Сурет. Опциондармен сауда

Опционныц негізі болатын биржалық активтер түрі бойын­ша опциондар төртке бөлінеді:

• 
  тауарлы, оның негізі - кез-келген тауар (металл, астық, мұнай, және т.б.);
  
• 
  валюталық, олардың негізі - шетел ақша бірліктері;
  
• 
  қор опциондары, олардың негізі - акция, облигация, индекстер;
  

Фьючерстік шарттың бағасының негізі - биржалық активтің бағасы, ал опционныц бағасы - оны орындау құқығын алғаны үшін сатып алушының төлейтін сыйақысы. Егер опцион тиімді болса оны орындайды, ал егер зиян келтірсе оны орындаудан бас тартады. Міне бұл бағасы бойынша фьючерстік шарт пен опционның бір-бірінен айырмашылығы.

• 
  жай стратегия - ол біркелкі опциондық позицияны ашу, яғни колл, пут опционын жай сатып алу немесе сату;
  
• 
  спрэд- ол бір опцион түріне және де сол активке бір уақытта екі қарама-қарсы позицияларды ашу. Басқаша айтқанда, ол бір және сол активке колл немесе пут опционың бір уақытта сатып алу және сату;
  
• 
  құрастырылған (комбинированная) стратегия - ол опционныц әр түріне бір уақытта екі бірдей позиция ашу. Басқаша айтқанда, ол колл опционы мен пут опционын (бір активке) бір уақытта сатып алу (сату).
  
• 
  синтетикалық стратегия - ол: біріншіден, опционныц әр түріне (бір активке) бір уақытта қарама-карсы позиция ашу; екіншіден, активке физикалық нарықта және сол активке опциондық нарықта бір уақытта позиция ашу. Бұл стратегия өзінің мәні жөнінен жай опциондық стратегияға сай келеді.
  

Опционный бағасына әсер ететін факторлар мыналар:

• 
  физикалық нарықтағы активтің бағасы;
  
• 
  опционды орындау бағасы;
  
• 
  опционный әрекет мерзімі (уақыты);
  

• 
  проценттік ставка (бұл жерде, тәуекелсіз проценттік ставка, мысалы, бірінші класты банктердегі немесе мемлекеттік облигациялар бойынша айтылады);
  

Опционный кұны екі бөліктен құрылады: ішкі құны және уақытша құны. Ішкі құны бар опцион «ақшалы» деп, ал онысы болмаса «ақшасыз» опцион деп аталады. Опционный ішкі құны - ол, егер мәміле дәл бүгін (мәмілеге келген күні) аяқталатын жағдайда опцион үшін түсетін сома. Ішкі құны активтің нарықтық бағасы мен орындалу бағасының ара катынасымен анықталады.

«Колл» опционының (сатып алу) ішкі құны - ол активтің бағасы опционный орындалу бағасынан артық болатын шама. Оның формуласы:


«Колл» опционының ішкі құны = Активтің бағасы – Опционның орындалу бағасы

«Пут» опционының (сату) ішкі құны - ол опционный орында­лу бағасының активтің бағасынан артық болатын шама.

Қорыта айтқанда, американдық типті опциондар үшін ықтимал сипаттағы опцион бағасына әсері бар бес фактор туралы сөз етілді.

1. 
   Фьючерстік сауда және фьючерстік шарт түсінігі.
   
2. 
   Фьючерстік шарттың форвардтан айырмашылығы.
   
3. 
   Фьючерстік сауданың мәні.
   
4. 
   Фьючерстік шартпен биржалық сауда ұйымдастыру.
   

1. 
   Фьючерстік шартпен есеп айырысу тәртібі фьючерстік шартты жою.
   

5. 
   Фьючерстік шарттың орындалуын ұйымдастыру.
   

2. 
   Фьючерстік шарт пен мәміле бекіту және оны орындау кезендері.
   
3. 
   Хеджирлеу деген ұғым және биржалық алыпсатушылық деген не?
   

6. 
   Хеджирлеу техникасының сипаттамасы.
   
7. 
   Фьючерстік шарттың бағасының қалыптасуы.
   

12.Опцион туралы ұғым «Пут» опционыныц «колл» опционынан айырмашылығы.

13. Опционный фьючерстен айырмашылығы.

14.Опцион түрлерінің сипаттамасы опционный ерекшеліктері.

15. Биржалық опцион бағасына әсер ететін факторлар.

XVI ТАРАУ Биржалық индекстер және биржалық сауданы талдау
16.1. Биржалық индекстер және олардың түрлері
Алғашқыда индекстер нарықта болып жатқан ақпараттан хабардар болу үшін қажет болды. Сөйтіп биржалық индекстер баға белгілеуді болжау мүмкіндігін туғызды. Қор нарығының даму барысында индекстер сауда объектісі ретінде, мысалы, фьючерстік шарт жасасқанда базалық тауар ретінде қолданылады. Бұдан басқа индекстер портфельдік инвестициялау кезінде де кең түрде қолданылады. Бұл кезде олар:

Біріншіден, бағалы қағаздарды портфельге таңдау кезінде ин­вестициялау пропорциясы мен оның басты бағытын анықтағанда бағдар ретінде қолданылса;

Екіншіден, индекстік қор әдісін қолданып портфельді пассивтік басқару тактикасында дилерлік шығындарды қысқартады.

Индекстер салалық, аймақтық, құрама және жаһандық бо­луы мүмкін. Олар кез-келген нарықта, яғни тауар, валюта, қор нарықтарында қолданылады. Алғашқыда индекстер қор нарығында пайда болған. Сондықтан қазіргі кезде де олар сол нарықта кең қолданыста болуда.

Индекстер оны есептеу әдісін құраған адамның атымен немесе оларды есептеген және хабарлаған ақпараттық агенттіктердің атауымен аталады. Мысалы, Доу-Джонс индексі әлемдік индекстердің ең көнесі, ең белгілісі. Ол Доу-Джонс компаниясының иесі Чарльз Доудың атымен аталады. АҚШ-та ол 1884ж. сол кездегі ең ірі 11 өнеркәсіп компанияларының акция бағамын өзгертетін орташа көрсеткішті есептеуге кіріскен. Алайда бұл индекстің пайда болуын техникалық түрғыдан қарастырғанда ол индекс емес, оны ор­таша сан деп айтуға болады. Бұл индекстің атауы тектен-тек Доу-Джонс индексі деп аталмаған, себебі оның сөзбе-сөз аударылымы Доу-Джонстың өнеркәсіптік орташа көрсеткіші дегенді білдіреді.

Биржалық орташа көрсеткіш - ол кейбір биржалар үшін өлшенген немесе өлшенбеген орташа нарықтық баға. Керісінше, индекс - ол бар болғаны сан, бір өлшемнің, мысалы, доллардың немесе басқа да бірліктер өлшемінің құнын көрсетпейтін сан.

Биржалық орташа көрсеткіш және биржалық индекс - олар бағалы қағаздар нарығындағы көрсеткіштердің негізгі екі типі. Бұл индекстің екі типінің негізі бірдей, яғни белгілі бір датадағы тізімнен таңдап алған акцияның орташа бағасы болғанымен, алай­да биржалық орташаға Карағанда биржалық индекс ең дәлірек, ең қолайлырақ деп есептелінеді.

Биржалық орташаны есептеу үшін екі әдіс - арифметикалық орташа және геометриялық орташа әдістер қолданылады. Арифметикалық орташа әдісте орташа шаманы есептеу үшін сауда жабылу кезіндегі көрсеткішке кіретін барлық эмитенттер акциялары бағасының қосынды сомасы құрамдас бөліктердің санына бөлінеді. Акцияны шығарушы компанияның шығарған барлық акциясының көлемі мен оның айналыс санына қарамай-ақ, әрбір акцияның бағасы бірдей болады.

Нарықта казіргі қолданылып жүрген индекстер - ол шын мәнінде ірі компаниялардың индекстері. Классикалық биржалык индекстер Доу-Джонс индексімен есептеліп шығарылады. Егер геометриялық орташа әдіс қолданылса, онда индексті құрайтын акциялар бағасына көбейтіледі. Сол көбейтіндіден л - дәрежесіндегі түбір шығарылады, онда и - индекстегі акция саны. Осы әдіс Англия және АҚШ-та әлемге белгілі екі индикаторды: Англиядағы FT-30 және АҚШ-тағы The Value Line Composite Average индикаторларын есептегенде қолданылады.
16.2. Биржалық саудадағы талдаулар
Биржалық саудаға қатысушы барынша көп табыс алуды және көптеген жоғары бағаланған активтерден ең тиімдісін таңдап алуды көздейді. Бірақ биржалық бағамға тікелей немесе жанама әсер ететін көптеген және кенет туындайтын себептерді қалай талдауға болады? Осы және көптеген басқа сұрақтарға жауапты қор нарығының теориясы мен практикасы қалыптастырған талдау әідістерінен алуға болады.

Активтің тартымдылығын екі түрғыдан:

• 
  біріншіден, биржалық активтің нарықтық құнын талдау арқылы;
  
• 
  екіншіден, актив эмитентінің қаржылық-экономикалық жағдайын зерттеп білудің негізінде оның «ішкі» немесе нақты құнын білу арқылы бағалауға болады.
  

Жалпы экономикалық талдау

«Ішкі» нақты құнды модельдеу

• 
  техникалық жеңілдігі;
  
• 
  талдаудың шапшаңдығы;
  
• 
  негізгі талдау жасағаннан гөрі, нарықтағы активті сатушылардың көбіне бұл талдаудың қажеттілігі.
  

Алайда, егер нарық бұл активті қазір «бағаламаса», ол болашақта да солай істеуі мүмкін, нәтижесінде талдауға кеткен шығын қайтарылмайды, яғни талдаушылардың ұсынған негізгі бағасына нарық кепілдік берді деуге негіз жоқ. Оған қоса, негізгі талдау - ауыр және көп еңбек сіңіруді қажет ететін талдау және мәліметтер базасын құруды, соған сәйкес қаржыландыруды қажет ететін еңбек және де әрбір оператордың биржалық операциядан түсіретін табысы оның негізгі талдауды жүргізуге кеткен шығынын қаржыландыруға жеткіліксіз болуы мүмкін.

Экономикасы нарықтық жолмен дамыған елдерде экономиканың әртүрлі салаларында корпорацияны рейтингтік бағалау әдістерін кең қолданады. Негізгі талдаудың нәтижесі өнім болып шығады, яғни ол өнім - нарық тауары, ол тауар биржалық саудаға қатысушыларға бюллетень, есеп және басқа да формада сатыла­ды.
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Биржалық индекс ұғымы.
   
2. 
   Биржалық индекстердің қызметтері.
   
3. 
   Биржалық орташа көрсеткіштің биржалық индекстен ерекшелігі.
   
4. 
   Биржалық орташаны есептеу әдістері.
   
5. 
   Негізгі талдаудың қор нарығын бағалаудағы рөлі.
   
6. 
   Негізгі талдаудың бөліктері және олардың сипаттамасы.
   
7. 
   Техникалық талдау деген ұғым, оның артықшылығы.
   

Биржаны компьютерлеу барысында мына факторлардың айтарлықтай маңызы бар:

• 
  биржаның әрбір қызметкері өзінің мамандығын жетілдіруге мүдделі болуы өз еңбегінің технологиясын өзгертуге дайындығының дәрежесі (яғни психологиялық жағдайы, білім деңгейі және т.б. көрсеткіштер бойынша);
  
• 
  биржа ісіне қатысушыларға дамыған сервис инфрақұрылымының қалыптасқан дәрежесі болуы (методологиялық, техникалық және бағдарламалық қызмет көрсетуді қоса алғанда);
  
• 
  нақты биржаның қалыптасқан жүйелі ақпараттық тех­нологиясын өзгертуге дайындығы болуы керек.
  

Ақырғы, үшінші кезең - ол өте күрделі процесс - онда биржа маманының шығармашылық қызметі ішінара автоматтандырылуы мүмкін. Онда ЖЭЕМ биржа қызметіндегі маманданған нақты істі сақтаушы рөлін атқарады. Мысалы, биржалық нарықты сараптап, осы нарықтың белгілі бір проблемасын шешуде және с.с. басқа жағдайларда нақты кеңес береді немесе осы тәрізді жағдайдағы шешімді ұсынады.

Айтылған үш кезеңде де биржа қызметкерлері өз ісінде ЖЭЕМ-ды белсенді пайдаланады.

ЖЭЕМ-ды қолданушының жұмысы нәтижелі болуы үшін жаңа ақпараттық технологияны пайдаланып, автоматтандырылған жұмыс орны дайындалады.

ЖЭЕМ-ның базасында жаңа ақпараттық технология биржаны ұйымдық басқаруды орталықсыздандыр жүйесінің негізі болып саналады. Онда:

Біріншіден, басқару объектілеріне (операциялық зал, мәмілені тіркеушілер және т.б.) мәліметтерді өңдеу құралдарын жақындату есебінен ақпараттарды өңдеуді жеделдету және жедел шешім қабылдау қамтамасыз етіледі.

Екіншіден, биржаның ұйымдық құрылымының икемділігінің өсуі қамтамасыз етіледі.

Үшіншіден, биржа қызметкерлерінің жауапкершілігін арттырады.

Төртіншіден, биржаны автоматтандыру жүйесінің қуатын (модулын) кезең кезеңмен арттырады.

Бесіншіден, биржада құжат айналымының көлемі азаяды.

Алтыншыдан, басқару үшін мәліметтердің қажетті санын кобейту есебінен акпараттық жүйенің тиімділігін өсіру, олардың дәлдігін арттыру және өз уақытында орындалуы қамтамасыз етіледі.

Биржаны басқаруды орталықсыздандырған жағдайда авто­ла аттандырылған жүйе ұзақ мерзім қызмет көрсетеді, себебі бір ЖЭЕМ-ның істен шығуы бүкіл басқару жүйесінің істен шығуына әсер ете алмайды. Орталықтанған жүйеде техниканы өндіру үлкен ЭЕМ-ды сатып алудан, оны қондырудан және байланыс каналдарын ұйымдастырудан басталады. Бұл жағдайда көптеген материалдық қаражат және адам күші шығындары жұмсалады.

Қорыта айтқанда, биржаны басқаруды орталықсыздандыру жүйесінің принциптік артықшылығы. Техниканы өндіргенде тәуекелдің азаюды. Себебі, жүйені дамыту кезең-кезенде жүзеге асырылады, әрбір кезеңде аздаған балансталған материалдық шығындар болып

АЖО-ның ең негізгі құрылымдық бөлігі - ол ЖЭЕМ мен оны қолданушы арасындағы диалогтың арнаулы тілі, сондай-ақ бир­жа бойынша қажетті мәліметтердің базасын құратын және осы тілді қолданатын бағдарлама жүйесі. Ол тілдің негізін биржалық саудаға қажетті терминдер құрайды. Биржа қызметкерінің АЖО қамтамасыз ету бөлігіне биржа қызметіне қатысушылардың өзінің басқару және ұйымдық міндеттерін шешу үшін қолданатын ақпараттық, бағдарламалық және техникалық қамтамасыз ету істері кіреді. Сөйтіп ол АЖО-ның ақпараттық-материалдық негізін құрайды.

Диалогтың тілі

Есептеу жүйесінің ресурстарын басқару

Биржа қызметінде ЖЭЕМ-ды кең қолдану, шын мәнінде, бірсыпыра жұмыс орындарын автоматтандыруды талап етеді. Онда ЖЭЕМ және биржа қызметіне қатысушылар кешенді автоматтандырылған модульмен өзара байланыста болады. Бұл жағдайда «автоматтандырылған» деген термин белгілі бір дәрежеде тек метафора (ауыспалы астарлы мағынада) бо­лып қалады. Себебі көптеген басқаруға байланысты шешімдер объективті және субъективті факторлардың жиынтығына бай­ланысты қабылданады. Олар творчестволық сипатта болып, автоматтандыруға келмейді.

Қазіргі кезде толық көлемде автоматтандыру туралы тек кейбір процедураларды айтуға болады. Мысалы, бағдарламалармен қамтамасыз етілген ақпараттық технологиялар - тексті және кестелі процестер, экранға шығатын формалар, мәліметтер базасы және т.с.с. Тіпті техникалық қызметкерлер үшін оларға қажетті ақпараттың тек кейбір бөлігін ғана автоматтандыруға болады.

Қорыта айтқанда, биржалық саудаға қатысушының жұмыс столындағы ЖЭЕМ «жоғары өндіруші интеллектуальды ассистенттің» қызметін атқаруы тиіс - ол ақпаратты сақтауды ұйымдастырушы (файлдық құрылым, іздеу, сараптау, есептеу, экранда мәліметті ұдайы көрсету).

Ол жаһандық есептеу желісінің құрамында қызмет ететін техникалық және бағдарламалық құралдардың кешені. ББАЖ-дың жалпы құрылымы кесте түрінде 17.2. Суретте өрнектелген.

ББААЖ деген биржаға қызмет көрсететін және қашық орналасқан аймақтық бөлімшелерді іске қосатын, сондай-ақ брокерлік кеңселерге, атап айтқанда, брокерлердің АЖО-ға қызмет көрсететін Орталық биржа жүйесінің бөлімшесі. Биржа жүйесінің бұндай бөлімшелерінің қалалық, қалааралық және халықаралық байланыс желілеріне шығу мүмкіндігі болуы керек. Сондай-ақ олардың биржа қызметіне қатысушы банк бөлімшелерімен, сақтандыру қорларымен және т.б. мекемелермен өзара байланыста болған жөн. ББААЖ-дың ішкі құрлымы кесте түрінде 17.3. Суретте өрнектелген.

Қалааралық байланыс

Биржаның бөлімшесі

Банк

Биржадағы сауда операцияларын жүргізу технологиясына сәйкес төмендегі процестер автоматтандырылуы керек:

• 
  клиенттерге қызмет көрсететін брокерлік кеңселердің қызметі және жолдама құжаттарды дайындау процестері;
  
• 
  брокерлік кеңселерден биржаға жіберілетін мәлімдемелер;
  
• 
  биржалық ведомостілерді қалыптастыру;
  
• 
  биржалық ведомостілерді түзету;
  
• 
  мәмілелерді тіркеу үшін құжаттарды дайындау;
  
• 
  сауда кезінде электрондық таблоны пайдалану;
  
• 
  биржалық орталықтың биржаның аймақтық бөлімшелеріне мәлімдемелерді жеткізу;
  
• 
  бір уақытта жүргізілетін сауданың аукционын жүргізу;
  
• 
  ұсыныс жағдайларын сатушы-брокерлер және сатып алушы-брокерлер арасында келісу;
  
• 
  әртүрлі биржалар арасында, биржа мен брокерлік кеңсе арасында пайдаланылатын ақпарат текстісін (хаттар, құжаттар, хабарлар және т.с.с.) дайындау және тарату;
  

Қорыта айтқанда, биржа ісін автоматтандыру құралдары биржаның жұмысын жеңілдетіп және жеделдетіп, биржалық тау­арлар айналымын, қызмет көрсететін брокерлік кеңселер және т.б. қызметтер санын көбейтуге мүмкіндік жасайды.

1. 
   Биржа ісін компьютерлеудің негізгі кезеңдері қандай және олардың сипаттамасы.
   
2. 
   Жаңа ақпараттық технология деген не?
   
3. 
   Жаңа ақпараттық технология биржаны ұйымдық басқаруда қандай өзгерістер енгізеді?
   
4. 
   Биржа ісіне қатысушылардың автоматтандырылған жұмыс орны (АЖО) деген не және оның жіктелу түрлері қандай?
   
5. 
   Биржаны басқарудың автоматтандырылған жүйесінің сипаттамасы.