Б. Мағзұмов МӘтін лингвистикасы
жүктеу/скачать 0.51 Mb.
|
| Проспекция мәтін категориясы ретінде мазмұндық-фактуалды ақпаратты мәтіннің келесі бөлімдерінде айтылатындарға ұштастырудың түрлі тілдік формаларын біріктіреді. Проспекцияның сөздік белгілері: алдын-ала айтарымыз, төменде көрсетілгендей, бірнеше күннен соң онда боларын білмеген-ді, ... біліп, қайран қалады, кейін айтылады т.с.с.
Ретроспекция тәрізді проспекция да оқырманның оқиғалар мен эпизодтардың байланысы мен шарттылығын айқынырақ сезінуіне, мазмұндық-концептуалды ақпаратқа тереңірек бойлауына мүмкіндік береді. Проспекция – тек көркем мәтіннің емес, ғылыми мәтіннің де категориясы (дәріс жоспарында айтылатын, кейін айтылатындай, ... туралы кейін айтамыз т.б.). Ретроспекция мен проспекцияның айырмашылығы – ретроспекция мәтіннің үдемелі қозғалысында әлдеқандай орын алады, ал проспекцияның сюжет дамуының барысынан тууы сирек. Алайда оқырман мәтінде алдын-ала болар оқиғаларды болжауы мүмкін, егер оларды автор шамалы өзектендірсе. Сондықтан ретроспекция сияқты проспекцияны да объективті-авторлық және субъективті-оқырмандық деп бөлуге болады. Оқырманға арналған алданған үміт әсері жорамалдауға, болжам жасауға және болжағандай болмай шығуға негізделген. Алданған үміт әсерінің мәні мынада: үзіліссіздік, сөйлеу желілігі әрбір жеке элементті алдыңғысының дайындағанын және өзінің келесіні дайындайтынын білдіреді. Келесі алдыңғысынан туады. Мұндай байланыста бір элементтен басқасына көшу онша білінбейді. Алайда осы фонда ықтималдығы шағын элемент пайда болса, жетелеп тұрғандай әсер ететін үзіліссіздік бұзылып, кенеттен күтпеген жайдың пайда болуын қабылдау кедергіге тап болады, оны жеңуге оқырман тарапынан күш жұмсалады, сол оған күштірек әсер етеді. Стилистикалық әсер тудырушы – контрасты – лексикада: архаизмдер, кірме сөздер, авторлық неологизмдер, арнайы лексикалық бояудағы сөздер, синтаксистік функциясы басқа сөздер, перифразалар, оксюморондар, бір түрлі стиль фонында өзге стильді сөздерді қолдану, синтаксисте – логикалық сабақтастықтың бұзылуы жасайды. Алданған үміттің поэтикалық мәтінде бір сөздің немесе сөз тіркесінің әдеттегі орнын өзгертіп, келесі тармаққа, тіпті келесі шумаққа көшірілуі өлеңде табиғи үзіліс жасау мүмкіндігіне кедергі келтіреді. Әдеттегі өлшемдік бұзылады, баяндауыш бастауыштан, толықтауыш етістіктен т.с.с. ажырайды. Алданған үміт әсерінің конвергенциямен (лат. сonvergere-жақындасу, түйісу), яғни бірыңғай стилистикалық функцияға қатысатын тілдік амалдардың бір жерде тоғысуымен де жасалады. Оның қайталау, инверсия, көп жалғаулықты, авторлық неологизм, экспрессивті эпитет, тосын теңеу т.б. болуы мүмкін. Конвергенцияға тән құбылыс – шамадан тыс көп, артық таңбалардың хабарға қатысуы. Алданған үміт әсері тіркесумен (сцепление), яғни ұқсас элементтердің мәтінде ұқсас позицияларда көрінуімен де беріледі. Тіркесу кез-келген деңгейде және мәтіннің кез-келген көлемдегі үзіндісінде байқалады. Элементтердің ұқсастығы фонетикалық, құрылымдық немесе семантикалық болады. Позициялар ұқсастығы синтаксистік табиғатқа ие болып, өзін синтагматикада көрсетеді. Тіркесу ретінде анафоралық қайталау, мысалы, есімдіктің қайталануы, бастауыш пен тура толықтауыш позициясында сөздердің ұқсастығы, грамматикалық тұлғаның ұқсастығы, фонетикалық, графикалық ұқсастық, антитеза жасаушы антонимдер (ұғым мен бейнені күрт қарама-қарсы қою) қолданылады. Тіркесу есте сақтауға ықпал етеді. Прозада да, өлеңде де құрылымдық ұқсастық морфологиялық конструкциялардың ұқсастығында және синтаксистік параллелизмде, ал семантикалық ұқсастық тектік-түрлік қатынастармен байланысты сөздердің және бір семантикалық өріске жататын сөздердің синонимдерінің, антонимдерінің қолданылуында көрініс табады. Жалпы алданған үміт әсері дегеніміз - баяндаудың желісті дамуы үдерісінде жасалған субъективті-оқырмандық проспекцияның бұзылуы. Мысалы Өлең шіркін – өсекші, жұртқа жаяр, Сырымды тоқтайын – айта бермей (Абай). Алғысөз, кіріспе, аңдату, «Автордан» мәтіні, эпиграф проспекцияның ерекше формалары есептеледі. жүктеу/скачать 0.51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|