Етістіктің сөзжасамдық жұрнақтары
Етістік сөзжасамдық жұрнақтарға бай, олар алуан түрлі. Етістік жұрнақтары түрлі сөз таптарының сөздерінен туынды түбір етістік жасайтын болғандықтан, олар есім сөздерден етістік жасайтын және етістіктен етістік жасайтын жұрнақтар болып бөлінеді.
Есім сөз таптарының сөздерінен синтетикалық тәсіл арқылы сөзжасамдық жұрнақтар туынды түбір етістік жасайды: сына, ойна, қыбырла, жемде, ағар, көбей, қысқар, өзгер т.б.
Етістіктен етістік жасалуы да етістік сөзжасамынан кең орын алады: бүрке, келтір, алғыз, сайрат, жөндеткіз т.б.
Етістіктің жұрнақтары құрамы жағынан жалаң және құранды болып бөлінеді: 1) жалаң жұрнақтар бір морфемадан тұрады: ақта, есей, сыйла, өзгер, менсін, жолық, теңел, адамсы, құтай, ата, аунакқшы т.б.
Құранды жұрнақтар ең кемі екі морфомадан құралады: -лан(-ла+-н), -лат(-ла+-т),-лас(-ла+-с),-сара(-са+-ра),-ырай(-ыр+-ай):қарулан, әндет, көмектес, ойсыра, ажырай, бадырай .
Сонымен бірге етістіктің жекелеген туынды түбір етістік жасаған өнімсіз жұрнақтары да бар: -ши (шұқши), -и (селти), -ке (иіске), -іне (есіне), -ірке (есірке, мүсірке, тосырқа) т.б.
Етістіктің сөзжасамдық жұрнақтары лексикалық мағынаға әсеріне қарай сөз өзгертуші және сөз түрлендіруші жұрнақтар болып бөлінеді. Сөз өзгертуші жұрнақтарға негізінен есім сөздерден етістік
тудыратын жұрнақтар жатады. Лексикалық мағынаны түрлендіретін жұрнақтарға етістіктен етістік жасайтын жұрнақтар жатады. Лексикалық мағынаны өзгертетін жұрнақтар деп негіз сөздің лексикалық мағынасын өзгертіп, одан қимыл мағынасын жасайтын жұрнақтар аталады.
Есімдерден етістік жасайтын жұрнақтар
Есім сөздерден етістік жасайтын жұрнақтардың мағынасы әр түрлі. Сондықтан олар түрлі мағыналы туынды түбір етістік жасайды. Осымен байланысты туынды түбір етістік жұрнақтары мағынасына қарай топтастырылып берілді.
Негіз сөздегі сындық белгіні қимылға айналдыратын жұрнақтар. Белгілі түске көшу қимылын жасайтын жұрнақтар
Түс мәнді сын есім сөздерге етістіктің сөзжасамдық жұрнақтары жалғанып, негіз сөздегі түске көшу әрекетін білдіретін туынды түбір етістік жасайды.
-ла, -ле: ақта, карала, көкте, қызылда, қызаранда, ағаранда т.б.
-ар, -ер: көгер, ағар, бозар, қуар т.б.
-ғай: сарғай
-ай, -ей: қарай
-ар: қызар
Достарыңызбен бөлісу: |
