Қазақты отарлау саясаты тарихынан Жол жетекшілері мен түйелерді орыс генералдарының «жалға алды»
Ресей Орта Азия мен Қазақстанға темір жол салуға неге асықты?
жүктеу/скачать 28.48 Kb.
|
| Ресей Орта Азия мен Қазақстанға темір жол салуға неге асықты?
Орыс тарихшыларының пікірі бойынша, ХІХ ғасырдың аяғында Ресейдің Орта Азия мен Қазақстанға темір жол салуы – бұрын-соңды болмаған айтулы тарихи оқиға, орыс инженерлерінің кәсібилік және адами жанқиярлық ерлігі. Аз ғана уақыттың ішінде әуелі ұзындығы 2354 шақырым Орта Азия темір жолын, сосын Орынбор – Ташкент жолын (2090 шақырым) табиғаты қатал, суы жоқ, құм басқан, адам тұрмайтын жерлермен өткізді. «Біз жабайы бұратана халықтарға техникалық прогресс әкеліп, зауыт, фабрикалардың салынуына жол аштық, үлкен капитал келтірдік. Ресей болмағанда әлі күнге дейін түйеге мініп, киіз үйде көшіп-қонып жүрген болар едіңдер». Кейбіреулер айтатын осындай тұжырымдармен дауласып қажеті болмас, Ресей империясының ең басты мақсаты – жаулап алған елдерге тезірек бекіп алу, олардың табиғи байлығы мен шикізаттарына қол жеткізу екені бесенеден белгілі. Осы орайда орыстардың Орта Азия мен Қазақстанға темір жол салу қарсаңындағы жағдайына үңіліп көрсек. ХІХ ғасырдың 60-70 жылдарында Ресейдің Ташкентпен байланысы негізінен үш бағытпен, яғни бұрынғы керуен жолдарымен: 1. Орынбор арқылы; 2. Батыс Сібір арқылы; 3. Түрікмен даласы арқылы жүргізіліп келді. Бұл үш бағыттың қайсысы болсын, негізінен түйе керуендері арқылы іске асырылатын. Жолы ұзақ, қиыншылығы көп жолдар еді. Мысалы, Тәшкент пен Орынбор арасын түйе керуені 90-100 күнде өтетін. Әр түйе 16 пұт жүк көтереді деп есептесек, әр пұттың Орынбордан Ташкентке дейін тасу құны 56-75 тиын болды. Ал Ташкенттен Орынборға түйе жалдау одан қымбат, 16-25 сом еді. Орынбор жақтың қазақтарының түйелері көп болғандықтан, олардан түйе жалдау арзан болған сияқты. Ал Ташкенттен Мәскеуге дейінгі керуен жолын өту 5-6 айға дейін созылатын. Оның үстіне жолда түйелердің өліп қалуы, сол кездегі жиі кездесетін жолдағы қарақшылық та көп зиянын тигізді. Пошта да осы керуен жолымен тасылды. Пошта жолы арнайы трактілерде ат ауыстыру арқылы жүргізіліп оған қазынадан жылына 740 мың сом ақша (сол кездегі өлшеммен сұмдық көп) бөлініпті. Міне, осындай жағдайлар Орта Азия мен Қазақстанға темір жол салуды асықтырды дейді орыс тарихшылары. 1854 жылдан 1880 жылдарға дейін Орта Азияға темір жол салу үшін 40-тан астам жоба үкіметке ұсынылыпты. Бірақ ешқайсысы қабылданбапты, жобаға қарсылар өте көп болыпты. Бұл кезде Ресей енді ғана темір жол салуды үйреніп жатқан кезі. Бұл жобаларға қарсы пікір айтушылардың уәжі – темір жолды көшпелі құм басып тастайды, оған кеткен шығын ақталмайды, әуелі құмдардың көшуін тоқтататын өсімдіктер тауып, егіп, оны бірнеше жыл күту керек немесе құм тоқтататын тосқауылдар салу керек. Бұл шараларға қыруар қаражат керек. Ресейдің құм басқан шөлді далада темір жол салу идеясы жоқ болатын. Бұл жобалардың барлығы негізінен алғанда Орынбор мен Ташкент бағыты еді. Бірақ күтпеген жерден Орта Азияға темір жол салудың тағдырын, оның бағытын, басталу уақытын ағылшындар аяқ астынан шешіп берді. 1878 жылы Англия Кабул мен Кандагарға кірді, Герат пен Ауған Түркістанына кіруге дайын тұрды. Ресей империясы үшін бұл күтпеген төтенше жағдай еді, себебі Британия империясы Ресей толық билей алмай жатқан Орта Азия мен Қазақстанға кіріп ықпал етуі мүмкін. Ресей барлық ішкі-сыртқы жұмыстарын жинап қойып түрікмен құмдары арқылы темір жол салуға кірісті. Ол кезде түрікмен даласы толық жаулап алынбаған еді. Патша үкіметі дереу генерал Д.М. Скобелев бастаған екінші Ахал-Теке жорығын дайындай бастады. Генерал сол кезге дейін алынбай келген түрікмендердің Геок-Тепе қамалын шабуылдауға асығыс кірісіп кетті. Темір жол құрылысы 1880 жылдың желтоқсан айында басталды. Генерал темір жол құрылысының бітуіне қарамастан Геок-Тепеге ат, түйеге қару-жарағын артып бекіністі шабуылдап, 1881 жылдың 12 қаңтарында қамалды басып алды. Түрікмендер қанға көмілді. Әр түрлі көздерден жеткен деректер бойынша осы шайқас кезінде 30 мыңдай түрікмен сарбазы мен қарапайым тұрғындар, бала-шаға қанға бөгілген. Осы кезде орыстар жанығып темір жолды салып жатты. Қызыл Арватқа дейінгі 217 шақырым жол 1881 жылдың 10 қыркүйегінде бітіпті. Сүйтіп Орта Азияға алғашқы темір жол 10 айда салынды. Жолды Ресейдің Әскери министрлігі салды, арнайы әскери теміржол батальоны құрылды. Әскери тәртіп орнатылып, барлық жазалауды әскери сот жүргізді. Ресей үкіметі темір жол салу үшін қандай бір болсын шығынға, қаражаттың аздығына қарамады. Англияның Орта Азияға кіру қаупі Ресей үкіметіне барлық шығынға баруға мәжбүр етті. Көшпенді құмдармен күресу үшін Алжирге арнайы маман-ботаниктер жіберіліп, олар жергілікті Альфа деген өсімдікті алып келді. Темір жолдың бойына жантақ пен сексеуіл егілді, тіпті құмның беттерін балшық сазбен сылау әдісі де қолданды. Бірақ, бәрінен де тиімді әдіс – жолдың биіктігін көтеріп, оны құм жалдардың биіктігімен теңестіру жақсы пайдасын тигізді. Жұмысшыларды Ресейдің орталық губернияларынан және Бакуден (персиялықтар) алып келді. Орыс жұмысшыларының жалақысы жоғары болғанына қарамастан (25-30 сом) олар ауыр жұмысқа, қатал климатқа, судың жоқтығына шыдамай кетіп қалған жағдайлар көп болды. Жұмысшылардың саны 23 мыңға дейін жеткізілді. Жергілікті халық тек қара жұмысқа салынды. Орыс жұмысшылары мен жергілікті еңбеккерлердің істейтін жұмыстары мен жалақы айырмашылығы, жұмыс пен тұрмыс жағдайлары аспан мен жердей болды. Мұны орыс тарихшылары былай түсіндіреді: Орыс жұмысшыларының кәсіби шеберлігі жоғары, олардың жұмыс беруші – орыс инженерлерімен түсінісуі оңай, туған тілінде сөйлеседі, жергіліктілер орысша білмейді. Орыс жұмысшылары туған жерінен жырақта жүр, ал жергіліктілердің үйлері жақын, маусымдық егіс пен дала жұмыстарының арасында жұмыс атқарады. Ресей үкіметі орыс жұмысшыларын осы жерде ұстап қалу мақсатында оларға көптеген жағдайлар қарастырды: арнайы үй салып берді, шаруалық қажетіне, мал мен құс ұстауға деп несие, тегін самаурын, кітап, жазу құралдары, жем берді. 13 жол бекетінде жалпы саны 800 балаға мектеп-интернат, ерлерге арналған жексенбілік мектептерде күндіз сабақ, кешке би ұйымдастырылды. Жол жұмысшыларына арнайы дәрігерлер мен священниктер қызмет етті. Темір жол саласы Әскери министрлікке бағындырылып, оны соғыс министрі генерал Куропаткин (1898) басқарып, жергілікті халық темір жол жұмысына жақындатылмасын деген бұйрық шықты. Осы дәстүр совет заманында да жалғасып ондағы жергілікті халықтың үлес салмағының өте аз болуы өткен ғасырдың алпысыншы жылдарына дейін жалғасты. Сүйтіп, әскери мақсат көздеген Орта Азия темір жолы басты жоспарын орындады. Ресей Англиямен салыстырғанда әскери тұрғыдан артықшылық жағдайға ие болды. Кавказдан бір дивизияны Орта Азияға жеткізуге бар болғаны екі апта ғана қажет болса, Англия өз әскерін Ауғанстанға бір айда ғана жеткізетін жағдайда болды. Орта Азия темір жолы салынған соң Ташкентке жету үшін пойызбен Астраханьға жетіп, Каспиймен Красноводскіге жетіп әрі қарай пойызға отырып жететін мүмкіндік ашылып, жол қысқартылды. Бұл мақсатқа жеткен соң Ресей үкіметі дереу Орынбор – Ташкент жолын салуға кірісті. 1900 жылдың күзінде басталған құрылыс екі жақтан, Орынбор мен Ташкенттен бір мезгілде Орынбордан Илецк, Ақтөбе, Қазалы, Перовск және Түркістан арқылы жүрді. Егер Орта Азия темір жолының құрылысы 20 жылдай уақытта бітсе, бұл жол 5 жылда – 1906 жылдың қаңтарында іске қосылды. Ұзындығы 1736 шақырым жалғыз жақты жолдың бойында 34 станса (тиісті қызмет салалары мен әскери казармаларымен), 66 жол бекеті салынды. 1909 жылы Ресей 4452 шақырым жолды пайдалануға берді. Сөйтіп орыс патшалығы темір жол құрылысын салу арқылы тек қана Британия империясы алдында стратегиялық артықшылыққа ғана емес, сонымен бірге Орта Азиядан батысқа шикізат тасу, мақта өнімдерін сатудан пайда көздерін таба бастады. Міне, «бұратана халықтарға техникалық прогресс әкелу» мақсатында салынған теміржолдың шын мәнінде «соғыс жолы» болғандығына көз жеткізіп отырмыз. Ресейдің Орта Азия мен қазақ даласына жасаған әскери жорықтарының бәрін орыс тарихшылары «экспедиция» деп атады. Хиуа, Ақмешіт, Ахал-Теке сияқты бекіністерді жаулап алу соғыстары «бірінші және екінші экспедициялар» деген «бейбіт» атаулармен тарихта қалды. Бір мезгілде басталған генерал Скобелевтің түрікмендерге шабуылы мен сол мезгілде құрылысы басталған Орта Азия темір жолының (әуелгі аты — Закаспий темір жолы) нәтижесінде отыз мың түрікмен бауырларымыз қанға көмілумен басталды (одан кейінгі жылдарғы қырғындарды айтпағанда). Ал сол темір жолдарды салу (Түрксібті айтпағанның өзінде) кездерінде ауыр жұмыстан, ыстық пен суықтан, аурудан өлген жергілікті жол салушылар жайлы деректер орыс тарихшыларының жазбаларында кездеспейді. Әйтсе де жантүршігерлік сұмдығымен ерекшеленетін бір оқиға «Искра» газетінде жазылыпты: «..Не стоит говорить об обсчитывании подрядчиками рабочих, о чрезмерной эксплуатации, о ямах, покрытых соломой, носящих название бараков, о щах на гнилых сушеных овощей – все это слишком заурядные явления, чтобы об этом стоило говорить. Ни одна постройка не обошлась без этого... Но на постройке Оренбургско-Ташкентской дороги недавно произошел случай, который заставил задуматься.. Никто не знал о той трагедии, которая разыгралась в среде рабочих на седьмом участке, закончившейся страшной катастрофой...46 человек замерзли совсем. («Искра». 1903, 1 февраля № 33). Проф. М. Кереевтің жеке мұрағатынан алынған бұл деректің астына «бұл жағдай Қызылорда облысының жерінде орын алды» деп ескертпе жазылыпты. ..Он тоғызыншы ғасырдың аяғында әлемді жаулап алуға ұмтылған екі жыртқыш империя – Ресей мен Ұлыбританияның Орта Азия мен Қазақ жері үшін күресінің нәтижесінде бұл жерді мекендеген халықтың тағдыры шешілді. Екі империя да «жабайы халықтарға жаңа өмір орнатуды» ұлы мақсат етіп оларға «техникалық прогресс пен өркениетті» әкелді. Англия отарларына капитализмді, Ресей социализмді орнатты. Жиырмасыншы ғасырда Англия империялық ниетінен бас тартып отарларына азаттық беруге мәжбүр болса, Ресей болса әлі күнге дейін бұрынғы ұлыимпериялық ниетінен бас тартатын ойы жоқ. жүктеу/скачать 28.48 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|