Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі: Оқу құралы. Алматы: 2007

1. 
   Жалған капитал деген ұғым және оның экономикадағы мәні.
   
2. 
   Бағалы қағаздардың жалған капитал аталуына себепші жағдайлар.
   
3. 
   Жалған капиталдың нақты және қарыз капиталынан өзгешеліктері неде?
   
4. 
   Акционерлік қоғамның анықтамасы, оның ел экономикасындағы маңызы.
   
5. 
   АҚ-ның құрылтайшылары, жарғысы, акционерінің кұкықтары мен міндеттері.
   
6. 
   АҚ-ның органдары: жоғары, басқару, атқарушы және бақылаушы.
   
7. 
   Акциялардың бақылау бумасы деген не?
   
8. 
   АҚ-ның құрылу жолдары: қайта құру, біріктіру, қосу бөлу, бөліп шығару және өзгерту.
   
9. 
   Қоғамды тарату. Оның мүлкін бөлу кезектілігі.
   
10. 
    Қарыз міндеттемелерінің анықтамалары.
    
11. 
    Субъектіні қаржымен қамтамасыз етудің үш тәсілі қандай?
    
12. 
    Бағалы қағаздар неге байланысты жіктелуі мүмкін?
    
13. 
    Ақша нарығы және капитал нарығы деген ұғым.
    

Корпоративтік бағалы қағаздар:

• 
  акционерлік қоғам құрылғанда және акцияларды құрылтайшылар арасында орналастырғанда;
  
• 
  қоғамның жарғылық капиталының мөлшерін ұлғайтқанда;
  
• 
  облигациялар шығару арқылы қарыз капиталын тартқанда шығарылады.
  

Сайып келгенде корпоративтік бағалы қағаздар нарығын да­мыту инвесторлардың бос қаражатын тартуға және оны ұтымды пайдалануға, сөйтіп шаруашылық салалары арасында қайта белуге, нәтижесінде ел экономикасын көтеруге қызмет етуі тиіс.

Вексельдер туралы заңнамалық актілерде барлық вексельдік құқықтық қатынастарды реттейтін мағлұматтар көрсетіледі. Олар: вексельдің формасы; оны төлемге берудің және төлеудің айналыс тәртібі; вексель мәмілесіндегі жақтардың құқығы және міндеттері.

Тауарлы-ақшалы қатынастардың дамуына және одан әрі күрделенуіне байланысты вексель бірте-бірте несиелік есептесудің әмбебап құралына айналды. Вексельмен несие қатынастары рәсімделеді, сонда ол несие ақшасы ретінде айналыста жүреді және ақшаның төлем құралы қызметін атқарады. Бағалы қағаз ретінде вексель әртүрлі мәмілелердің, яғни сатып алу-сату, есептеу, кепілдікке салу және басқа да іс-әрекеттер объектісіне айналады. Вексельді коммерциялық және банктік практикада, оның ішінде сыртқы саудада және халықаралық есеп айырысуда кең қолдану, сондай-ақ халықаралық вексельдік қатынастарда кездесетін қиындықтарды жою мақсатында әрбір елдің вексель туралы заңнамасын бір ізге келтіру қажет болды.

XVIII-XIX ғасырларда Еуропа елдері вексель туралы ұлттық заңдарды біріктіруге бірнеше мәрте ұмтылып, 1910 және 1912 жылдары 33 мемлекеттің өкілдері қатысқан Гаага конференциясында вексель туралы жалпы заңның тексті жазылып дайындалды. Алайда, заңдарды біріктіру туралы конвенцияны қабылдауға бірінші дүниежүзілік соғыс кедергі жасады. Тек 1930 жылы 7 тамызда Женевалық вексельдік конфенцияда 1868 жылғы Жалпыгермандық вексельдік жарғы негіз болған «Аудармалы және жай вексель­дер туралы» Біртектес вексельдік заң қабылданды. Қазіргі век­сель айналысының құқықтық негіздері болып осы заң саналады. Вексельдің үлгісі және оның кейбір құқықтық өзгешеліктері әрбір мемлекеттің ұлттық зандарына сәйкес толтырылады. Қазақстан Республикасында «Вексель айналысы туралы» Заң 1997 жылы 28 сәуірде қабылданды.

Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату және басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде көбіне қаржы қорының жетіспеуі сияқты жағдайларға душар бола­ды. Сол кезде өнімді сатып алушы жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады. Демек өнім несиеге сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі - вексель беріледі.

Вексель - қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем мін-деттемесі. Ол бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни вексель беруші тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні - несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының (вексель берушінің) сатушыға (вексель иемденушіге) берген қарыз міндеттемесі.

Вексель шығару және оны пайдалануды дамыту ертеден несие - қаржы қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып келеді. Себебі, вексельдің мәні - тек қарызды қайтару кепілі ғана емес, сонымен бірге сауда-саттық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төлем міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы - ресурстардың айналымын жеделдету. Сондықтан вексель иемденуші ақшалай төлемнің түсуін күтпей-ақ вексель сатып алушыны немесе оны тауар сатып алу үшін, я болмаса қызмет көрсету үшін төлем қаржысы ретінде қолданушыны іздестіреді. Әлбетте, вексельді банк сатып алады.

Вексель - тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық не­сиені дамытуда қолданылатын ең бір басты қаржы құралы. Қаржы жүйесі дамыған елдердің ақша айналымында вексель елеулі орын алады (мысалы, Германияда вексель ақша айналымының 20-25 %-ін құрайды). Қазіргі кезде электрондық несие жүйесінің кез-келген операцияны бар болғаны бір сағаттың ішінде орындайтын мүмкіндігі бар.

Егер кәсіпорын өз ісін парасаттылықпен жүргізіп отырса, оған айналым қаржысының уақытша жетіспестігін вексельмен толтыру онша қиын емес. Ол үшін саудадағы сенімді серігіне тауарды вексельге айырбастап берсе тауар-ақша айналымын жеделдетеді. Қазақстан Республикасында қазіргі нарықтық қатынастардың қалыптасу кезінде, төлем құралдарының жетіспеушілігі, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстарының үзілуі және үлкен мөлшерде өтелмеген төлемдер жиналуы жағдайында қолма-қол ақшасыз есеп ретінде вексельге деген ынта арта түсуде. Сондықтан вексель шаруашылық өмірге кең көлемде енуде. Қазірдің өзінде век­сель айналымын реттейтін бірсыпыра ереже-құжаттар пайда болды. Вексель төлем дағдарысын реттеп, тауар қорларының айналысқа түсуін жеделдетіп, кәсіпорындардағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және халық шаруашылығындағы есеп айырысуды тездетеді. Вексель айналымы экономикалық қатынастардың сан алуан жүйесін қамти алады.

Вексель нарығының қызметі - қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша қаражатын бөлу. Вексель айналымының негізі - серіктестердің бірін-бірі еркін таңдауымен және бірін-бірі бақылауымен жасалатын несиелік келісім. Вексельді шығару және оны айналымға түсіруге жасасқан келісімнің мәні мен маңызы зор.

Вексель несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандықтан ол вексель берушіге шамалы болса да сенім болғасын төлем құралы ретінде қабылданады. Егер вексель беруші тауардың сапасын, құнын, уақытында жіберілуін және басқа да жағдайларын бақыласа, ал вексель иемденуші серіктестің тек вексель алған уақытындағы төлем кабілеттілігін ғана емес, сонымен қатар, ол өте маңызды, оның төлем уақыты жеткенге дейінгі болашақтагы қаржы мүмкіншілігін де бақылайды. Вексель келісіміне қатысушылардың бірін-бірі бақылауы және сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылданған міндеттемені нақты орындауға ұмтылуы нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға жол ашады.

Басқа ақшалы қарыз міндеттемелерінен бағалы қағаз ретіндегі вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:

Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни вексельде қарызды қандай жағдайға, не мақсатқа алғандығы көрсетілмейді;

Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына қарамастан вексельді міндетті түрде өтеу керек;

Үшіншіден, вексельдің айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа адамдарға беруіне болады. Бұл ерекшелігі вексельді айналыс қаржысы ретінде қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкіндік береді. Сол себепті вексельді сауда ақшасы деп те атайды.

Қолдану өрісіне қарай вексель жай және аудармалы вексель, немесе тратта болып екіге бөлінеді (7,8,9,10 қосымшалар). Жай вексельді төлеуші, яки вексель беруші жазады (2.1. Сурет). Онда вексельді жазған жер, берген уақыты, қандай сомаға толтырылды, қай уақытта және қай жерде өтеу керектігі көрсетіліп, вексель ием-денушіге береді. Сонымен бірге, онда вексель берушінің аты-жөні жазылып, қолы қойылады.

Жай вексельдің айналысы 2.1. Суреттегідей төрт кезеңнен тұрады.

1. 
   Вексельді тауар сатып алушы тауар сатушыға береді (век­сель беруші - вексель иемденушіге);
   
2. 
   Сатушы тауарды жөнелтеді немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді (вексель берушіге);
   
3. 
   Сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынады,
   
4. 
   Сатып алушы сатып алынған тауарға немесе көрсетілген қызметке ақы төлейді - вексельді өтейді.
   

1. Вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа), яғни қарыздарға тауарды және траттаны (аудармалы вексельді) береді;

2. 
   Төлеуші (трассат) вексель бойынша акцепт беріп, оны век­сель берушіге (трассантқа) қайтарады;
   
3. 
   Вексель беруші (трассант) акцепттелген вексельді ремитентке - аудармалы вексель бойынша ақша алушыға жібереді;
   
4. 
   Ремитент аудармалы вексельді трассатқа төлемді өтеуге жібереді;
   
5. 
   Трассат банкке вексельді төлеуге үкім беріп және сонымен бірге вексельдің сырт жағына оның төленгені жөнінде белгі қойып жібереді;
   

7. Несие беруші вексельді ақшаны өз шотына аудару үшін трассаттың банкіне жібереді;

8. Ақша трассаттан несие берушіге қарызды өтеу ретінде түседі.

Төлем уақыты келгенде несие беруші несиені өтеу үшін трассатқа, яғни вексельді акцепттеген төлеушіге вексельді ұсы-нады. Трассат ақшаны несие берушіге аударған соң вексельді ұсынады. Трассат ақшаны несие берушіге аударған соң вексельді жояды. Өз кезегінде, несие беруші трассатқа (толеушіге) қарыздар болуы мүмкін, бұл жағдайда оған толеу үшін вексель жіберілуі тиіс. Онда трассат несие берушіге вексельді өтеу үшін қабылдағаны ту­ралы айтады. Сол сияқты ремитент те несие берушіге қарыздар болуы мүмкін, бұл жағдайда ол вексельге вексельді басқа біреуге аударғаны туралы белгі жазып, несие берушіге берген өзінің міндеттемесін жояды.

Вексельді басқа біреуге пайдалануға берген жағдайда «индоссамент» деген белгі жазылады. Оны вексель иемденуші, яғни ин­доссант жазады, ал индоссаментті алған адам индоссат, вексельді өтеу үшін екінші, үшінші адамдарға аудару процесі индоссация деп аталады. Вексельді төлеуде басқа вексель иемденуші адамдармен катар индоссант та міндетті.

Біздің мысалда келтірілгендей ремитент вексельді екі түрлі пайдалануы:

• 
  төлеу үшін трассатқа ұсынуы;
  
• 
  я болмаса вексельдің сырт жағына аудару туралы белгі койып, басқа адамға төлеу құқығын беруі мүмкін.
  

Біріншіден, төлем уақыты келгенше вексельді өзінде сақтап, ал төлем уақыты келгенде оны өтеуге ұсынуына;

Екіншіден, төлемді өтеу үшін вексельді үшінші адамға (ол адам басқаға) беруіне;

Үшіншіден, вексельді кепілге беріп, банктен несие алуына бо­лады.

Вексельді толтырғанда кәсіпорын басшысы мен оның бас бухгалтері қол қояды. Егер вексельді жеке адам берсе, онда оның өзі қол қояды. Вексельде қажетті реквизиттер (мәліметтер) болуы шарт:

• 
  вексельдік таңба, яғни «вексель» деген құжаттың атауы кұжат толтырылған тілде;
  
• 
  төлемнің уақыты көрсетілуі;
  
• 
  міндеттеме бойынша келісілген соманы төлеу;
  
• 
  төлем өтейтін жер көрсетілуі керек;
  
• 
  кімге және кімнің үкімі бойынша төлем төленуі;
  
• 
  вексельді толтырған жер және уақыты көрсетілуі;
  
• 
  вексельді берушінің қолы қойылуы керек.
  

Вексельдің қолдану аясына, келісім жағдайына және олардың тауармен немесе ақшамен қамтамасыз етілуіне байланысты коммерциялық, қаржылық, қазынашылық және жалған вексельдер болып та бөлінеді.

Несие келісімдерінің ақшалай түрін рәсімдеу қаржылық век­сельдер деп есептеледі. Оған банктік, қазынашылық, траст және басқа да банк емес несие ұйымдарының вексельдері жатады. Бұған, мысалы, қаржы нарығында өзіне қаржы тарту мақсатымен бір банктің баска банкке берген тратталары дәлел бола алады.

Ал қазынашылық вексельдер деп мемлекеттік қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелерді айтады. Қазіргі уақытта вексельдің бұл түрі кең өріс алуда. Траст компаниялары ақша салушылардың өздеріне сенімін арттыру мақсатында олардың салымдары бойын­ша қарыз міндеттемелерін беруде. Әрине қазынашылык және басқа да қаржылық вексельдерді пайдаланғанда ол үшін өсім ақы төленеді.

Жалған вексельді беру нақты не материалдық, не ақша құндылықтарының қозғалысымен байланысты емес. Оларға достық, қола (бронза), яғни құрқуыс және қарсы жүретін вексель­дер жатады. Олардың кепілімен несие алу үшін және банкте есепте болу мақсатымен беріледі. Демек, жалған вексельдер ештеңемен қамтамасыз етілмеген құжат.

Вексель айналысы жүйесінің негізгі элементі - вексельдің сенімділігі. Оны арттырудың бірнеше жолдары қарастырылған. Оның біреуі - акцепт-авальды операциялар. Вексельдің акцеп­та деген төлеушінің вексельді өтеуге берген жазбаша келісімі. Сол сияқты, акцепттант (төлеуші) төлеуге келісім берген заңды немесе жеке тұлға болуы мүмкін. Егер акцепттанттың рөлін банк атқарса, онда вексель бірінші класты (яғни қатерсіз) міндеттеме құқығын алады. Вексельдің акцепті міндетті емес, бірақ ол нарықта вексельдің еркін айналуына жағдай жасайды.

Қорыта айтқанда, банктер вексель бойынша бірнеше түрлі операция жүргізіп, бір жағынан олардың айналым жылдамдығын шапшаңдатса, екінші жағынан өздеріне пайда түсіреді.

Акцияда жазылған сома оның көрсетілген (номинал) құны деп аталады. Көрсетілген құн қоғамның жарғылық капиталының бір акцияға шаққандағы бағасын білдіреді. Алайда, акцияны шығарған қоғам оның нақты бағасы қандай болатынына кепілдік бермейді. Нақты бағаны тек нарық айқындайды. Нарықтағы акцияны сатып алу-сату бағасын акцияның бағамы (курсы) деп атайды. Бұл баға акцияда жазылған бағадан өзгеше: ол көрсетілген құннан жоғары да, төмен де болуы мүмкін. Демек, акцияның эмиссиялық және нарықтық бағасын, сондай-ақ дивиденд мөлшерін анықтау үшін оның көрсетілген құны бағдар тәрізді болады. Қоғам таратылған жағдайда акционерлерге тиесілі оның мүлкінің үлесі акцияның но­миналы мен санына пропорционалды есептеледі.

Жоғарыда (1.2. тарауда) жазылғандай акционерлік қоғам құрылғанда оның акциялары жарғылық капиталға қосқан салымына тең көлемде құрылтайшылар арасында орналастырылады. Сөйтіп акция:

• 
  жаңадан акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық ка-питалын қалыптастырғанда;
  
• 
  меншікті акцияландырғанда, яғни кәсіпорынды акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
  
• 
  қоғамның жарғылық капиталын қосымша молайтқанда шығарылады.
  
• 
  Жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық құны. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және артықшылықты акциялар) және қоғамның портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды қоғам кез-келген уақытта өз ойынша пайдалана алады.
  
• 
  Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капита­лын ұлғайту және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-бір түрі.
  
• 
  Акция бір жағынан, бір акционерден басқаға беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе, екінші жағынан, қоғамды басқаруға қатынасу құқығы бойынша - жай және артықшылықты акция депте екіге бөлінеді (2.3.Сурет). Қоғам тек өзінің жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
  
• 
  Атаулы акция - иесі міндетті түрде когамның реестрінде тіркелуі тиіс акция. Акционерлер кітабында оны қанша және қай уақытта алғандығы туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
  
• 
  Ұсынушы акциясы - иесінің аты-жөні қоғам кітабында тір-келмеген акция. Кітапта ұсынушы акциясының жалпы саны ғана көрсетіледі.
  

Акция