Фольклор – экономикалық ойлардың бастау бұлағы

7.2 Фольклор – экономикалық ойлардың бастау бұлағы

Әдебиет – жеке адамдар жасайтын өнер, ал фольклор – ұжымдық болып саналады. Әдебиет – жаңашылдықтың, ал – фольклор дәстүрдің алдыңғы негізгі соқпақ жолдары.

Фольклор тарихы, адамзат дамуының көне дәуірлерінен бастау алады. Фольклор еңбек процессінде туады, адамдардың көңілді және еркін өсуі үшін әрқашанда олардың көзқарастары мен мүдделерін білдіреді.

Әдебиет жазба түрде өмір сүрсе, фольклор ауызша тілде шығарылады және халықтың жадында сақталады. Әрбір халықтың фольклоры, оның тарихы, салттары мен мәдениеті сияқты қайталанбас өнер туындысы.

Фольклорлық ең қысқа шығармалар – мақалдар мен мәтелдер, әрбір халықтың сол бір ойын өзінше білдіреді.

Қазақ фольклоры – экономикалық ойлардың қайнар көзі. Қазақтың бүкіл мәдениеті, сандаған дәстүрі мен мал бағу, тұрмыс жағдайлары қазақ фольклорінде жинақталған.

“Асыл тастан – ақыл жастан”. Абайдың бұл таңғажайып сөзі орыс тілінде де жағымды үндестікте естіледі: “Драгоценность в камнях – ум у молодежи”;

“Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар”; “Көз қорқақ – қол батыр”; “Басы қатты болса, аяғы тәтті болады” т.б.;

Мақал мен мәтелдер – қазақтың ауызша халық шығармашылығының жанры, фольклордың құрама бөлігі. Мақал аяқталған жеке ойды білдіреді. Мәтел толық ойдың мәтінінде берілетін аяқталмаған сөйлем болып табылады.

Қазақтың мақал-мәтелдерінің маңызы аңшылық, малшылық, жер өңдеу, қол өнері тағы басқа да шаруашылық қатарды сипаттайды. Олар адамдарда батылдық, әділеттік, еңбекке деген сыйлық, білім, өнер, туған жер мен халыққа деген сүйіспеншілікті тәрбиелеу құралы болып саналады.

Көптеген ғасырлар бойы мақал –мәтелдер жаттауға ыңғайлы түрде құралып, экономикалық ойдың таңқаларлық жиындары болып, малшы өмірін көрсететін фольклорде, номадизмде шоғырланған.

Қазақ даналылық адамға үш абырой әкеледі дейді. Олар шөл далада қазылған құдық, өзен үстінен салынған көпір, жол шетінде отырғызылған ағаш. Осыны дәлелдеу үшін тек бірнеше мақалдар келтіруге болады;

Еңбек қасіретін көрмей, ешқашан да жетістікке жетпейсің;

Еңбек өмірдің сәні;

Білімсіз жұмыстың көркемі жоқ;

Жұмыссыз адам тоқ болмас;

Еңбек көзін тапқан-байлықты да табады;

Тек біліммен ғана адам бай болады, тек біліммен ғана ғасыр алға жылжиды;

7.3 Әл - Фараби ілімі, Тәуке ханның “Жеті жарғы” –

заң ескерткіші.

Мысалы Әбу Насыр Әл-Фарабидің “Ізгілікті қала тұрғындарының көзқарастары туралы тракттары” ғылыми тұжырымдар ретінде қазақстанның экономикалық теориясының негізі. Мұнда бір адамның қажетін екіншінің қанағаттандыруы, қоғамдық тұтастыққа әкеліп, өзара қарым қатынастар туғызып, адамзат қоғамын құру жолдары көрсетілген. Әл-Фарабидің экономикалық категориясында қала тұрғындары жай ғана адамдар тобы ғана емес, өндіргіш күш және адамзат қоғамын құрушы фактордың негізі, олар бірлікке, қайрымдылыққа шақырған. Әл-Фарабидің бұл идеясы бүгінгі күн үшін де актуалды, оны талдау, зерттеу, қазіргі экономистердің міндеті.

Ұлы «Жібек Жолының» Қазақстанның жерімен өтуі мал шаруашылығының дамуымен қатар, қалалардың өсуіне, басқа елдермен сауда-саттықтың ұлғаюына, елімізде жаңа экономикалық ой-сананың қалыптасуына, жаңа халықаралық қарым-қатынастардың орнауына, үлкен әсері тиді. Экономика ілім тарихы осы «Жібек Жолмен» қандай тауарлар тасылды, олардың түрлері мен бағалары, айырбастау құны мен әділетті сауда-жүргізуді т.б. теориялық проблемалардың ғылыми ізденістерді жүргізуде.

Қазақстанның экономикалық тарихында және халық шаруашылығын қалыптастыруда хандар мен олардың ақылшы, кеңесші билері қазақ хандылығының институттарың дамытушы. Мысалы, “Қасым ханның қасқа жолының”, “Есім ханның ескі жолының” қосындысы ретінде Тәуке ханның (1680-1718) “Жеті жарғы” - әлеуметтік-экономикалық және құқылық энциклопедиясы туды. Ол хан заманындағы экономикалық ой-пікірдің, көзқарастардың нақты көрінісі. Бұған қоғамдағы адамдардың қарым-қатынастары, мінез-құлықтағы кемшіліктері, құқық бұзғандары экономикалық жазалау тәсілдері кірген. Олардың көбін осы күндері де пайдалануға болады. Бұл маңызы жағынан Египеттегі Хаммурапи патшаның заңынан кем емес. Қазір отандық экономикалық ғылымның міндеті – осыларды теориялық жағынан негіздеп, қазақтың көшпелі шаруашылығында меркантилистік, классикалық, институцианалистік экономикалық теориялар белгілерінің бар екендігін дәлелдеу.

Бір жорамал бойынша Тәуке хан кеңесу үшін қазақтың үш Төбе билері: Ұлы жүзден – Төле бидің, Орта жүзден – Қазыбек бидің, Кіші жүзден - Әйтеке бидің бастарын қосып, заң сипатында неғұрлым жиі кездесетін мәселелерді талдайды. Олар заң жасап және заң ережелерін бекітіп «Жеті Жарғыны» дүниеге әкелді.

“Жеті жарғыда ” орта ғасырдағы қазақ қоғамының негізгі құқық принциптері мен нормалары бекітілген. “Жеті жарғы” келесі 7 заңнан тұрады:

1. 
   жер заңы, жайылымдар мен суаттар туралы дауларды келістіру шешімдері;
   
2. 
   отбасы – неке заңы;
   
3. 
   әскери заң;
   
4. 
   сот процессі туралы ереже, сот талқылауларының тәртібі;
   
5. 
   қылмыс заңы. Әртүрлі қылмыс түрлеріне берілетін жазаларға қосымша түсініктер;
   
6. 
   құн туралы заң. Өлім және ауыр дене жарақатын салғаны үшін жазалар белгілері;
   
7. 
   жесірлер туралы заң. Жесірлер мен жетімдердің мүлік және құқықтардың тәртібін белгіледі.
   

Бұл заң жинақтарында қылмыстық құқық нормаларына ерекше орын берілген. Қылмыстық іс-әрекеттер тізіміне мыналар жатқызылған: кісі өлтіру, біреуді жарымжан ету, зорлау, тіл тигізу, балалық ізеттілік ережелерін сақтамау, ұрлық, зинақорлық (ерлі – зайыптылардың бір-бірінің көзіне шөп салуы) және т.б. Бұл қылмыстар үшін жазаның түрлері мынандай: құн төлеу, өлім жазасы, мүлкін тәркілеу (конфискация), аластау, құғындау, көпшілік алдында масқаралау, т.б.

Азаматтық қатынастар: семьялық – некелік құқықтар және мұрагерлік мәселелері бұл заңдарда толық жетілдірілмеген. Мұның себебі, адамдар арасындағы қарым қатынастардың көпшілігі белгілі, дәстүрлі құқықтарды реттеп отыруымен байланысты болса керек. Тәуке заңдарының негізгі мақсаты – қазақ феодалдарының билігін, саяси үстемдігін, феодалдық меншігін қорғап, мұсылман дінін қолдау болды.

“Жеті жарғы” – қазақ хандығының тарихи жазба ескерткіштері, заңдылық пен тәртіпті нығайта отырып, қазақ хандығының бүкіл аумағында қолданылды. “Жеті жарғының” тұпнұсқасының бірі, Қазақстанның ХVІІ ғасырдағы тарихи құжаты ретінде, былғары тыспен қапталған Италияның тарихи Мұражайында сақталуда.