АзаттықтыҢ өшпес рухы Нұрғожай батырдың Естеліктері ЖӘне оспан батыр
Оспанның шетелге шығудан бас тартуы
жүктеу/скачать 1.04 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Шетелдерге сапар
- Библиография
Оспанның шетелге шығудан бас тартуыБаламды Дәлелхан қолына тастап қайтып Қайызға келдім. Жанымда Сейітзада бар еді. Қайтуға жолдас таба алмай Шақабай Қапастың үйінде тұрдым. Мен тұрған жерге 380 үйді бастап қашып Мұқаділ келді. Әйелім Жақсыхан Мұқаділ семьясымен бірге қашып келіпті. Есен-аман сол жерден тауып алдым. Оспанға барып - Енді тұрудың қажеті жоқ. Кетелік. Жау басатын болса, жауды жарып шыға алмайсың. Бізге баруын үшін алдыңда кесіп ететін үш өткел бар: Мақай өткелі, Тәжінор өткелі, Қажыра өткелі. Осының бәрінің сыртында бір тауды қарауылға алып отырмыз, - дедім. - Он неше күннен кейін көшеміз, - деп Оспан қалып қойды.140 Сол жұманың ішінде оны қытай қолға түсіріп Жанәбілді өлтірді.141 Олардың жанында шамамен 700 үй бар еді. Шетелдерге сапарМен әйелімді ертіп Тәжінорға келдім. Сол жұманың ішінде Тәкімен қашып келді. Ырымханның әкесі Сапағай екі адаммен - Аң қарап кетсек аулымызды жау басып айдап кетіпті, - деп келді. Біз де дереу көштік. Артымыздан жау келіп жұртымызды басты. Дәлелхан, Сұлтан Шәріп, Құсайын, Бағси, мен қатарлы бірнеше адамдар қашып шығып Тибеттің Саржонына келдік. Ыстан көптеген адамдар қаза болды. Біз жиырма сегіз күн көшіп келгеннен кейін Қалибек, Хамза, Шүкен, Омар үкірдай ауылдарымен табыстық. Біз Тәжінор, Гәскөлмен қашып келдік. Жол бойы Тибеттен ат азық алып жанды бағып 354 күн дегенде Үндістан шекарасына келіп жеттік. Үндістан қызыл Қытай өкіметін танып қойғандықтан бізге: - Елдеріңізге қайтасыңдар, - деп шекара жолын бермеді. - Саяси босқын едік. Тәуелсіздік талап етіп келеміз, - дедік.142 Бір рет қытай армиясы келіп басты. Әскери күшпен айдап әкетпекші болды. Аяусыз шайқас жүргізіп қытайды қырып тастадық.143 Үндістан шекарасынан күштеп кіріп алдық. Ақыр Үндістан қабылдады. Құрал жабдықтарды бердік. (195) Сөйтіп шекарадан өтіп алғаннан соң Дәлелханды “Түркияға барамыз. Біріккен Ұлттар Ұйымына барамыз” деп Ладаққа өкіл етіп жібердік. Үндістанға үш жолмен қашып келдік. Қалибек – Хамзалар Лобнор жолымен келді. Айсабек Емен Буралар Қашқар Қарғылық Қарақұрым жолымен асып келді. Бұл ұйғырлар да бізді тосып жатыпты. Ладақта жүргенде Дәлелханға Айсабек кезігіп өзінің Біріккен Ұлттар Ұйымына немесе Түркияға көшіп кету жөнінде арыз жазғандығын айтқан екен. Екі пікір бір жерден шыққан екен. Қытай екі рет басқан еді. Екінші реткі шайқастар сұрапыл болды. Бізден Тұрды Қари (ұйғыр) шәйіт болған еді. Және екі қазақ бірі әйел болып жиыны үш адам шәйіт болды.144 Соғысып жатқанда біздің Үндістанға қабылданған бұйрығымыз келді де өтіп шығып кеттік. 18 күн көшіп Ладаққа бардық. Малдың бәрін саттық. Өзіміз айырпланға отырып Кәшмірге келдік. Сапакәділ деген сарайға келіп орналастық. Түркиядан 40 адам өкіл келді. Олар қабылдайтын болды. Құсман тәйжі, Хамза Жахяұлы, Беги, Кәріштай, Сауытбай, Халипа Алтай, Қайнолла145 қатарлы адамдар басшылық істеді. Түркияға 1954 жылы Сұлтан Шәріппен мен келдім. Бір айдан соң Қалибек – Хамза келді. Сонымен сол күннен тартып түрік мемлекетінің бұқарасы болып паспорт алдық. Кәсіп таңдатты. Бір бөлім адамдар саудамен қолөнер кәсіп алып Салихлиге орналастық. Бір бөлім адамдар мал, егін кәсіптерін істейтін болып олар да жер алды. Қазір Алтайкөй, Қайсар, Сұлтанкөй дихан болды. Салихли сол кездегі қол өнер кәсіп орны болды. Қазір қолөнерді онан да кеңітіп Ыстамбұл, Анқара біздің мекеніміз болып туыстарымыздың жәрдемінде құлашымызды кең жайып ел болып өсіп өркен жайып отырмыз. 1984 жылы қаңтар. (196) Өз өмірімде басымнан өткен уақиғаларды жазып кеттім. Әкем дүниеге неге келді екен? Нені істеп, нені сөйледі екен? деп арман етіп жүргенше қайратымның барында басымнан өткен уақиғаларды әдейі жазып қойдым. Кім қаласа ала берер. Қаласа балаларым, немерелерім, шөберелеріме тарихи мұра болып қала берсін. Өз сөзім өзімдікі. Өскен ел – туған мекен – Алтын Алтай мен қартыңнан саған көп сәлем. Енді бүгін мен құтты Абай айтқандайын: Дүние деген не деген, қыла жатсам тамаша. Өзім аулақ өзгеден бір орында оңаша, - деп Ыстамбұлда төрт ауызды үй салып жатырмын. Жатқанды жарылқасаң жаратқан Құдай мені жарылқа дегендей болып отырмын. 1984 жылы 9 қаңтар
Шаршап қалған кеудемде тулай алмай Кейде қан басып кетеді оны Дөнбекшіген күндерде тыншыға алмай Қараңғы саңырау ойды қайғы женген Еркелік пен достықты ауру көрген Ақылы жоқ, ары жоқ шуылдақты Күнде көріп күл болып жиіркенген Барлық ел бәріңе де, Көп сәлем. Нұрғожай Молдажанұлы
БиблиографияАлтай Х. Алтайдан ауған ел. Алматы, 2000. Alptekin İ. Doğu Türkistan Davası. İstanbul, 1981. Әбілқасымұлы С. Оспан Батыр // Оспан Батыр. Алматы 2007, 7-18-бет. Benson L. Osman Batur: The Kazak’s Golden Legend // The Kazaks of China Essays on an Ethnic Minority. Edited by Linda Benson – Ingvar Svanberg, Uppsala 1988. Бүркітбай Батыр // Оспан Батыр. Алматы, 2007, 174-177-бет. Bräker H. Çin – Sovyet ilişkilerinde milliyet hareketleri // Stratejik açıdan Sovyet müslümanları ve diğer azınlıklar. İstanbul, 1988. Benson L. The Ili rebellion the moslem challenge to chinese authority in Xinciang 1944-1949. Benson L. – Svangberg I. China’s last nomads the history and culture of China’s Kazaks. New York – London, 1998. Benson, L. Chinese style, turkic content: a discussion of chinese transliteration of turkic names // Central asian survey, Vol.7, № 1, 1998. 85-96-bet. Жаналтай Д. Қилы заман қиын күндер. Алматы, 2000. Зәкенұлы Т. Шығыс Түркістанның құлауы // Атамұра. 27 Наурыз 1988. Дорж Б. Оспанға қатысты оқиғалар // Оспан Батыр. (Монғол тілінен қазақшаға аударған Ақеділ Тойшанұлы), Алматы, 2007, 54-76-бет. Forbes A. Warlords and muslims in Chinese Central Asia. London – New York, 1986 Gayretullah H. Altaylarda kanlı günler. İstanbul 1977. Hayit B. Türkistan Rusya ile Çin arasında. İstanbul, 1975. Holloway D. Stalin and the bomb. New Heaven – London 1994. Кулмагамбетов М. Восточнотуркестанская операция // Континент. 1984, № 42, 240-244-бет. Қайрат Б. Алтай асқан алаш арыстары // Алтын бесік. 2008, № 2, 38-39-бет. Laird T. Into Tibet The CIA’s first atomic spy and his secret expedition to Lhasa, New York, 2002. Оралтай Х. Елімай-лап өткен өмір. Ыстамбұл, 1999. Рахметұлы С. Оспан батыр және маршал Чойбалсан // Оспан Батыр. Алматы, 2007, 81-102-бет. Рахметұлы Ш. Оспан батыр. Баян Өлги, 1995. Sheng L. Çin’in Xinjiang bölgesi geçmişi ve şimdiki durumu. Xinjiang halk yayınevi, Urumçi, 2006. Сәмитұлы Ж. Қытайдағы қазақтар. Алматы, 2000. Сүгірбаев П. Алтай Арпалыстары. Үрімжі, 1995. Шәкенұлы Ж. Алтайдың ақиық батыры // Оспан Батыр. Алматы, 2007, 121-146-бет. Шагдарсүрэн П. Миний мэдэх маршал Х.Чойбалсан (Дурсамж). Ұланбатыр, 2000. Тойшанұлы А. Оспан Исламұлы туралы монғол деректемелері // Оспан Батыр. Алматы, 2007, 76-81-бет. Wang D. Under the Soviet shadow the Yining incident ethnic conflicts and international rivalry in Xinjiang 1944-1949. Hong Kong, 1999. Wang D. Xinjiang of the 20th century in historiography // Central asian survey, 1995, № 2, 265-283-bet.
Алғы сӨз 3 Отбасы жӘне балалық шағым 7 Монғолияда сауда істеген күндерім 8 Алғашқы Әскери қызметім 10 Қозғалыс қарсаңындағы қиын күндер 12 Алтайда бізге дейін болған қозғалыстар 14 Есімхан қозғалысының басталуы 20 Көктоғайдың қытай бастығын Өлтіру 22 Жауға қарсы соғыс комитетінің құрылуы 27 Мұса мергеннің шӘйіт болуы 35 Алтай тауына шығу 42 Оспан күш жинауда 45 Жауға берілген алғашқы соққы 48 Алғашқы жеңіс 58 Шың Сысаймен тоқтам 62 Елдің қайта қозғалуы 68 Сүлеймен батырдың шӘйіт болуы 71 Оспан қозғалысты бастауда 75 Кеңес Одағынан қолдау 80 Қалқа жеріне жорық 84 Монғолиямен келіссӨз 87 ЖӘнібек батырдың туы 96 Монғолиялық Өкілдер 99 Қалың жаудың Оспанға шабуылы 102 Бұлғында құрылған ақ үй соғыс комитеті 107 Оспан батырдың сегіз комиссары 109 Коминтерннің бізге қолдауы 110 Чойбалсан мен Оспанның кездесуі 119 Монғолияның кӨмегімен жауға соққы 125 Сұлубай батырдың шӘйіт болуы 127 ШіҢгілге жорық 129 Оспанның балаларының жаудан қаза табуы 135 Ел айдау саясаты қалай туды? 139 Керейді кӨшіру бұйрығы 145 Моншықтағы құрылтай 151 Шың Сысайдан кейінгі жағдай 155 Алтайды жайлаған ашаршылық апаты 157 Оспанмен оңаша Әңгімелесу 161 Генерал СүгірбаевтЫ жаудан құтқарғаным 166 Үрімжі үкіметімен келіссӨз 170 Қытай армиясына ауыр соққы 176 Қосымша айтатындарым 180 Оспанның Алтайға уӘли болып келуі 184 Оспанның үш үймақшылардан безуі 188 Үрімжіде Алтай Өкілі ретіндегі қызметім 193 Алтайда абақтыға қамалуым 197 Үш аймақшылдар туралы Оспанмен пікірлесу 204 Оспанның Алтайдан кетуі 209 Басымыздан Өткендерге шолу 220 Күресіміздегі қаһарман батырлар 222 ДӘлелхан Сүгірбаев жайындағы пікірім 225 Американ консулымен байланыстар 232 Оспан батырдың соңғы күндері 240 Оспанның шетелге шығудан бас тартуы 253 Шетелдерге сапар 254 Библиография 259 1 Швецияда тұрады. 2 Алтайда тұрады. 3 Қытайлар 4 Естелікте Россия деп жазылған. 5 Қолжазбада “жиыр” деп жазылған. 6 Шың Сысайдың жариялаған алты саясаты: 1. Жиһангерге қарыс тұру; 2. Кеңес Одағымен дос болу; 3. Ұлттар теңдігін іске асыру; 4. Парақорлықты жою; 5. Тыныштық сақтау; 6. Шынжаңды жаңадан құру. Жаналтай Д. Қилы заман қиын күндер. Алматы, 2000, 29-30-бет. 7 Оспан батыр да осындай хабарлардың салдарынан Кеңес Одағынан төтенше қорқатынын және өлердей өш екенін 1947 жылы Шонжыда Шынжаң өлкелік гарнизонының қолбасшысы, генерал-лейтенант Сұң Чиланға былай деп атап өткен: “Біз, Шынжаңдағы қазақтар мен Кеңес Одағында, Қазақстан Республикасындағы қазақтар бұрыннан қандаспыз. Кеңес Одағы Қазан төңкерісінен кейін Ресей қарастылығындағы қазақтарды жауыздықпен жаныштады. Көп адам қырылды. Мал-мүлкі тәркіленді. Діни сенімнен жұрдай болды. Қазір Шынжаңда жасап отырған кейбір қазақ рулары Ресейден қашып келген. Сондықтан, біз қазақтар Кеңес Одағынан төтенше қорқамыз. Және оларға өлердей өшпіз...” Сәмитұлы Ж. Қытайдағы қазақтар. Алматы, 2000, 236-бет. 8 Естелікте ІІІ Интернационал тек осы жерде ғана Коминтерн деп аталған. Нұрғожай батыр көбінде оны қысқаша “Энтернат” немесе “Халықаралық Энтернат” деп атап өткен. Біз оларды Коминтерн деп өзгерттік. Белгілі болғанындай, Коминтерн 1919 жылы наурыз айында В.Ленин және КОКП тарапынан құрылып, 1943 жылы 15 мамырда Сталин тарапынан тарқатылды. Коминтерн әу бастан Шынжаңға көңіл бөле бастады. Ол өлке, 1919 жылы ортаға салынған “Шығыс төңкерісі теориясы” бойынша талқыланған. Ресейде Қазан Төңкерісі жеңіспен аяқталғаннан кейін, Коминтерн және Кеңестік Ресей Шынжаңдағы әскери диктатуралық басқаруға қанаушы басқару ретінде қарады. Сондықтан олар Шынжаң өлкесіне төңкеріс отын кіргізуге қарар қабылдап әлемдік төңкерістің аймағын кеңейтуде маңызды бір аймақ ретінде оны көре бастады. Олардың пікірінше, төңкеріс Ресей мен Орталық Азия аймағында қанат жаюынан кейін, Шынжаңда жаңа бір социалистік төңкерісті іске асыруға болады. Бұл стратегиялық жақтан да Кеңестік басшылар үшін аса маңызды еді. Өйткені Кеңестік үкімет үшін Шынжаң Ұлы Британияның ең ірі колонизациясы болған Үндістанға жету үшін пайдалана алатын ең төте жол еді. L.Sheng. Çin’in Xinjiang Bölgesi Geçmişi ve Şimdiki Durumu. Xinjiang Halk Yayınevi, Urumçi 2006, 164-166-бет. Америкалық тарихшы Бенсын Кеңес Одағы үшін Шынжаңның тек идеологиялық емес, сонымен қатар бай жерасты байлықтарымен де мәнге ие екеніне көрсетуде. Benson L. The Ili rebellion the moslem challenge to chinese authority in Xinjiang 1944-1949, 40-бет. 9 КСРО Компартиясы (б) Орталық Азия Бюросының хатшысы Бауман 1931 жылы қыркүйекте мынадай ұсыныс жасаған еді: “Шынжаңдағы көтеріліс енді ұлт-азаттық қозғалысы сипатына өтті. Сондықтан Шынжаңдағы төңкерістік әрекеттерді белсенді түрде бастатып осы әрекеттің ары қарай дамуына көмектесуіміз керек.” L.Sheng. Çin’in Xinjiang Bölgesi Geçmişi ve Şimdiki Durumu. Xinjiang Halk Yayınevi, Urumçi 2006, 154-155-бет. 10 Көктоғай, Шіңгіл аудандары Өралтай; Алтай (Сарсүмбе), Бурылтоғай, Буыршын, Қаба, Жеменей аудандары болса төменгі Алтай деп аталады. 11 Сұй Эрлин 12 Дәлелхан Сүгірбаевтің ұлы Патыхан бұл уақиғаның 1940 жылы 2 қаңтар күні болғанын айтады. Сүгірбаев П. Алтай Арпалыстары. Үрімжі, 1995, 16-бет. 13 Халық татар текті болғаны үшін Сарноғай деп атап кеткен. Шын аты Мұқаметқали болған. 14 Сүгірбаев 11 адамның өлтірілгенін айтады. Сонда. 15 Сүгірбаев, Сүлейменнің ататегін Нүсіпұлы деп айтуда және оның әскер бастап келгенін растауда. Бірақ ол оның өздігінен көтерілісшілер жағынан шыққанын атап өтеді. Сонда, 17-18-бет. 16 Шынай Рахметұлы Сүлейменнің көтерілісшілерге қосылуын былай деп баяндауда: “Өлгендер мен байланғандарды көргенде Сүлеймен қуанып кетті:
17 Тарихшы Линда Бенсынның пікірінше, Шың Сысайдың қудалау және зорлық-зомбылықтары Алтай аймағындағы көпшіліктегі мұсылман халықтар мен азшылықтағы мұсылман халықтар арасында бірдей қытайларға қарсы дұшпандық пиғылды туғызды. Бұл сонымен қатар аймақта түрікшілдік идеяны да күшейтті. Сондықтан көтерілісшілер арасында кейін тәулесіз Шығыс Түркістан мемлекетін құруды жақтайтындар көбейген. Benson L. The Ili rebellion the moslem challenge to chinese authority in Xinjiang 1944-1949, 29-бет. 18 Ер Жәнібек (1714 – 1792) Абылай хан дәуірінде Керейден шыққан атақты батыр. Керей қазақтары Жәнібек батырдың туы киелі санаған. Ол ту туралы аңызда, Абылай Хан бір шайқаста үлкен ерлік көрсеткен Жәнібек батырға “ердің ері” деген атақ береді. Сондай-ақ одан қалауын сұрайды. Сонда Жәнібек батыр: -Анамыз Абақтың желкілдеген желегін ту қып көтерген Керей елі едік. Сардар сайлап жасақ жасағанда түскен төбеме, шыққан тауыма тігетін туымды белгілеп беріңіз, - дейді. Қалың қолдың алдында Абылай Хан үш құлаш қара тамақ найзаға сапталған, ені кере құлаш қызыл сары жібек шашақты, ақ торғыннан жасалған үлкен туды ұсынады. Ақбоз атына мініп сауытының сыртынан ақ жамылып тұрған Жәнібек туды қолына алады. Абақ Керей: - Тар жол, тайғақ кешуде жанымызды құрбандыққа берсек те, Жәнібектің алдынан кесе көлденең өтпейміз! – деп ант береді. Рахметұлы Ш. Оспан батыр. Баян Өлги, 1995, 26-бет. Есімхан - Ырысхандардан кейін Оспан батырдың да көтерілісінде көтерілген бұл ту 1958 жылға дейін ұрпақтарында сақталып келді. Сол жылы Көктоғайда дүрбелең шығуынан алаңдаған үкімет Шінгіл ауданына арнайы адам жіберіп Ер Жәнібектің туын Алтай сақшы мекемесіне алғызды. Қазір бұл тудың қайда екені белгісіз. Шәкенұлы Ж. “Еліне ұран болған Ер Жәнібек”. Ер Жәнібек. Алматы, 2008, 8-22-бет; Рахметұлы Ш. Оспан батыр. Баян Өлги, 1995, 27-бет. 19 Бұл сандық осы күнде Шынжаң Ұйғұр Автономиялы Республикасы Шінгіл ауданында тұратын Мырзахмет отбасында сақтаулы. Ер Жәнібек кітабында сол сандықтың суреті де берілген. Шәкенұлы Ж. Ер Жәнібек. Алматы, 2008, 224-225-беттер арасындағы фото альбомда. 20 Сүгірбаев, 3-5 соғыс айырпланының күніне екі – үш рет пулеметпен атқылап тұрғанын айтады. Сүгірбаев П. Алтай Арпалыстары. Үрімжі, 1995, 20-бет. 21 Сүгірбаев Ақтекенің аяғынан жараланғанын айтады. Сонда, 21-бет. 22 Сүгірбаев де бұл уақиғаны растайды. Ол Мұса мергеннің жаралы жатқан жау әскерінің қақ маңдайынан атып шәйіт еткенін жазады. Сонда, 22-бет. 23 Бұл уақиғада жаудың қатты соққы жегенін Жақсылық Сәмитұлы былай деп суреттейді: “Ең соңында қамауда қалған қалың әскер басқа ешбір амал таба алмай, өздерін өзенге тастады. Сол кезде көзімен көрушілердің айтуына қарағанда, өзеннің беті қара-шобыр адам болып кеткен. Аздаған су ішері барлары өзенмен ағып барып, аяқ жақтан жағаға шыққаны болмаса, басым көпшілігі асау өзеннің адуын толқынында көміліп өлген. Тобынан бөлініп қалып, адасып, тоғай арасында қаңғып жүрген бірен-саран әскерлерді қойшылар көріп ауылға айдап әкелген. Алғашында айқұлақтанып, қазақты қырып салмақ болып, айбынданып келген Қытай әскерлерінің кейінгі күні осыған қалған. Сәмитұлы Ж. Қытайдағы қазақтар. Алматы, 2000, 113-114-бет. 24 Бұл жерде 49 жазылған. Бірақ төменде бұл сан екі рет 47 деп аталған. Сондықтан оны 47 қып өзгерттік. 25 Қанша айырплан екені жазылмай бос тасталған. 26 Бұл жағдай бізге Шынжаң қазақтарының Қазақстандағы жағдайлардан хабардар екенін көрсетеді. Тіпті Ырысханның Алаш қайраткерлерінен бірқатарын көрген болуы да мүмкін. Өйткені, Алаш көсемдері 1918 жылы көктемде Семейде жиналып Шынжаң қазақтарына барып Алаш идеясын насихаттау туралы шешім қабылдаған-ды. Осы шешімге сай сол жылдың жазында Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Салық Аманжолов, Райымжан Мәрсеков Шәуешек және Үрімжі қалаларына барып қайтқан-ды. Қайрат Б. Алтай асқан алаш арыстары // Алтын бесік. 2008, № 2, 38-39-бет. 27 Сұлубай батыр (1907-1944) Абақ Керейдің Тасбике руынан шыққан атақты батыр. 28 Халифа Алтайдың айтуынша, бұл келісімге 1941 жылы 15 қыркүйекте Қаратас деген жерде қол қойылды. Алтай Х. Алтайдан ауған ел. Алматы, 2000, 96-бет. Сүгірбаевтің айтуынша алты шартқа қол қойылды. Олар мыналар: 1- Бұл жолғы көтеріліске қатысқандардан ешқашан, ешқандай жауапкерлік қузастырылмайды; 2- Түрмеде отырған барлық адам босатылады; 3- Аймақ, аудан бастықтарына және аймақтық мекемелердің негізгі басшылық орындарына жергілікті халықтардан адам қатынасады; 4- Көктоғай, Шіңгіл аудандарындағы сақшы мекемелерінің бастығы немесе бастығының орынбасарлары жергілікті халықтан болады; 5- Көтерілісшілер қолдарындағы қару-жарақтарын үкіметке тапсырып береді; Оның есесіне үкімет аймақ орталығында ғана белгілі әскер тұрғызғаннан өзге аудандарда, әсіресе Көктоғай, Шіңгіл аудандарында әскер тұрғызбайды; 6- Халықтан алынатын алман-салық жеңілдетіледі әрі осы жолғы көтеріліс тұсында қиыншылыққа ұшыраған халыққа үкімет көмек көрсетеді. Сүгірбаев П. Алтай Арпалыстары. Үрімжі, 1995, 31-32-бет. 29 Екінші дүниежүзілік соғыс 1939 жылы қыркүйекте басталған. Кеңес Одағы мен Германия арасындағы соғыс 1941 жылы 22 маусым күні басталды. 30 1942 жылдың басы болу керек. 31 Сүгірбаев Кәдірбайдың Шың Сысай тарапынан кен қазатын жұмысшылар деп жіберілгендердің негізінде әскер екенін біліп қойғандығы үшін өлтірілгенін айтады. Сонда, 34-бет. 32 Дәлелхан Жанымханұлы 1940 жылы 15 қыркүйекте Көктоғайға барған кезінде Ырысханның үйінде іші ісіп чемен ауруынан жатқанын айтады. 19 қыркүйекте Шың Сысай Үрімжідегі орыс дәрігерін ұшақпен жіберген. Дәрігер укол құйып жазылып кетесің деген. Бірақ Ырысхан үш айдан кейін қайтыс болады. Жаналтай Д. Қилы заман қиын күндер. Алматы, 2000, 38-бет. Халық арасында Шың Сысайдың дәрігерінің қастаңдық жасағаны жөнінде сенім болған. Осыдан болса керек, Оспан батыр 1947 жылдың басында аяғы ауырып бірнеше ай науқастанып жүрген. Сол кезде Совет консулы дәрігерлер жіберіп батырды емдеткен. Бірақ Оспан батыр оларға сенбейтінін сол уақытты Дәлелхан Жанымханұлына былай деп мәлімдеген: “Совет консулының дәрігерлері түн жарымында басына шекпен киіп келіп, менің ауруымды тексерген болады. Дәрі жазып береді. Мен оларға сенбеймін. Қастық қыла ма? - деп ойлаймын. Берген дәрілерін ішпей төгіп тастаймын, - деді. Жаналтай Д. Қилы заман қиын күндер. Алматы, 2000, 63-бет. 33 Сүгірбаев де Сүлейменнің Таршатыдағы соғыста оққа ұшқанын айтады. Сүгірбаев П. Алтай Арпалыстары. Үрімжі, 1995, 37-бет. 34 Адам аты. 35 Қарауыл. Орысша “застава” сөзінен алынған болса керек. 36 Генерал Мәжік 1973 жылы Ұланбатырда жарияланған “Отан үшін соққан жүрек” атты естеліктерінде 1943 жылы 30 шілдеде Сарқобының кіші асуында шекаралық қарауылды 100-ге жуық “бандылардың” қоршауға алғанын айтады. Дорж Б. “Оспанға қатысты оқиғалар”. Оспан батыр. (Монғол тілінен қазақшаға аударған Ақеділ Тойшанұлы), Алматы, 2007, 61-бет. 37 Осы шайқаста Нұрғожай тобының ішінде болған Қабиқас кейін Монғолияның адамдарына 1943 жылы 30 шілдеде төрт адаммен атысқандықтарын атап өткен. Сонда, 61-62-бет. 38 Монғолия Ішкі Істер министрлігі Оспанмен байланыс жасау үшін бірнеше дүркін адамдар жіберсе де олар Оспанға жолыға алмай келеді. Ақырында Оспан батырға туыс болып келетін Делуінде тұратын Қамқаш Исаұлын табады. Қамқаш Оспан батырдан 14 жас үлкен немере ағасы. Оспанның әкесі Ислам мен Қамқаштың әкесі Иса екеуі ағайын болып жүрген жанашыр кісілер болған. Ішкі Қорғаныс орнының Қамқашпен бірге Оспан батырға ресми хат жеткізуге міндетті кісілер ретінде Батжаргалын Дұгэр, Баатарын Чулұұндай, Паламын Раазан тағайындалған. Олар 1943 жылы 13 тамыз күні Қобда Байтаг бағытынан аттанып тамыздың 23 күні Оспан батырдың штабы орналасқан жерге жетеді. Рахметұлы С. “Оспан батыр және маршал Чойбалсан”. Оспан батыр. Алматы, 2007, 109-бет. Бұл туралы генерал Мәжік естеліктерінде былай дейді: “Оспанмен кездесу жасап байланыс орнатқалы көп шұғылданған соң, оның лагеріне, ең бастысы – қазақтың салт – дәстүрін тамаша білетін ысықаяқ, көзі ашық, көкірегі ояу, шындықты танытуға кабілеті жететін тәжірибелі адамды жұмсаған дұрыс деген шешім қабылдадық. Біз көптеген адамды тексеріп, талқыға салып, ақырында Баян-Өлгей аймағының Делуін ауылының тұрғыны У. Қамқаш деген малшы азаматты жіберу керек деп келістік.” Сондай-ақ, Мәжік Қамқаштың 7 қыркүйек күні Оспан батырға аттағанын атап өтуде. Дорж Б. “Оспанға қатысты оқиғалар”. Оспан батыр. (Монғол тілінен қазақшаға аударған Ақеділ Тойшанұлы), Алматы, 2007, 61-63-бет. 39 Сүгірбаев, Монғолия үкіметінің 1943 жылы шілдеде көтерілісшілерге Қамқашты жібергенін растайды. Оның айтуынша Қамқаш былай деген: “Шың Сысай өкіметіне, Қоминдаңға қарсы қару көтергендерің – беталыстарың дұрыс. Бірақ әркімге бір соқтығып, қылықсыз қимылда болғандарыңыз жөн емес. Әрине амалсыздан осылай істеп отырғандарыңды да түсінеміз. Ендігәрі дөрекі әрекеттерден аулақ болыңдар. Мылтық аузын кертартпа өкіметті құлатуға қаратыңдар. Осылай істеуге мақұл болсаңдар, сендерді қолдаймыз әрі көмек көрсетуге де дайынбыз, - дейді. Сүгірбаев П. Алтай Арпалыстары. Үрімжі, 1995, 48-бет. 40 Генерал Мәжік Оспанның өздеріне хат жібергенін айтады. Ол хаттың мазмұны Нұрғожай батырдың сөздерімен бірдей: “Біз 1940 жылы Қоминдаңдық қытаймен сұрапыл соғыс жүргізіп, Бұлғын өзенінің бойына шегініп келгенде, монғолдар тосқауыл жасап, бізді қуғын-сүргінге ұшыратқанын әлі де ұмыта қойған жоқпыз. Егер сендер адал ниетпен қарым-қатынас орнатқалы отырсаңдар, ол мәселені құжат арқылы дәлелдеулерің керек.” Дорж Б. “Оспанға қатысты оқиғалар”. Оспан батыр. (Монғол тілінен қазақшаға аударған Ақеділ Тойшанұлы), Алматы, 2007, 66-бет. жүктеу/скачать 1.04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|