Қазақстанның көшпелілік мәдениеті қазақ халқының мәдени мұрасының маңызды бөлігі ретінде
Рухани мәдениетттің даму ерекшеліктері
жүктеу/скачать 42.15 Kb.
|
| Рухани мәдениетттің даму ерекшеліктері
Рухани мәдениет. Қазақтар басқа түркі тайпалары мен ұлыстары сияқты XV-XVII ғғ. исламды мойындады. Алайда, қазақтар арасында ислам шамандық нанымдармен тығыз байланысты болды. Ш.Уәлиханов атап өткендей: «Барлық жазушылар қазақтар туралы айтқан көптеген географиялық нұсқаулықтарда қазақтарды мұсылмандар деп жазады, бірақ қазақ даласына әлі ислам діні сіңісе қойған жоқ... Жазушылар мұсылмандық әдет-ғұрыптарды шамандық ырыммен шатастырады... Барлық шамандық рәсімдер, түсініктер, аңыздар, көшпелі өмірмен тығыз байланысты, қазақтар арасында мінсіз тұтастықта сақталды». Меккеге қажылық жасау қазақтар арасында да кең таралмады, тіпті феодалдық байлар Қағбаны зиярат етудің орнына жергілікті қасиетті орындарды (Түркістан мен Сайрамды) аралаумен шектелді. Бұл жерлерде олар аруақтарға құрбандық шалып, оларға дұға бағыштады. Осылайша, қоғам мен қоршаған табиғат арасындағы байланыс әрдайым өте тығыз болды. Еуразия даласының көшпелілері арасында бұл айқын көрінеді. Сонымен бірге көптеген авторлар өздерінің экологиялық үйлесіміндегі белгілі бір алшақтықты атап өтеді. «Көшпенділіктің экологиялықэкономикалық бейімделуі әлі аяқталған жоқ. Бір жағынан, климаттық күйзелістер, ірі қара мал өсірудің кеңдігі, технологиялық жаңалықтарды енгізу мүмкін еместігі және басқа да себептер нәтижесінде пайда болған артық өнімді негізінен тұрақсыз етті. Екінші жағынан, көшпелі мал шаруашылығына көшіп, көшпелілер ауылшаруашылық көкөністерін тұтыну қажеттілігін жоғалтпады. Осы себепті көшпелілік меншікті өндіруші экономиканың басқа салаларынан сирек бөлініп шыққан». Бұл құбылыс ғылыми әдебиетте одан әрі дамуды қажет етеді. Біздің шағын шолудың қорытындысын жасай отырып, олардың тарихи дамуының белгілі бір кезеңдері мен ерекшеліктері туралы жаңа гипотезалар құру шеңберінде қазақтардың этникалық экологиясын одан әрі терең зерттеудің маңыздылығын мойындауға болмайды. Көшпелі қоғам өмірі мен қызметінің осы салаларын жан-жақты тексеру ғана ғалымдарға қазіргі заманғы қазақстандықтардың алдыңғы өмірі мен қызметтерінің егжей-тегжейін толықтай қалпына келтіруге, Ұлы Дала мемлекетінің ұлдары мен қыздарының өткен, қазіргі және болашақ ұрпақтары арасында тірі байланыс орнатуға көмектеседі. Бұл мәдени мұра көшпелі халықтың терең философия болғандығын көрсетеді. Шетелдік саяхатшылар қазақ менталитетін сипаттағанда тілдің бай бейнелілігіне, ерекше шешендікке және суырып-салма қабілетіне, жұмбақ сөз сөйлеулеріне және интеллектуалды ойындарға («тоғызқұмалақ») құмарлыққа, мінездің өміршеңдігіне және сонымен бірге терең ойларға бейімділікке назар аударды. Оның үстіне далада өмір сүріп, табиғатпен бірлікте бола отырып, қазақтар жұлдызды аспанға көп көңіл бөлді, бұл абстрактылы ойлауға, кеңістікке тәуелділіктің қалыптасуына алып келді, бұл аспанға табыну - «Көк Тәңіршілдікте» өз көрінісін тапты. Тарихи оқиғалар мен діни дүниетаным көшпелілердің көзқарасының қалыптасуына үлкен әсер етті. Атап айтқанда, көптеген дәстүрлер мен әдетғұрыптардың негізін Тәңіршілдік, ислам дінін қабылдағанға дейін болған әлемнің құрылымы туралы пұтқа табынушылық идеялар алады. Сонымен бірге олар мұсылмандық әдет-ғұрыппен тығыз байланысты. Сонымен, қазақ мәдениетінде таң қаларлықтай үйлесімді түрде үйлесетін және бірін-бірі толықтыратын, адам өмірінің барлық кезеңдеріне енетін: босану, жүктілік және босану, үйлену, үйлену тойынан кейінгі кезең, некеге тұру, әртүрлі даму сатысында балаларды тәрбиелеу сияқты әдет-ғұрыптар симбиозы қалыптасты, қонақ күту әдет-ғұрыптары, қонақтарды қабылдау ерекшеліктері, мерекелер мен еске алу шараларын ұйымдастыру, жерлеу және еске алу рәсімдері және өмірдің алуан түрлі сәттері. Қазақтар үшін рухани мәдениеттің азығы – дәстүр мен әдет-ғұрып заң болды. Талаптар мен ережелерді сақтамау, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды менсінбеу сол дәстүрлермен жазаланды. Өмірде қолданылатын дәстүрлер, өнер, тарих, мәдениет дәстүрлері - бұл біздің халқымыздың ұрпақ тәрбиесінде алатын орны өте зор мұра. Қазақ халқының мәдени мұрасы: әндер, ертегілер мен мақал-мәтелдер, нақыл сөздер. Мәдени мұра Қазақстанда да назар аударады. 2003 жыл мәдениеттің дамуындағы маңызды кезең болды. Жылдың маңызды оқиғасы - ел Президентінің жыл сайынғы халыққа Жолдауы, онда тарихи-мәдени мұраны сақтауды зерттеу мәселелері де ел алдында тұрған кезек күттірмейтін міндеттердің қатарына енеді. Ғасырлардан ғасырларға дейінгі қазақ халқының мәдени мұралары дәстүрлерді сақтаумен өтті және тарих пен мәдениеттің жаңа беттерін ашуға, одан әрі дамытуға бағытталған кешенді шаралармен сипатталады. 2004 жылдың 13 қаңтарында Қазақстан Республикасының Президенті «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы туралы Жарлыққа қол қойды, онда басты міндеттердің бірі мәдени мұраны қайта жаңғырту және оны халыққа және бүкіл әлемге жеткізу болып табылады. Қазақ халқының мәдениеті – қазақ жерінде өмір сүріп, қазақ ұлтын құраған рулар мен тайпалардың материалдық мәдениеті мен рухани мәдениетінің заңды жалғасы, өзіндік сипаты бар дәстүрлі мәдениет. Қазақ халқының қалыптасуына байланысты, қазақ халқына тән материалдық және рухани мәдениеттің сипатты белгілері орнықты. Бұл қалыптасқан мәдениет қазақ халқының өз ата – бабаларының мәдени қазыналарын қамтыған мәдениет болды. Қазақ халқының мифтік аңыздары, салт-дәстүрлері, аспан әлемі жөніндегі түсініктері, байырғы қазақ күнтізбесі, бай әдеби мұралар, көркемөнердің сан алуан түрлері, шежірелік шығармалар, халық емшілігі және материалдық мәдениет мұралары т.б. ұрпақтан – ұрпаққа жалғасып келе жатқан көне мәдениет куәліктері екені анық. Халық бұқарасы материалдық мәдениет, рухани мәдениет жетістіктерінің жасаушылары болды. Соның ішінде кейбір салт-дәстүрлер, ғұрыптар жайлы айта кетсек. Ислам дініне дейінгі,ертедегі әр түрлі ғұрыптар мен салттарға байланысты- отқа табыну салты болды. Отпен тазарту аластау түріндегі ертедегі отқа табыну қазақтар өмірінің әр түрлі қырларынан байқалады.Отқа табыну отбасы өмірінде де байқалады, мысалы адамдардың кейбір аурулары өткен кездерде отпен емделеді.Әрбір отбасында ошақты құрметтеу дәстүрі сақталды.Қазақтарда отқа түкіруге, отқа қарап дәретке отыруға, оттан аттап өтуге,тіпті бір кездері от жағылған орында басып өтуге тыйым салынған. Жазғы көші-қон кезінде әрбір ауыл көш керуенді салтанатты түрде рәсімдеуге ерекше көңіл бөлді. Бұл үшін көш басындағы түйеге қырғауылдың ұзын қанаттарынан төрт айыр қарқара орнатты.Халықтың түсінігі бойынша,қырғауылдың әдемі қауырсындары бөгде адамдардың назарын аударып,көш керуенді көз тиюден және жол бойындағы әр түрлі қолайсыз жағдайлардан сақтайтын болған. Қазақ халқының аспан әлеміндегі түсініктері де тұрмыста маңызды рөл атқарды.Түнгі аспанды ежелден қадағалап келген қазақтар басқаларынан ерекше белгілерімен айырықшаланатын көптеген аспан денелерін білді,олар бойынша түн кезінде уақыт жағынан да,түнгі жол бағдары жағынан да нақты дерек ала білді. Көшпелі тұрмыс ар айдың ерекшелігіне, онда туатын жұлдыздарға байланысты ауа райының құбылуына айрықша ман беріп, аспан шырақтарына көшпелі ел өміріне байланысты ат таққан. Ұлан — байтақ кең далада мал бағып, күндерін кең табиғат құшағында мал өрісінде, түндерін жұлдызды аспан астындағы мал күзетінде өткізген қалың қазақ, табиғат құбылыстарын бақылаудан туған халықтың көп жылдық тәжірибелерін қорытып, жұлдызды аспан туралы астрономиялық түсініктер мен ілімдер жинаған. Қазақтардың жұлдыздарға қойған аттары да көшпелі шаруашылыққа байланысты қойылған. Түнгі ашық аспанға зейін қойып қарағанда кез -келген адам — Сүмбіле (Үлкен Төбет шоқжұлдызы), Таразы — Шідер — Үшарқар (Орён), Үркер (Торпақ шоқжұлдызы), Аққу, Бүркіт, Жылан, Мерген және Бұйы шоқжұлдыздарының бойымен қоса қабаттаса ұзыннан — ұзақ түйенің ақ шудасындай созылып жатқан тұмандықты байқар еді. Бұл ақ тұмандықты халқымыз ежелден құс жолы деп атаған. Себебі, көктемде жыл құстары осы ақ тұмандық бойымен жерімізге ұшып келіп, күзде осы жолмен кері қайтады. Қазақтар үшін көк аспанның тәңірлік маңызы ерекше болатын .»Аспан өз әрекеттерінде еркін болды»,-деп жазады Ш.Уалиханов,-ол әрі жарылқады,әрі жазалады.Адамдар мен халықтардың есен-саулығы соның ықтиярына байланысты болды. Кеңпейіл қазақ халқының ата-бабасынан қан арқылы ұрпағына беріліп, бар ұлттың ерекше сый-құрметіне бөленіп келе жатқан ізгі дәстүрі, асыл қасиеті – қонақжайлылық. Оны кейбір дінтанушы адамдар әулие адамдардың алтыншы қасиетіне де балайды. «Құдайым, би қылмасаң да би түсетін үй қыл», — деп бабаларымыздың Жаратқан Иемізге жалбарынуы сірә, сол себепті де шығар. Және де халқымыздың қонақжайлылықты қатты қастерлегені соншалықты, ауылға келген бейтаныс қонақтар кез келген үйге түспей, дастарханы мол, пейілі кең, үйі таза, көргенді ұл-қызы бар үйлерге ғана қонақ болған. Оған үй иесі қатты қуанып, ақ батасын берген. Әйтеуір, қазақ халқының салт-дәстүрінде қонақ шақырмау, қонақты үйге түсірмеу – үлкен айып болып саналады. Қазақтарда меймандостыққа байланысты салттар: қонақ кірген кезде киіз үйдің есігін –қожайын,ал қонақ шыққан кезде қонақтың өзі ашады.Сырттан үйге кіргенде ауызды малжаңдатып бірдемені шайнай кіру әбестік саналған,ал керісінше үйден дәм татып шығу дастарханды сыйлағандықтың белгісі болған. Қазақ өзі ашықса да,ең дәмдісін құдайы қонаққа сақтаған. Егер үй иесі мейманды жақсы қабылдамаса,мейманның билер сотына жүгінуге де құқығы болған. Әдет бойынша мейман өзі кеткенге дейін үй иесінің толық қорғауында болған.Бұл құқық мейман ошақ иесінің жауы болған жағдайда да қолданылды.Үй иесі мейман өз үйінде болған кезде одан кек қайтара алмады. Қазақтардың некелесу салт-дәстүрінің әр түрлі рәсімдерінде халықтың байырғы әдет-ғұрыптары мейілінше мол сақталған.Оларда ертедегі дәстүрлердің – топтық некенің/левират және сорорат/, рулық экзогамияның, полигамияның, үлкен патриархаттық белгілері жақсы көрініс тапқан. Екі жастың бас қосып, отбасын құруы ежелден қалыптасқан дәстүр бойынша құдаласудан басталады. Қазақтар, әдетте, «тең-теңімен, тезек қабымен» деген қағида бойынша ежелден сыйласатын, аралас-біліс, әлеуметтік деңгейі өзімен шамалас адамдармен құдаласатын болған Құда түсу туралы екі жақтың келісімі антпен бекітілді.Ант беру рәсімі жасалғаннан кейін ақсақалдар құдалық бәтуаласуға қан құйылған кесеге бата оқи отырып,бата берді,бұл «Батааяқ» деп аталады. Қазақта құда болудың бірнеше түрі болған. Осындай т.б. жағдайларға байланысты құдалықтың «бел құда», «бесік құда» және «қарсы құда» деген негізгі түрлері қалыптасқан. Қанға қол матырып, ант беріскеннен кейін мәні жағынан да, ғұрыптық жағынан да ерекше саналатын — құдаларға «құйрық-бауыр» жегізу салты атқарылады. жүктеу/скачать 42.15 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|