«Қазақстан тарихы» пәні бойынша тарих емес мамандықтарға арналған

Қазақстанға Ф.И.Голощекиннің өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болып келуі қазақ халқына адам айтқысыз бақытсыздық әкелді. Голощекин әміршіл - әкімшіл басқару жүйесіне арқа сүйеп, сұрқия саясат қолданып, қазақ зиялыларын бір-біріне айдап салды, «халық жауы» деп жала жауып, мыңдаған қазақ азаматтарының қанын төкті. Голощекиннің тікелей басшылығымен 1929 жылы – 31, 1930 жылы – 82, 1931 жылы – 80 жалған «контрреволюциялық ұйымдар» ашылып, бұл ұйымдардың мүшесі болды деген жаламен он мыңға тарта қазақтың бетке шығар азаматтары қамауға алынды.

Сөйтіп, тарихшы ғалымдардың соңғы жылдардағы зерттеулері көрсеткендей, қазақ халқы аса ауыр шығынға ұшырады. Ашаршалықтан және онымен байланысты туған эпидемиялардың салдарынан, сондай-ақ өлім-жітімнің көп көп болуы, халықтың басқа республикаларға, Қытайға, Иранға, Монголияға т.б. елдерге ауа көшуі нәтижесінде Қазақстан бірнеше миллиондаған адамдарынан айрылды.

3. Қазақстанда халық шарашылығын қалпына келтіру аяқталғаннан кейіи елді ипдустрияландыру бағыты іске аса бастады. Индустриялаидыру ондіріс құрал-жабдықтарын жасайтын, халық тұтынатын тауарларды шығаратын зау-ыт, фабрикаларды салумен тығыз байланысты болды. Мұндай кәсіпорындар бүрынғы КСРО-ның шығыс аудан-дарында, оның ішінде Қазақстанда көптеп бой көтерді. Олардың салынуы артта қалған шет аймақтарды өндірісі, өнеркәсібі дамыған орталық аудандармен теңестіру ұра-нымен жүргізілді. Мұндай оң ниетті мақсаттың қойылуына сол шет аймақтарда, оның ішінде Қазақстанда бай шикізат қорының болуы да өз әссрін тигізді, өлкеде темірдің, көмір-дің, мұнайдың, түсті металдың мол қоры бар болатын. Осы қорды игеру мүдделері бүл жерлерде көптеген жаңа өндіріс орындары мен қүрылыстарын салуға себеп болды.

Индустрияландыру Қазакстан еңбекшілерінің өмірлік мүдделеріне қайшы келген жоқ. Оның дамуы, біріншіден, үлттық жүмысшы табының қалыптасуына, екіншіден, жүмысшылардың өндірістік-техникалық дәрежесін көтеру-ге, үшіншіден, Қазақстанныц өнеркәсіптік деңгейін биік-тетуге, сол арқылы колік шаруашылығын, ауыл шаруашы-лығьш және басқа да салаларды жаңа техникалық негізде Қаита қүруға, сөйтіп халықтың материалдық жағдайын, әл-ауқатьш көтеруге мүмкіндік беруге тиіс еді. Қазақстанның индустриялық дамуына бағыт үстауьша байланысты бұл мәселеде ұлы державалық шовинистік және жергілкті ұлтшылдық психология мен пиғылдардьт да бой көрсеткенін айта кету керек. Республикада өнер-кәсіпті өркендету саясаты іске аспайды, өйткені "артта қал-ған көшпелі халық" индустрияның дамуына шыдай алмай-ды деген шовинистік көзқарастар және дамудың феодал-дық сатысынан социализмге өту мүмкін емес, кешпелі қазақ халқының өз үлттық ерекшелігі бар, ал индустрияландыру осы "ұлттық ерекшелікті" бүзады деген пайымдаулар да айтылды. Өлкеде өз алдына томаға-түйық, шаруашылық қүру "теориясын" үсьшушылар да кездесті.

Республикада – кен химия онеркәсібінің түңғышы Ақтөбе химия комбинаты сальшды. Ол кезінде ел шығысын-дағы жоғарғы сапалы тыңайтқыш ендіретін бірден-бір, ал Одак бойынша екінші кәсіпорын болды. Шымкент химия-фармацевтік зауыты, Арал сульфат комбинаты іске қосы-лып, Теміртау синтетикалық каучук зауыты, Қаратау химия комбинаты салына бастады. Көптеген электр стансала-ры жүмыс істеп, соғыс алдында Ертіс өзенінің бойында Өскемен су электр стансасының және Қарағанды жылу электр стансасының қүрылысы жүрді.

Жеңіл және тамақ онеркәсібінің көптеген кәсіпорында-ры бой көтерді. Олардың ішінде қуаты жағынан үшінші орын алатын Семей ет, Гурьев балық консерві, Алматы жеміс консерві комбинаттары, Жамбыл, Мерке, Талдықор-ған қант зауыттары сияқты кәсіпорындар іске қосылды.

Ауыр индустрия кәсіпорындарының ескілерін қалпына келтіру, жаңаларын салу және техникалық жағынан қайта Құру осыған сай куатты энергетикалық база жасауды та-лап етті. Осыған байланысты Қарағанды ОЭС-і, Ульба СЭС-і, Балқаш мыс балқыту комбинатының, Шымкент қорғасын зауытының, Ақтөбе химкомбинатынын, Ащысай полиме-талл комбинатының жылу электр стансалары салынды. Электр қуатын өндіру республикада 1913 жылмен салыс-тьірғанда 486 есеге өсті. Соғысқа дейін республикада мыңдаған шақырым жаңа жол салынды. 600-ден астам өнеркәсіп орындары іске қосылды. Негізгі өндіріс қорының 96,4 пайызы, барлық жұмысшы табының 77,5 пайызы осы ірі өнеркәсіп орында-рында жұмыс істеді. Бүкіл өнеркәсіптің жалпы өнімі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз еседей артса, ірі өнеркәсіптің жалпы өнімі 19,5 есе өсті.

Индустрияландыру барысында Қазақстан индустриялды-аграрлы елге айналды. Өнеркәсіп өнімінің халық шаруа-шылығындағы үлес салмағы 60 пайыздан асты. Қазақстан өнеркәсібін өркендетуге 1928-1940 жылдары 4,6 миллиард сом күрделі қаржы жұмсалды.

1940 жылы Қазақстанда өндірісте істейтін жүмысшы та-бының жалпы саны 350 мыңға жетті. Оның жартысына жуығы қазақ жүмысшылары еді. Республикада көптеген инженер-техник кадрлары даярланып, олардың саны 11 мыңнан асты.

Индустрияландыру барысында өндірісте екпінділер, еңбек озаттары, шаруашылық есеп бригадалары, стахановшылар қозғалысы өріс алды. Индустриялаидыру бүрын ар-тта қалған Қазақстан сияқты үлт аймақтарының тез дамуы-на, сөз жок игі әсерін тигізді.

Қазақстанның индустриялық дамуының жоғарғы қарқ-ында жүргізілуі Ресейдің, Украинаның және Кеңес Одағы-ның басқа өнеркәсібі дамыған республикаларының жан-жақты көмегінің арқасында ғана мүмкін болды. Бүл көмек барынша кеңінен және сан алуан түрде жүргізілді.

Алайда, Қазақстанда индустрияландыруды жүргізу, ешбір кемшіліксіз, қайшылықсыз өтті деген қорытынды жасауға болмайды. Ондай өрескел кемшіліктер индустрия-ландыруды жүргізудің тәсілдеріне тән еді. Негізінде елді экономикалық артта қалушылықтан шығару сияқты игі мақ-сатпен басталған бүл жүмыс әміршіл-әкімшіл, бүлтартпай-тын әдістермен жүргізілді. Асығып-аптығудың нәтижесін-де жаңа өндіріс орындарын салу, өнім өндіру жөнінде үсте-меленген тапсырмалар беріліп, оларды бүлжытпай орын-дау талап етілді. Кептеген жаңа қүрылыстар жазықсыз қуда-ланған адамдардың еңбегімен көтеріліп, олардың қатары үнемі толықтырылып отырды.

Республикада машина жасауды айтпағанда, мүнайды, газды, түсті металдарды оңдейтін, осіресе машина жасау-тіын жетекші салалары-станок, прибор, автомобиль, трак-р _және ауылшарушылық машиналарын жасайтын кәсіпо-пындар болмады. Жеңіл онеркәсіптің бірсыпыра жетекші салаларының нашар дамуы пемесе болмауынын салдары-нан түтыну заттарының көпшілігі (киім, аяқ киім, металл т б.) республикадан тыс жердеи тасып әкелінді. Сөйтіп, Қазақстан өнеркәсібінің отарлық дәуірдеп-ақ негізі қалан-ған жәие одан кейінгі жылдары, оның ішінде соғыстан кейінгі кезеңде де жалғастырылған, бір жақты дамытылуы осы күнге дейін өзінің зардабын тигізіп келеді.

Индустрияландырудың барлық ауыртпалығын шаруалар көтерді. Олар салық толеу, заемға жазылу, қолда бар кар-жыларын, қымбат заттарын индустрияландыру қорына өткізу арқылы өнеркәсіптіц дамуына белсене ат салысты. Шаруалар астық, мал шаруашылық өпімдерінің басым көпшілігін мемлекетке өткізу арқылы индустрияландыру ісін барынша қолдады. Бүл мәселеде наразылық білдіруші-лер шықса, олар үсталып, айдалып, аластатылып отырды. Мүндай қуғындалғандардың басым көпшілігі ауқатты ша-рулар еді. 1927-1928 жылы ауқатты бай-қүлақ шаруашылық-тары шаруалар қожалықтарына есептелген ауыл шаруашы-лығы салығыньщ бүкіл сомасының 33 пайызын, ал мал өсіретін аудандар бойынша есептелген салықтың бүкіл со-масының 25 пайызын төледі. Келесі 1928-1929 жылы са-лық төлеу өткен жылмен салыстырғанда 98,8 пайызға (Еге-менді Қазақстан, 1992 ж. 22 желтоқсан) артты. Күштеудің мүндай әдістері ауқатты шаруалардың наразылығын туғыз-ды.

Дегенмен индустрияландырудыц слді экономикалық ар-тта қалушылықтан шығаратымына халық сенді. Сондық-тан да халық еселенгеи күш-жігермен еңбек етті. Өндіріс-тегі, еңбектегі белсенділік бүрын-сонды болып көрмеген Дәрежеде дамып, индустриялапдыру ісінің табыстарын та-сытты деуге болады. Нәтижесіпде Қазақстанның отызын-шы жылдардағы индустриялык дамуы бірсыпыра ірі табы-старға қол жеткізді.

Бүл кезде халыққа білім беру ісінде, соның ішінде оқу орындарында партиялық әмір күшейді. Оқу-тәрбие процестерін идеологияландырудың үстіне жалпы көрсеткішті қудалау, оқу процестерін формальды жүргізу өрістеді.

Тоталитарлық жүйенің күшеюі халыққа жоғары білім беру саласында да өз әсерін тигізді. Қазақстанның жоғары оқу орындары мен техникумдары халық шаруашылығы-ның кадр жөніндегі қажетін қанағаттандыра алмады. Сту-денттер мен профессор-оқытушылар қүрамында жергілікті халыктың өкілдерінің саны баяу өсті. 1936 ж. Қазақтың мемлекеттік университетіндегі 42 оқытушының 8 ғана қазақ болды.

Партиялық-мемлекеттік қүрылымның идеологияландырылған саясаты профессионалдық оқу орындарындағы істің жағдайына бәрінен де көп зиян келтірді. Ғалымдарды, жоғары оқу орындары қызметкерлерін қудалау мен жазалау шаралары 20-шы жылдарда басталып, Сталин елгенге дейін жүргізілді. Осының нәтижесінде 30-шы жылдардың орта кезінде А. Байтүрсынов, С. Асфендияров, X. Досмүхаме-дов, Т. Жүргенов, О. Жандосов және басқа аса көрнекті қоғам қайраткерлер, ғалым, педагогтердің өмірі қиылып кетті.

1. 
   Елді индустрияландыру барысындағы партияның ішкі күресінің сипаты мен әдістері қандай еді?
   
2. 
   Қазақстанда Голощекиннің ролі неде?
   
3. 
   Коллективтендіру әртүрлі жолдары болды ма?
   

1. 
   Қазақстан тарихы Очерктер, А-1993. 298-325б.
   
2. 
   Кузембайулы А., Аманжолулы А. История Республики Казахстан. Астана – 2000. стр.302-319.
   

1. Қазақстан Фашистік басқыншыларға қарсы соғыс жылдарында.

2.1945-1956ж.ж.Қазақстан.

3.Қазақстан Хрущев реформалары тұсында.

Соғыстың алғашқы күндерінде-ақ Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қырғызстаннан шақырылған жігіттер-ден 316-атқыштар дивизиясы жасақталды. Оның командирі болып азамат соғысына қатысушы генерал И. В. Панфилов тағайындалды. Соғыстың бастапқы үш айының ішінде Қазақстанда 238, 310, 314, 387 жәпе 391-атқыштар дивизиялары қүрылды. 1941 жылдың аяғына дейін мұнда тағы бір дивизия, үш бригада жасақталды. Соғыс кезінде неба-ры республикада 12 атқыштар, 4 атты әскер дивизиясы, жиырмадан аса атқыштар және атты әскер бригадалары, әуе күштерінің, зеңбірекшілерінің полктері, әр түрлі соғыс саласының ондаған батальондары қүрылды. Республика адам күштерімен тек қазақстаидық қүрамалар мен болімше-лердің ғана емес, сондай-ақ Қазақстаннан тыс жердегі ба-сқа да қүрамалар мен болімдерді толықтырып отырды. Қарулы күштер мен еңбек армиясының қатарына барлығы 1,8 млн. қазақстандықтар қатысты. Республика майданға 14,1 мың жүк және жеңіл автомашина, 1,5 мың трактор, 110,4 мың жылқы және 16,2 мың арба жіберді.

Қазақстан офицер кадрларын және армия мен флот үшін резерв даярлау ісіне лайықты үлсс косты. 1941-1945 жж. әскери оқу орындарына 42 мыңнан астам жас қазақстан-дықтар жіберілді, республика жерінде түрған 27 әскери оқу орны 16 мыңдай офицер даярлап шығарды.

¥лы Отан соғысының дацқты тарихыныц беттеріне жа-зылған қазақстандықтардың ерлігі аз болған жоқ. Еліміздің басқа да халықтарының үл-қыздарымен қатар біздің рес-публиканың жастары да жаумен Балтық теңізінен Қара те-Ңізге дейінгі майдан шептерінде ерлікпен шайқасты. Қазақ-стандықтар соғыстыц алғашқы күндерінен бастап басқ-ыншылармен кескілескеи үрыс жүргізді. Даңқты Брест Қамалын қорғаушылардың қатарында мыңдаған қазақстан-Дьіқтар болды. Олардың арасында Ғ. Жүматов, Ш. Шолта-Р°в, В. Лобанов, К. Әбдірахманов, К. Иманқүлов, Е. Кача-иов, В. Фурсов т. б. жаумен жан аямай шайқасып, ерліктің үлгісін көрсетті. ¥лы Отан соғысының алғашқы айларьщ-да қазақстандықтар Лиепая, Перемышль, Саарема аралы Минск, Одесса, Бельцы, Шауляй, Севастополь және т. б қалалар үшін шайқасты. Әсіресе 1941 жылғы қараша, жел-тоқсан айларында Мәскеу түбіндегі шайқаста қазақстан-дықтардың жауынгерлік даңқы шықты. Республикада жа-сақталған 316-атқыштар дивизиясына астанаға апаратын негізгі өзекті жолдардың бірі - Волокаламск тас жолын қор-ғау тапсырылды. Мүнда майор Бауыржан Момышүлы бас-қарған 1073-ші атқыштар полкі жау шабуылына дивизияның басқа бөлімдерімен бірге ерлікпен тойтарыс берді. /Б. Момышүлына 1990 жылы Совет Одағының Батыры атағы берілді/. Қысқа мерзім ішінде бүл дивизияның жауынгер-лері бір танк және екі жаяу әскер дивизиясын талқандады. 316-дивизияның жоғары қаһармандық қабілетін қамтамасыз етуге оның командирі И. В. Панфилов зор еңбек сіңірді. Дубосеково разъезі түбінде 28-панфиловшы жауынгерлер жаудың 50 танкісінің шабуылына қарсы түрды. Саяси жетекші В. Г. Клочковтың жауынгерлерді ерлікке жігерлендіріп: "Ресей жері кең байтақ, бірақ шегінер жер жоқ, артымызда Мәскеу!"- деген сөздері бүкіл майданға тарап кетті. 28 жауынгер - орыстар, қазақтар, украиндар, қырғ-ыздар - 4 сағат бойы өршелене жасалған жау танктерінің тынымсыз шабуылына ерлікпен тойтарыс берді. Олар қасық қаны қалғанша шайқасты. Бәрі дерлік қаза тапты, бірақ жауды өткізбеді. Сондай-ақ Мәскеуді қорғау тарихына пан-филовшылар дивизиясы бөлімдерінің саяси жетекшілері П. В. Вихров, М. Ғабдуллин, автоматшылар Т. Тоқтаров, Р. Аманкелдиев өздерінің ерліктерімен мәңгі өшпес із қал-дырды. 316-дивизия жауынгерлерінің ерлігі мен қаһарман-дығы жоғары бағаланды. 1941 жылы 17 қарашада оған қүрметті 8-ші ¥лан дивизиясы атағы берілді. Мәскеу түбіндегі үлы шайқасқа панфиловшылардан басқа Қазак-станда жасақталған 312, 238, 391, 39, 387-ші атқыштар ди-визиялары, 74, 75-ші теңіз флот бригадалары қатысты.

Гитлершіл басқыншылардың Мәскеу түбінде талқанда-луы жау әскерлерінің рухын түсірді. Гитлердің қауырт со-ғыс жоспары біржолата күйреп, неміс-фашист армиясынын жеңілмейтіндігі жөніндегі аңыз адыра қалды.Қазақстанда қүралған басқа дивизиялар, бригадалар мен полктер ¥лы Отан соғысы майдандарына 1942 жылы кіргізілді- Бүл кезде Ақтобеде жасақталған 312-ші дивизия Малоярославль түбінде жаудың үш-төрт дивизиясына қар-сы бір жеті бойы қасарысқан қорғаныс үрысын жүргізді. щымкент қаласында қүрылған 102-ші дивизия Украина-ныН солтүстік-шығысында қорғаиыс шебін үстап түрды, одан Солтүстік Кавказға шегініп, адам күштері аз қалған-нан кейін сол жерде таратылды.

Ұлы Отан соғысы барысьшда Сталинград шайқасы бет-бүрыс кезең болды. Бүл сүрапыл шайқасқа қатысқан қүра-малардың арасында Қазақстанда жасақталған 38-атқыштар дивизиясы бар еді. Ол әр кезде 62-армия /қолбасшысы В. И. Чуйков/, 57-армия /қолбасшысы Ф. И. Толбухин/, сон-дай-ақ Сталинград үшін болған шайқастың негізгі ауырт-палығын көтерген 64-армияның /қолбасшысы М. С. Шумилов/ қүрамында соғысты. Сталинград түбіндегі үрыстарда Жамбыл қаласында жасақталған 81-атқыштар дивизиясы жауды талқандауда салмақты үлес қосты. 1942 жылғы қара-шаның аяғы - желтоқсанның басында бүл дивизия Котель-никово қаласын алуға, сөйтіп Сталинград қаласында қоршауда калған Паулюстің армиясын босату үшін әрекет жа-саған неміс-фашист әскерлеріне қарсы шайқастарға қатысты. Сондай-ақ Орал қаласында жасақталған 152-ші атқыш-тар бригадасының батальондары Элиста-Астрахань жолы арқылы Еділ өзенінің төменгі сағасына өтуге тырысқан неміс, румын әскер белімдерінің жольш бегеді. Қызыл әскер бөлімдерімен шайқастарда кептеген шығындарға үшыраған неміс-фашист әскерлері Астраханға шабуыл жасауға тырысқан әрекеттерінен бас тартты.

Қазақстандық жауынгерлер тек Сталинград түбінде ғана емес, сонымен қатар Курск иінінде, Днепр, Ленинград үшін шайқастарда жанқиярлықпен соғысты. Ленинград қоршау-ьшдағы әскери бөлімдерде қызмет еткен жауьшгерлердің арасьщда Д. Шыныбековтың, алысқа ататын зеңбірекке бе-кітілген аэростат командирі С. Жылқышиевтің есімдері мақ-танышпен аталды. 1942 жылғы шайқастардың бірінде Батыс Қазақстан облысындағы Жаңақала ауданыньщ түлегі Арыстан Ахметов өз есімін ошпес даңққа бөледі. Ол 19 жауынгермен әскери маңызы бар бір төбені жаудан қорғап, соңғы адамы қалғанша соғысты.

1944 жылдың күзі – 1945 жылдың көктемінде қазақстандықтар Еуропа халықтарын немістік езгіден азат ету ісіне де үлкен үлес қосты.

Ұлы Отан соғысы майдандарында көрсеткен ерліктері үшін 96638 қазақстандықтар Кеңес Одағының орден, медальдармен наградталды. 500-ге жуық қазақстандықтарға Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Солардың қатарында Кеңестік Шығыстың қос қарлығашы, қаһарман қыздары - Әлия Молдағұлова, Мәншүк Мәметова бар.Кеңес Одағының Батыры атағы ұшқыштар Т.Бигельдинов, Л.И.Беда, И.Ф.Повлов, С.Д.Луганскийге екі реттен берілді.110 қазақстандықтар Даңқ орденінң үш дәрежесіне ие болды. Соғыс Қазақстан үшін өте қымбатқа түсті. Ұлы Отан соғысына 603 мыңдай Қазақстан азаматтары ерлікпен қаза тапты.