ҚазҰУ хабаршысы
жүктеу/скачать 1.09 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар жəне халықаралық құқық сериясы. №3-4 (53-54), 2001
16 рып шешуге бағыт талуы келіссөздердің негізгі қызметі болып табылады, ал оны жүзеге асы- ру қатысушылардың өзаратиімді шешім табуға қызығушылығының деңгейіне байланысты. Халықаралық келіссөздердің маңызды ерек- шеліктерінің бірі осы тəжірибені айқын жетілдіру, өйткені келіссөздер – бұл өзара уағ да ласумен айқындалған саяси өзгеріс – басқарылатын, сана- лы, бұрынғы қақтығысты саяси ахуалды жігерлі өзгерту жөніндегі келісім. Түйіндей келе, халықаралық келіссөздер жүр- гізудің кеңесулер, дау-дамайлар, қақтығыс тар дан ерекшелігі – бұл əрқашан да саяси əріптестерін өздерінің дұрыстығына сендіруге жəне өз ұс- танымына тартуға талпынатын кəсіби саясаткерлер мен мемлекет қайраткерлерінің құзіреті. Осыған орай халықаралық келіссөздер – та- раптардың саяси қақтығыстарды шешуге не- месе ынтымақтастықты ұйымдастыруға жəне бір лескен шешім қабылдауды қажет етуге бейім- делінген, жазба түрде келісімдермен немесе шарттармен ресімделінген саяси жеке тұлғаралық өзара əрекеттестігінің жəне бірлескен қызметінің арнайы түрі деп айқындауға болады. Қазіргі зерттеушілер өз анықтамаларында келіссөздер үрдісінің əртүрлі жақтарына көңіл аударады. Келіссөздердің басты ерекшеліктері, қатысушы тараптар мүдделерінің біршама жақындығы жəне біршама алшақ болуы. Мүдделердің толық түрде алшақ болуы бақталастыққа, бəсекелестікке, қарсыластыққа, қақтығысқа, соңынан соғысқа əкелсе де, Т. Шеллинг атап өткендей, соғыс кезінде де тараптардың ортақ мүдделілігі байқалады [2]. Нақты іс жүзінде жиі кездесетіндей, келіс- сөздер күш негізінде жүргізілуі мүмкін, мұнда бір қатысушы екіншіге өз шарттарын қойып, мəжбүрлеудің түрлі тəсілдерін қолданады. Алай- да күш көрсету кезінде келіссөздер келіссөз бо- лудан қалып, қақтығыс орын алады. Мүдделердің сəйкес келуі немесе келмеуі келіссөздерді қарама- қайшылықты күйге түсіреді, өйткені онда ықпал- дасу мен қоса бақталастықтың да құрамдас бөліктері бір мезетте əрекет етеді. Келіссөздерде кездесетін мұндай үрдістер де ғалымдардың кө зінен таса қалмаған. Мысалы, америкалық ғалымдар Р. Фишер мен У. Юри мемлекетаралық қатынастарда кездесетін мұндай жағдайларға бай- ланысты келіссөздер сіздің жəне екінші жақтың мүдделері біршама ортақ, біршама алшақ болғанда, ортақ келісімге келуге бағытталған деп көрсетеді. Сол ретте Р. Фишер мен У. Юри келіссөздерден, ең алдымен, мəмлеге келуге деген ұмтылысты көреді: олар үшін бұл қарама-қайшы мүдделерді бейбіт түрде үйлестіруге мүмкіндік беретін тəжірибе жиынтығы, «еш тараптың жеңіліссіз, достық негізде келісімге жету тəсілі» [3]. Келіссөздерді зерттеуге көңіл бөлген Ф.Ч. Икле «Мемлекеттер келіссөздерді қалай жүргізеді» атты еңбегінде келіссөздердің басталуы үшін тиісті қатысушылардың бірыңғай мүдделер тоғысуы жəне сонымен бірге мүдделер қақтығысы болатындығын көрсетеді. Келіссөздердің бұл си- паттамасы жалпы түрде аралас мүдделердің болу қажеттілігімен тұжырымдалады. Ресейлік саясаттанушы М. Лебедева өз еңбек- терінде келіссөздерді қақтығыстарға қатысты қарастыруға бейім, осыған орай келіссөздер – тараптардың қақтығыстарды игеруі [4]. Ре- сей лік келесі ғалым В.В. Удалов барлық мүд- делер ішінен өзара жоққа шығарушы жəне қиы- лыспайтындарды айрықша көрсету қажет дейді. Өзара жоққа шығарушы мүдденің болуы, екі та- рапта бір нəрсені қалайтындығын білдіреді, мы- салы, бір аумақты қалайды. Ал қиылыспайтын мүдделер, бір тараптың мүддесінің жүзеге асы- рылуы екінші тараптың мүддесіне ещқандай кесірін тигізбейді. Америкалық саясаттанушы И.В. Зартман ке ліс сөздер барысында ақпараттармен алмасу жəне өзгермейтін құндылықтардың жылжымалы құндылықтарға ауысуының нəтижесінде «жаңа шынайылықтың орын алатынын» дəйектейді [5].Оның бұл тұжырымымен К. Селлих жəне С.С. Джейн келіседі: «Келіссөздер – өзара тəуел- ділік жағдайы, өйткені онда бір қатысушы екін- шісіне ықпал етеді жəне керісінше» [6]. Француздық зерттеуші Л. Белланже келіс- сөздер басқа тұлғаның немесе басқалардың ал дында өз тұлғасын, өзіндік «мен», өз жеке еркіндігін сақтауда немесе кеңейтуде тиімді реттеу мүмкіндігін табуға қолайлы, əлем дамуының жəне оның құрылымының алдында ережесін, мақсатын айқындауға ыңғайлы деп қорытындылайды. Со- нымен бірге Л. Белланже келіссөздерге қатысты төрт əртүрлі көрінісін біріктіретін интегративті тəсілдің нəтижелі екендігін атап өтеді. Оның көзқарасына сай келіссөздер: «жұмбақ сөз», яғни қатысушылардың əр қай- сысы көбінесе жағдаймен айқындалған əре кет етушілердің шешімін табуға ұмтылады; «шеберлік», мысалға, қатынасты орнату еп ті- лігінен тұрады; «ресурс бөлу үрдісіндегі саудаласу»; танымдық үрдіс жəне дəйекті үйрену. Зерттеушілер келіссөздер үрдісін бірнеше са тыларға бөліп, əрқайсысының қызметтерінің ерекшеліктерін айқындаған. Канадалық автор Г. Уинхем келіссөздің үш сатысын көрсетеді: |