласының даму масштабының бірі, түрлі мемлекетаралық байланыстардың артуы, жаңа түрлерінің пайда болуы, даму шапшаңдығы, масштабы және іс жүзінде жылдам орын ауыстыру түрі және т.б. XX ғ. I жартысында В.И.Вернадскийдің ноосфера жайындағы қазіргі ғаламданудың философиялық түсінігі; жарқын болашақта адамзат жер кеңістігінің сақталуының және т.б мәселелердің шешімдерін ұйымдастырады. Көп ұзамай, қазіргі кезде қауып төндіретін ғарыштық масштабтағы мәселелерді ғылыми тұрғыда талдау өте қиын.

Жаһанданудың кізіргі кезеңдегі мәселелерінің бейнесі ұтымды болып көрінеді. Әлемде мемлекеттердің барлығы екі жүз шақты және соның ішінде белсенді субьектілері он шақты, анық жетекші меммелкеттер саны он шақты. Мемлекетаралық байланыс пен халықаралық даму мен ұлттық құқықтық қиындықтар өнеркәсіптік және қаржы алыптары, мемлекетаралық қоғамдық бірлестіктер және обьективті пен субьективті қиындықтарды, адам баласы өзі шығарып, кейін ерлікпен жеңеді. Халықаралық құқық субьектілерінің саны артады, осы уақытта егеменді болатын кейбір мемлекеттер дүниелік саясаттың субьектісіне қарағанда, обьективті болып келеді. Дегенмен, әрбір мемлекет өз егемендігін сақтауға ұмтылады (ұлттық және біріккен қарулы күштерінің күшеюі; әскери, саяси, экономикалық және қалған одақтардың жасалуы; халықаралық ұйымдардың мәртебесін қолдану және т.б) сонымен бірге өз елінің халықаралық құқығының субьектілерінің қызметі, ұлттық заңның әбден жетілдірілуі.

Кейбір ресейлік мамандар, (В. Дахин, С.А.Проскурин) бір жоғары державаның үстемдік етуі – АҚШ, үшінші мыңжылдықта жасалған халықаралық қатынастың «империялық» жүйесі, «өз-өзіне есеп бере алатын халықаралық идеологиялық дәлелдеу»: АҚШ бүкіл әлемдік мүлтіксіз саяси және әлеуметтік-экономикалық тиімділікке ие. Сондықтан олар бұл жүйенің құндылықтары (ең маңызды құндылықтармен демократия және адам құқықтары болып табылады) бүкіл әлемде іске асыруды өз жауапкершілігіне алады, сонықтан АҚШ және батыс әлемдегі адам құқығы мен демократияның тағдырын глобальді жауапкершілікте қабылдайды.

Ғаламдық катынаста әр түрлі пікірлер болады. Малайзияның премьер-министрі М.Мохамад айтқан, ғаламдану – бұл жарты ғасыр бұрын бостандық алғандар. БҰҰ баяндамаларына сәйкес, 1980 жылдар мен 1993 жылдар аралығында 15 елде қатты экономикалық өрлеу басталды, 1,5 млрд адамның өмір деңгейінің жағарылауы, табыстардың төмендетуі 1,6 млрд тұрғындардың басқа елдерінің жүздігінде көп. Сол жетпістің ішінде орташа табыс деңгейден төмен болды, 1980 ж, 43-1970 ж. Осыдан қорытынды: «ақырғы 15 жыл ішінде әлем экономикалық жақсарды: ел ішінде де, сонымен қатар, ішкі және сыртқы тұрғыда да. Егер бүгінгі тенденциялар жалғасса, онда индустриалды және дамитын елдердің арасындағы экономикалық теңсіздік адамгершіліксізге айналады» /10, 584 б./. Қазақстан Республикасындағы ГФР-дің Төтенше және Өкілетті елшісі Михаэль Любаль Еуропаның бірігуін бірқатар негіздермен түсіндіріп берді, соның ішінде «сырттан қоқан-лоқы жасау тыйылды», және АҚШ-да унипатеризмге қатысты белгілі бір тенденциялар артып отыр /12, 4-8 б./.

Глобальді шақырулар мәдениаралық қайшылықтардың қажеттіліктерінің императивті, яғни тегеурінді талаптарын еріксіз көндіреді. «Қазіргі жаһандық мәселелер» түсінігінің мазмұны келесідей мәселелерді бөліп көрсету арқылы нақтыланады: серіктестік, үшінші дүниежүзілік соғыс болуына жол бермеу, экологиялық дағдарыстың жағымсыз салдарын азайту, ұлттық құқықтық жүйеде бекіту және тұлғаның құқықтық мәртебесін, адамның табиғи туа біткен ажыратылмайтын құқықтары мен бостандықтары негізінде қамтамасыз ету: табиғи құқықтары негізінде тұлғаның құқықтық жағдайын қамтамасыз ету, экологиялық, ақпараттық, транспорттық, демографиялық дағдарысты шешу, ғылыми-техникалық революцияның тереңдігі мен таралуы; қылмыспен, соның ішінде терроризммен, есірткімен, ұйымдасқан қылмыстармен күресудегі халықаралық ынтымақтастықтар т.б. Осы мәселелерді шешудегі халықаралық-құқықтық механизмде негізгі компоненті ретінде БҰҰ мен оның мамандандырылған кеңселері: Қауіпсіздік кеңесі, БҰҰ халықаралық соты, аймақтық және халықаралық соттар, бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдаудағы әскери жасақ т.б., олар қазіргі жағдайда өздерінің де үнемі жетілдіріліп отыруына талап қойып отырады.

Бұл мәселелерді шешудің халықаралық-құқықтық механизмі мәселелерінің шешілуі негізгі компонент ретінде БҰҰ және оның мамандандырылған мекемелерін біріктіреді: Қауіпсіздік Кеңесі, БҰҰ ның халықаралық соты, аймақтық және халықаралық соттар, бейбітшілікті және қауіпсіздікті қолдау әскері («көгілдір каскалар») және тағы басқалары.

1996 жылдың өзінде, Югославиядағы соғыстан кейін келісу нәтижесінде жүзеге асқан, соның ішінде құпиялы (Ресей пен Қытайдан құпия-Қауіпсіздік кеңестің тұрақты мүшелері), БҰҰ мен НАТО басшылары арасында Сербияға бомбалық соққы төндіруі жөнінде, БҰҰ мен оның институттарын реформалау өзекті болып отыр. Қарқынды дамып келе жатқан саяси құбылыстар әлемнің геосаяси бейнесін радикалды өзгертеді. Сонымен қоса, мемлекеттің егемендігін оның қаншалықты әскери күшінің болуы, экономикасының қуаттылығы, әскери-саяси одаққа немесе аймақтық бірігуге қатыстылығы, мемлекеттің геосаяси орналасқан жері және басқа да факторлардың болуы қамтамасыз етпейді, оған қоса жеке мемлекеттің басшылығына байланысты емес көп жағдайда мүшелер қатарының бірлескен әрекеттері, кей жағдайда әлемдік серіктестіктердің әрекеттері де ықпал етеді.

2001 жылдың 11 қыркүйегінде, Генрих Гейнеше жеткізер болсақ әлем бірнеше бөлікке жарылды, осы түскен әрбір сызат жер бетіндегі әрбір адамның жүрегі арқылы өтеді деген болатын. Дәл осы фонда А.Дж.Тойнбидің сөздері ерекше өзектілік алады. «Біздің Ғалам ... үлкен емес. Оның мағыналы құндылығы физикалық аздығымен шамалас емес. Жер атты, титтей түйіртпектегі ғарыштық материядағы индивидтер, топтар, халықтар, аймақтар тұрақты процесстің өзара байланысына, өзара арақатынасына, өзара бір-бірін үйрету мен оқытуға мәжбүрлі» /13, 736 б./.

Адамның рухани адамгершілік субстанциясы барлық адамзат дамуының шешуші факторы болып табылады. Әлем антропокосмоцентрлі және «өркениет» осы тараптан қарағанда географиялық және саяси ұғым болып табылмайды. Өркениет жалпы адамзаттық ұғым. Өркениеттік бұл ең алдымен зорлық-зомбылық жасамау, диалог, яғни үнқатысу, ымыраластық. Дүние яғни, әлемнің орталығы «жалпы адамзаттық өркениет» әрбір адам арқылы өтеді. Террроризм жолын қалаған, басқа адамдардың немесе бүтіндей басқа халықтардың құқықтарын пайдалану және қоқан-лоқы жасау жолымен жеке тұлға ретінде де, әрі толықтай мемлекет қана өрекениеттен тыс қадам жасай алады.

Халықаралық құқықтық дамудың маңызды тенденцияларына ғаламдану жағдай жасайды, соның ішінде сала әсерінің кеңейтілуі мен реттеу интенсификациясы. Құқық мемлекеттердің өзара әрекеттесуінің барлық жаңа ауқымын қамтиды, ал құқықтық реттеу қарқынды бола бастайды, өзара әрекеттесуінің тереңдігіне кіріге бастайды. Тек қана күрделі көпсалалы жүйе ретінде қалыптасып, халықаралық құқықтың даму екпіні өсе бастайды, Сонымен бірге ғаламдану шартында құқықтық түсінушілік түбегейлі өзгерістерге шыдайды. Ең бастысы бұл бұқаралық ақпарат құралдарын бекітеді. Осылай, ресейлік прессте «АҚШ әлемдік жандармдық рольді өз жауапкершілігіне алды» деген баптар пайда болды. Егер кімде кім олардың айтқанын тыңдамаса, осылай жазалады: Ирак, Судан, Югославияны бомбалап, атты. Куба, Ливия, Иранға эмбарго жариялады. Келіспеушілерді бұралқылар деп атады. АҚШ құрған Жаңа әлемдік рет, бұл мейірімсіз, қанды, әділетсіз дүниелік құрылым. Ресей, әлем елінің көпшілігі ретінде оның құрбаны болып табылады /14/.

Қазақстанның көрнекті, саяси және діни қайраткері Әли Хаджи (Олег Рубец) «террористерді айырып алып, американдық генералдар №1 мемлекеттің имиджіне жасаған масқарасын тезірек шайғысы келеді. Оны қайтару үшін АҚШ кез келген әрекетке және құрбандыққа дайын болды. Мұндай ұқсас шаралар қанды қарсы тұру пәлекетке, әлемді душар етуге, бізді орта ғасырға қайтаруға әкеп соғады» /15/.

Өз кезегінде американдық сенатор Джон Маккейн өз әкімшілігін шақырып, Джордж Бушты Ауғаныстанда «АҚШ тың бүкіл әскери қуаттылығын, соның ішінде көп үлес қосқан жер бетіндегі әскерлерді» қолдануға шақырды. Ресейлік комментаторлар былай дейді: халықаралық қоғаммен кейбір мұсылман елдерінің ескертуіне қарамастан, әскери күштің масштабтық қолдануына басым бағытта сатавка жасалған /16/.

Тек қана Қытай КНР СІМ, яғни МИД өкіл ретінде Чжан Циюэ «Қытай басқа елдерге соғыстың және терроризмнің таралуына қарсы шығады», деп мәлімдеді. Қытай терроризмнің кез келген ықпал етушілеріне қарсы күресті қолдайды. Қытай террористер бойынша соққылардың кез келген ұруына қарсы, Чжан Циюэ айтты /17/. Қытай, дипломаты ерекшеленіп, кез келген терроризммен күресудің әсер етулерін колдайды. Олар сонымен бірге «БҰҰ жарғысы болатын мақсат пен қағидалардан, сонымен бірге халықаралық заңдар мен тұрақты мәліметтерде шығу қажет» деп санайды. Террористер бойынша соққылардың кез келген ұруына Қытай қарсы деп,- Чжан Циюэ айтып кетеді. Ауғаныстандағы қауіпсіздікті қамтамасыз етуі бойынша халықаралық күштерді орналастыру жоспарына Иран қарсы болды. Иран СІМ баспасөз қызметінің жетекшісі Хамид Реза Асефи былай деп мәлімдеген болатын, «шетелдік әскери группировкалардың болуы Ауғаныстанның тәуелсіздігі мен аумақтық бүтіндік қағидасына қайшы келеді, сонымен қатар бұл елдің жағдайын одан әрі күрделендіре түседі және бітімгерлік үрдісті үзеді» /18/.

Кез келген адамды, әсіресе, бүкіл халыққа өзі жасаған қылмысын мойындату өте қиын. Оны міндетті түрде сотта дәлелдеу керек. 2001 жылы 11 қыркүйекте АҚШ-та террорлық актінің жүзеге асыру барысындағы кінәлілер әлі күнге дейін анықталған жоқ, бірақ соғыс жүріп жатыр. Қорғалмаған елмен салыстырмалы түрде қарағанда бұл алып ел үшін терроризм болып саналады.

Әлем алдағы тұрақсыздықтың үрейлі алдын ала сезуінде қатып, мерзімнің қайта оралуына байланысты саясаттың шегі - құқық пен сыртқы ортаның құралы - халықаралық құқық нормаларының қалыптасуы, мемлекет күшімен анықталды. Бұның барлығы адамзаттың ертеңге деген сенімділік сезімінің үмітін жоғалтады.

Батыс өркениеті адам құқығы және демократия деген құндылықтар негізінде құрылады. Бұл атрибуттардың орындалуларын қазіргі қоғам кеңестік республикалардан да талап етеді. Бұл тек қана біздің азаматтардың қорғалуына байланысты ғана емес, ТМД кеңістігіндегі, сонымен ішінде Қазақстан Республикасындағы батыстың ұлттық және трансұлттық корпарациялары мен бизнестегі азаматтарын да қорғаудың түсінікті тетігін қалыптастыру болып табылады.

Осыған байланысты қырғыз публицисті М.Қабылбеков: «Ешкім Батыстың негізін қалаушыларға капитализмді ұлттық ерекшеліктерді бейнелей отырып құруға ешкім кедергі келтерген жоқ. Әлемдік корпарацияларлы құрушылар бұл туралы ойлағысы да келмейді. Олардың қолдарындағы демократия алдақашан мақсат емес, асау үкіметтерге қысым жасайтын құрал ретінде. Әсіресе жер аумағындағы бай энергия жұқтырушылары» екендігін бақылады /19/.

Соңғы кезде Халықаралық аренада Батыс державалары өз белсенділіктерін анық күшейте түсті. И.И.Лукашук, ғаламдану шарттарындағы халықаралық құқықтың рөлін, 1999 жылы сәуір айында Солтүстік Атлантикалық кеңестің басқосуында қабылданған жаңа НАТО Одақтастық стртегиялық концепция түрінде белгіледі. Одақ жаңа ғасырдың шақыруларына және мүмкіндіктеріне дайын екендігін білдіруге бағытталды. Сәйкесінше, «трансформацияланған НАТО», жаңа әлем ретіндегі орталық позициясын алуға анық талаптанады: Одақтың әсері және оның функциясының саласы кеңейеді. Концепцияның бірқатар ережелері «гуманитарлық интервенция» ретінде танылуға арналған /20, 15-33 б./.

БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесін айналып өтетін, біржақты күш беретін «гуманитарлық интервенцияны» ақтау мақсатында қолдану туралы сөз болады. Бірақ ондайға мүлдем жол берілмейді. Жекелеген мемлекеттің, аймақтың, әсіресе, әлемдік қауымдастықтың мүдделеріне қатысты кез-келген масштабтағы және сол гуманитарлық акциялардың өзі БҰҰ Жарғысы мен халықаралық құқық нормаларын нақты және айқын сақтау негізінде жүргізілуі қажет. Бірақ ең күшті әлем елдерінің тенденциясы, логика бойынша, халықаралық құқықтың қағиадалары мен танымал нормаларының қатал орындалу жолымен Жердегі тәртіпке жауап беру қажет және «күштілер құқығы» үңгіріне қайта оралу қажет. Бұл Батыс елдерінің дәстүрлі оппоненттері ұқсас әсерлерін қабылдамау жағынан ғана емес, біртұтас бұрынғы кеңеске қарсы блоктың бөлінуіне алып келеді. Әсіресе Ирактың әскери оқиғалар кезінде бұл айқын көрініс тапқан болатын. 2003 жылғы 25 ақпанда Қауіпсіздік Кеңесінің, БҰҰ дауыс беру резолюциясы кезінде француз делегациясы Иракқа қарсы күштік акцияға рұқсат беретін вето құқығы туралы батыл мәлімдеме жасады. Американдықтар оларға қарсы Француздық вето оларды тоқтатпайтынын және АҚШ-тың қорғаныс министрінің орынбасары Ричард Перл былай мәлімдеді: «АҚШ-тың бірде-бір президенті американдық саясатты Жан Ширактың анықтауына мүлдем жол бермейді» /21/. Өз кезегінде, Ирактағы АҚШ және Ұлыбританияның әскери қимылдарынан кейін Жан Ширак Иракты БҰҰ-ның ең көп өлім қауіптерінің халықаралық институтын оккупация ретінде атады /22/. Дегенмен, Ирактағы оқиғалардың қатынасы ғалымдардың пікірлері бойынша бірмәнді емес. Қазақстандық ғалым М.Әшімбаев, Ирак төңірегіндегі оқиғаны жан-жақты талдай отырып, АҚШ-тың сыртқы саясатында салған конструктивтік потенциал жеткілікті мақұлдайды /23/. Шындығында, Ирактың қайғылы әсері немесе басқа да бір ойлар Ливияның жетекшісі М.Каддафиді 2003 жылдың желтоқсанында жаппай қырып-жоятын қару өндірісі бағдарламасынан бас тарту туралы мәлімдеме жасауға итермеледі.

Ғаламдану үрдістері, жаппай мәдениеттің себепші болатын интенсификацияларының таралуы, өркениет арасындағы байланыс кеңейтуі, кері тенденцияның пайда болуына мүмкіндік береді, ұлттық өзіндік ерекшелікті сақтауға, мемлекеттікті күшейтуге және тереңірек халықтық бастауды назарда ұстауға үндейді.

Осы бөлімше бойынша төмендегідей қорытындылар жасауға болады.

Қазіргі әлем бұрын көрінбеген ғаламдану дәуірінің саяси, экономикалық, экологиялық және тағы да басқа таң қалу сипаттарынан қам жейді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасқан Халықаралық қауіпсіздік жүйесі, екі үлкен лагерьдің бір-біріне қарсы тұру шарты бойынша социализм және капитализм елдері, теңдікті ұстап тұрған болатын. АҚШ-тың талпынысымен үстемдік етуге жан жақты қатынастар: әскери, экономикалық, саяси қатынастар бойынша әлем жаңа қайшылықтамен түршігуде.

Осы шарттарда БҰҰ мәні өсе бастайды. Әлемнің барлық мемлекетерінің жаһандық мәселелер шешімінің толық құқықтық катысуын қамтамасыз етеді. БҰҰ-нан А.Д. Сахаров «жалпы адамзаттықтан басқа әлемдік үкіметтің алдын алуын» байқаған болатын /24, 40 б./. Бірақ бұл ұйым Ирактағы әлем және қауіпсіздіктің жалпы адамзаттық мүдделерін сақтап қалатындай іс атқара алмады, сондықтан бүгінгі таңда тиімді халықаралық органды жетілдіру қажеттігі туындады. БҰҰ және оның бөлімшелерінің жұмысын жетілдірудің қадамы ретінде біздің ойымызша БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің мүшелер санын Германия мен Жапония, кейінгі болашақта Үндістан және Африка құрлығының бір елін қосу арқылы көбейту көзделіп отыр, сонымен қатар Африка Қауіпсіздік Кеңесіндегі тұрақты мүшелікке мүдделі, африкалық мемлекеттермен ротациялық негізде немесе бұл құрлықты жетекші әрі бейбіт сүйгіш мемлекет ретінде, мысалы Египет өкілдік етер болса.

Әлемнің беделді елдер Қауіпсіздік Кеңесінде жұмылдыруы және олардың үйлесімді, өткір қызметі әлде де жүйелі профилактикалық жұмыс жүргізу әлемдегі туындап келе жатқан жағымсыз, яғни негативті көріністерді жою мен жаңа глобальді мәселелердің тууындауымен күресуге мүмкіндік берер еді және бірінші кезекте терроризм түріндегі зорлау мен бір мемлекет пен басқа мемлекет арасындағы тікелей агрессиясымен. Халықаралық құқықтың жалпымойындалған нормалары мен қағидаларын қатаң сақтау ең бірінші кезекте өндірістік және әскери жағынан дамыған елдерге байланысты. Олар үшін халықаралық құқық мемлекетаралық мәселелерді шешетін бірден бір құрал болуы керек.

Елдің кез-келген «өзіндік, жеке» саяси құқықтық даму жолын дәлелдеуге тырысу және де сол «өзіндік» бағытты ұстану, жаңа кезеңде мемлекет құру байырғы тосқауылға әкеліп соқтырады: оқшауланған мемлекеттер құлдырайды, ашықтары әлде қайда жоғарғы нысанға, яғни формаға эволюцияланады. Негізі ретінде халықаралық құқықтың келісілген нормалары танылатын адамзат тұрағының немесе мекенінің ең жоғарғы нысаны болып әлемдік ынтымақтастық саналады. Мемлекеттердің жалпы қабылданған нормалардың жаңа жаһандық кезеңі мен халықаралық құқық қағидаларды қабылдауы және ұлттық құқықтық жүйеге тікелей іске қосу,

Жаһанданудың казіргі замандағы меемлекетпен қабылданған халықаралық құқықтың жалпыға танымал нормалары мен қағидалары және олардың ұлттық құқықтық жүйеге енуі (әрбір елдің сөзсіз ұлттық ерекшеліктерін есепке ала отырып), әр мемлекетті және барлық адамзатты үндестікке, әділетті қарым-қатынасқа және қайтпас өркендеуге жеткізеді