Қазақстанның көшпелілік мәдениеті қазақ халқының мәдени мұрасының маңызды бөлігі ретінде
жүктеу/скачать 42.15 Kb.
|
НЕГІЗГІ БӨЛІМКөшпелілер мәдениетінің ерекшелігі Көшпелілер мәдениетінің бірі, рухани мәдениет. Рухани мәдениетке музыка, әдебиет, сәулет өнері, сурет өнері, кескін өнері жатса, адам баласының шаруашылыққа байланысты күн көрісінен туған дүниелері материалдық мәдениетті құрайды. Зиялы қауым арасында, тіпті оқымысты ғалымдар арасында мәдениет және өркениет ұғымдарын шатастырушылық әлі де кездеседі. Осы арада олар шаруашылық жүргізу мәдениетінің, саяси мәдениеттің, экономика мәдениетінің тағы сол сияқты мәдениеттердің болатындығын ескермеді. Осыдан барып, мәселен, көптеген адамдар мәдениетті тек қана өнер туындылары құрайды деп ойлайды да, оны өркениетпен тең қойып, жаңсақ түсініктерге жол береді. Мәдениет тарихында күні кешеге дейін еуропалықтар Батыс дүниесінің ғана мәдениетін мойындап келді. Оларда мәдениет жасаушы тек еуропалықтар делінген кеудемсоқтық теория белең алды. Бірақ Шығыс өркениетін жасаған мәдени мұралардың ғажайып үлгілері оларды өздерінің менменсіген қисындарынан бас тартуға мәжбүр етті. "Мәдениет" деген ұғымның аясы өте кең. Сондықтан да болар, "мәдениет" ұғымының көптеген анықтамасы бар. Адам ой-санасы мен әрекетінің нәтижесінде туындаған құндылықтарды біз мәдениет дейміз. Мәдениетті кейде шартты түрде материалдық және рухани деп екіге бөледі. Қолмен ұстап, көзбен көруге болатын дүниелерді материалдық мәдениет үлгілері дейміз. Ал қолмен ұстап, көзбен көруге болмайтын, тек санамен, түйсікпен қабылданатын мәдениет жетістіктерін біз рухани мәдениет дейміз. Рухани және материалдық мәдениет үлгілерінің арасында тұйық шек жоқ. Кейде материалдық мәдениет үлгілері руханияттың үлгісі болып табылады. Мысалы, сәулет өнері ескерткіші, былай қарағанда, материалдық мәдениет, ал сол сәулет өнерінен халықтың немесе сәулетшінің дүниетанымы, мәдени дәстүрі көрінеді. Оның үстіне, сәулет өнері ескерткішінен көрермен рухани ләззат алады. Бұл жағынан қарағанда сәулет өнері ескерткіші рухани мәдениет үлгісіне де жатады. Кітапты да солай түсінуге болады: әрі материалдық дүние әрі рухани құндылық. Көшпелілердің рухани мәдениетінің өз даму ерекшеліктері бар. Ол көшпелілердің тіршілік қарекетінің, тұрмысының ерекшеліктерінен туындайды. Кейбір батыстық зерттеушілер: "Көшпелілер өз бетінше мәдени құндылықтар жасауға қабілетсіз, олар тек басып алған отырықшы халықтардың мәдениетін қабылдайды. Ал отырықшы халықтардың мәдениеті оларға өгей мәдениет болып қала береді", – дейді. Бұл – мүлде қате пікір. Көшпелілер өз тұрмыс-қарекетіне лайықты мәдениет қалыптастырған. Көшпелілердің материалдық мәдениеті көші-қонға ыңғайланып жасалған. Мұндай таза көшпелі мәдениет үлгілеріне біз жиналмалы, жығып-тігуі өте жеңіл киіз үйді, ер-тұрман, ат әбзелдерін, теріден, ағаштан жасалған ыдыс-аяқтарын, бесігін, басқа да тұрмыстық заттарын жатқызамыз. Материалдық мәдениет. Қазақ халқының тұрғын үйі – қола дәуірінен бастап Қазақстанның климатының ерекшеліктеріне байланысты материалдық мәдениеттің тамаша ескерткіші болып табылады. Ол көлемі мен ерекшелігі бойынша ерекшеленетін қыстау мен жайлау болып бөлінді. Жазда қазақтар жылжымалы жеңіл үйлерде, қыста - тұрақты жылы үйлерде өмір сүрді. Киіз үй - ағаш пен киізден жасалған жиналмалы тұрғын үй. Ол «кереге» - қаңқа, шар тәрізді күмбез - шаңырақ, «уықтан» тұрады. Киіз үйдің қанаты - арқан санына байланысты болды. Мәселен, он екі қанаттан тұратын киіз үйдің ауданы 100-120 шаршы метр болатын. Киіз үйдің безендірілуі әр түрлі ағаш және былғары заттардан, киізден, төсеніштер мен кілемдерден тұрды. Киізден жасалған кілемдер кең таралды. Ыдыс-аяқ ілулі сөмкелерде, «шабадан» киіз қораптарда, «қоржын» сөмкелерінде сақталды. Сандықтар әр киіз үйдің ажырамас атрибуты болды. Ағаш заттар - тамақ жәшіктері ілгіштер көркем оюлармен безендірілген. Қазақтардың халықтық костюмінде этникалық, экономикалық және климаттық жағдайлармен байланысты ежелгі дәстүрлер де көрініс тапты. Киімдер матадан, жүннен және жібектен, киізден және үлбірден жасалған. Қазақтар арасында құландардың, ақбөкендер мен жолбарыстардың, аққұтанның, суырдың терілері ерекше құнды болған. жүктеу/скачать 42.15 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|