Бағдарламасы бойынша шығарылды Редакция алқасы: Т. Кәкішев, Ө.Әбдиманұлы

Адам санасының дамуында мифтік ойлау сатысы өлшеусіз рөл атқарады. Мифтен тұтас пәлсафа жүйесі құралады. Мифтік шығармашылық адамзат мәдениеті тарихындағы

Әлемдік мәдениет дегеніміз өзі планетамыздағы сандаған халықтардың мәдениет жетістіктерінің жиынтығы (ситезі), ол көптеген мың жылдықтарда қалыптасты. Осы

Мұса пайғамбар мифіндегі онымен күресіп, Ніл дариясына батып кететін Перғауын – Фараон бейнесі біздің жыл санауымызға дейінгі ХХХ ғасырлардағы Египетте патша болған Мина (грек әдебиетінде – Менес) бастаған Перғауындар тарихында жатыр. Тек арасынан пышақтың қыры өтпейтіндей етіп қиюластырған 6,25 млн. тонналық алып Хеопс пирамидасының қандай күшпен тұрғызылғаны әлі күнге белгісіз.

Көне Египеттегі «өліп қайта тірілетін табиғат» Құдайы – Осирис идеясы, Авестада құрбан шалғанда оның астына шөп салып, Таһир мен Зухраның бейітінің басына ақ, қызыл, қара гүлдің шығуы, Қозы мен Баян, Қодар бейіттеріне гүл мен тікеннің өсуі – бәрі де адамзат мәдениетінің ортақ белгілері.

Египет патшалығында тұрғызылған адам басты алып арыстан Сфинксі мен арыстан немесе жолбарыс асырап өсірген Шеризат («Шеризат» қиссаларындағы), «Қорқыт ата

Сондай-ақ, Египеттің итбас Құдайы Анубис пен орыс иконографиясындағы Итбас – Христофор әулие және «Сейфүлмәлік» қиссасындағы итбастар елі арасында байланыс жоқ деп айта аламыз ба?

Енді көне шумер (сумерлер) мәдениетіне келейік. Бір жарым миллион қыш кесектердегі сына жазулардың желілері қазақ әдебиетімен де тамырласып жатқан дүние екендігі сөз болып жүр. Шумер мәдениеті б.д.д. 3 мыңыншы жылдықтарда дамыған. Месопотамиядағы Ур, Урук, Лагаш, Ниппур, Киш қалаларының орнынан жоғары деңгейдегі көне өркениет, бай мифологияның куәлары табылған. Шумер мемлекеттерінің ішіндегі ежелгі Бабыл (Вавилон) патшалығы б.д.д. ХХ ғасырларда Таяу шығыстағы ең бай қалалардың бірі болған.

Месопотамияның солтүстік-шығыс жағындағы Ассирия мемлекеті б.д.д. VІІ ғасырларда мидиялықтардың, яғни түрік текті халықтардың, одан соң парсылардың қол астына қарауы (Смирнова В.В., 1995-29) сол елдер мәдениетінің байланысында елеулі рөл атқарған деген ойға келтіреді.

Мысалы, өз жазуын балшықтан жасалған қыш кесектерде жазған шумерлер, адамды да балшықтан жасалған деп түсінсе керек. Әрине, «балшықтан немесе топырақтан» жаралудың мәнісін натуралды қалыпта түсінуге болмайды. Архаи-калық анимистік пәлсафа бойынша, бұл мифтен жанның бір түрден екінші бір түрге ауысып отыру теориясы аңғарылады. Шумер мәдениетінен жеткен Урук қаласының патшасы Гильгамеш жайындағы эпостар топтамасының іздерін өз әдебиетімізден айқын көреміз. Мысалы, шумердің түсіндірмелі мифтеріндегі «дүниенің жаралуы», «ұлы апат» (Нұх апаты) желілері әдебиетімізде сақталған.

Көне Месопотамия әдебиеті, оның тақырыптары, әлемді танудағы көрші елдердің әдебиетіне, Таурат пен Інжілге, сол арқылы Еуропа елдеріне де зор әсер етті.

Авестадағы Ииманың үйі, Платонның үлгілі мемлекеті және қазақ қиссаларындағы «жазира арал», Ирамбақ, сондай-ақ әл-Фарабидің «қайырлы қаласы», Фирдоусидің Сияуыш қаласы, Сұлтанмахмұттың «өмір түсі тегіс болып көркейетін қоғамы», ежелгі мифтердегі «рахат елі», қазақтың жер үйегі, қазіргі Индиядағы «Ауробиндо» ауылы – бәрі де бір-бірімен байланыстағы дүниелер. Оның терең дүниетанымдық тұрғыдағы қайнары ежелгі шығысқа ортақ үлгілер болатын.

Авесталық мифтер.

Авестаның қазақ мифологиясындағы қайнарлардың бірі екендігіне назар аудару үшін мына екі нәрсені айта кеткіміз келеді:

Бірінші, қазақ халқын құраған кейбір рулар, анығырақ айтсақ, ерте замандағы қаңлылар, Зороастр дініне сеніп, ай мен күнге және отқа табынған (Мынжани Н., 1994-90). Авестада зороастр дінін қабылдаған тайпалардың ішінде тұриялықтар аталады. «Қаңлы» сөзі де кездеседі.

Екінші, Зороастр дініннің негізін қалаған Заратуштра –

Қазақ аңыздарын терең зерттеген ғұлама Әлкей Марғұлан «Авестаны жазған Әмудария мен Аралды мекендеген ғұндар (кердері, абдалдар) – дейді (1965-20). В.В. Бартольд-

«Көне ирандар Ахура деген Құдайға табынады. Оны Маздадана деп атаған (Ахурамазда). Заратуштра таратқан осы дін зороастризм деп те аталады. Зороастризм б.э.д. VІІ ғасырла Хорезм аймағында туған» (Дүйсенов М. 1986-201).

Алайда, Лондон университетінің профессоры, Иранды зерттеуші ғалым Мэри Бойс Заратуштраны ирандық деп көрсетеді. Осылай деп бұрынғы-соңғы иранды зерттеушілердің бәрі айтқан. Бұл пікірдің әлемге орныққаны сондай,
оған титтей жаңалық енгізу үшін үлкен дәлелдер керектігі айқын. Біздің жұмысымыздағы Авеста туралы әңгіме оның қазақ аңыздарының терең қайнарларының бірі екендігі хақында болмақ.

Зороастр дінінің негізін салған Заратуштра – адамзаттың тас дәуірінен мыс дәуіріне өте бастаған кезінде, біздің заманымыздан 1500-1200 жылдар бұрын өмір сүріпті. Бұл дін б.д.д. VІ ғасырдан – біздің заманымыздағы VІІ ғасырға, ислам діні кеңінен тарағанға дейін Таяу және Орта шығыстағы мемлекеттердің діні болып келді. Иудей, ислам, будда діндерінің жоралғыларына негіз болған қадаулардың бірі. Зороастр дінінің көріністері қазақ салт-дәстүрінде біраз сақталған.

Заратуштра – жарық дүниеге іңгәләмай, күліп келген әлемдегі жалғыз бала екен. Заратуштра атын аудармашылар: «Кәрі түйесі бар адам» деген мағына беретінін айтады. Мағынасына мән беріп қарасақ, бұл қазақи ұғымға өте жақын, балаға көз тимес үшін оған Итаяқ, Кәрібай, Сабалақ деп, елеусіз, нашар ат қоятын қазақтарға түсінікті салт болып көрінеді.

Заратуштраның мекені жайлы Еуропа ғалымдары бірыңғай пікірде: Ол Иран елінде туыпты. Ирандар Қара теңізден – Алтайға, одан Шығыс Түркістанға дейін, Оралдан – бүгінгі Иранға, Орта Азияға дейін жайлаған ел екен. Тіпті сол кезде Ираннан басқа халықтар өмір сүрмегендей. Бірақ Заратуштра дінін өз елінде қабылдамағандықтан, Ауғанстан ба, Орта Азия ма, ол жағы анық емес, бір жердегі Виштасп патшаның еліне барып тұрады. Дінді алғашқы қабылдаушылар Виштасп пен оның жұбайы Хутаоса болады.

Авеста жазылып, хатқа түскенге дейін ауызша таралған. Оның қай тілге жататыны жөнінде біраз таласты пікірлер болды. Қазіргі қорытындысы: Шығыс Иран жерінде скиф-сақ тайпаларының тілінде жазылған, оған тәжік тілі де кіреді. Авестаны көшіріп, сол арқылы қосымшалар енгізіп, көптеген елдер таратып әкеткен (Иран, Индия, Әзірбайжан), осыдан ол аталған халықтардың әдеби мұрасы болып есептеледі. Соңғы жылдары Х.Г.Короглының зерттеулерінде Орта
Азияға қатысы мол мұра ретінде қарастырылуы қазақ әдебиетінің тарихын зерттеушілер үшін де тың мәселенің бетін аша түссе керек.

Барлығы 21 кітаптан тұратын Авестадан: Ясна, Висперед, Видевдат, Яшна бөлімдері жеткен. Авеста мифтерін Фирдоуси өзінің «Шаһнамасында» пайдаланған. Кітаптың мифологиялық бөлімі алғашқы патшалар: Кайумарс, Хушанг, Тахмурас, Жәмшидке арналған. Олар Авестада: Гайа Мартан, Хошианг, Тахма, Урупай, Иима. Бұл бөлімі барлық халықтарға ортақ мифтерге толы.

Зороастрлықтар от пен суды айрықша қасиеттеген. Бұлақ көзі мен өзендерге дұға оқып, жағасында құрбандық шалған. Олардың қасиетті саны – үштік пен жетілік. Суға, отқа ақпен бірге жемістің шырынын құйып, екі түрлі шөптің жапырақтарын тастаған (үштік сан).

Су Құдайы – Апас, Апат деп аталады. Ежелгі аңыздарда қимақтардың Құдайы – өзен, сақ патшасы Тарғытайдың анасы да өзен болатын. Зороастрлықтар отқа да осылай табынып, тамақ пісіргенде оттың үлесін ұмытпай, оған май құйған.

Зороастрлықтар от Құдайын «Атар», батырларын «нар»
дейді. Қазақ тіліндегі «таң атар», «күн батар» сөздерімен, қазақтың «нар жігіттер» ұғымымен тамырластығы аңғарылғандай. Қазақта «оттың маздап жануы», отқа табынған Ахура Мазда атымен байланысты болуы мүмкін. Тағы бір ұқсастығы: кінәлі адамды анықтау үшін, оны екі оттың арасынан өткізген. Осы салттың бар екендігі бүгінге дейін тілімізде: «екі оттың ортасында қалдым» деген фразеологизмнен көрі-ніп тұрған жоқ па?

Көне замандағы адамдар үшін от пен судың – өмір екені ешбір дәлелді қажет етпейді. Осы жерде М. Бойстың мынадай пікірін еске ала кеткен теріс емес: «парсылар зороаст-

От – қазақтарда күні бүгінге дейін қасиетті нәрсе. Ш.Уәлиханов ол туралы: «От әулие, киелі болып саналады. Ошақтағы отты басуға немесе түкіруге болмайды. Қарғыс ұрады... Жаңа түскен келін, әуелі өз отауына кірмес бұрын, атасының үйіне кіріп тағзым етуге тиіс, содан соң қалыңдық атасының отына бір қасық май тамызуы керек», – дейді (Уәлиханов Ш., 1985-154).

Аруақтарға арнап иіс қылу салты зороастр діні шыққан замандарда бар екенін де көруге болады. Зороастрлықтар аруақтарға иіс қылып, олар құрбандықтың иісіне қанағатта-
нады деп ойлаған. Шөпті қасиеттеп, құрбан шалғанда астына тастаған, оның мағынасы: «өлген жануардың жаны шөпке айналады», – демек. Бұл өзі қазақ қиссаларындағы өлген кісілердің жаны шөпке айналып, жер бетіне қайта шыққанына жақын көрініс («өліп-қайта тірілу» мифі).

Отқа-суға табыну, біздің ойымызша, архаикалық, анимистік пәлсафаға жатады. Өлген кісінің жаны басқа бір затқа

Тамам жұрт қайтып кетті жиылысып,

Тағдырға қылар шара бар ма десіп.

Қабірінің үстіне Зуһраның,

Жасарып пайда болды, ақ гүл өсіп.
Қызыл гүл шықты үстіне Таһир ердің,

Тілеуін әр пенденің Тәңірім бердің.

Екі әсем жапырақ шықты екеуіне,

Қарасаң тамашасын осы жердің.

Тікенек үстіне шыққан Ғараб құлдың.

Екі гүл қосылайын дегенінде,

Түседі арасына екі гүлдің.

Кейбір елдерде адам жанының ағаш өзегіне кіргендігі туралы айтылады (Тайлор Э.Б., 1989-259). Бенгалияда жақсы адамның жаны жеміс ағашына кіреді дейді. Брахмандар шөптің жемісін жегенде, оны тамырымен жұлып алудан сақтанады екен. Өйткені, шөптің тамырында жаман адамның жаны болады, оны жұлып алсаң, шыға салып басқа бір аң, не адамың бәденіне кіреді деп есептелінген. Мұның
бәрі жанның жансыз денеге кіруі туралы мифтер тобына жатады.

«Таһир-Зуһрада» Таһир мен Зуһраның, Ғараб құлдың жаны шөпке кіреді, бірақ әрқайсысының құлық-пиғылына қарай: бірі – ақ, бірі – қызыл, бірі – тікенге айналады. Осыған қарап, аңыз-ертегілерде түлкінің – айлакер, қасқырдың – зұлым, аюдың – аңғал болуы, сол аңдарға жаман-жақсы адамдардың жаны ауысқан деген мифтерден де шыққан болуы мүмкін. Ежелгі адамдардың түсінігінде: о дүниеде мағыналы өмір күтіп тұр. Адамның денесі о дүниеде орналасқанымен, жаны жер бетіндегі адамдарға әсер етеді. Сондықтан, бәле-жаладан аман болу үшін, өлген кісіні қадірлеп күту қасиетті борыш деп есептелген. Өліктің жаны қырық күнге дейін тірілермен бірге болып, қырық күннен соң ғана кетеді. Осы уақытта аруақты ренжітпеу – кімге де болса сын.

Зороастрлықтардың түсінігінде адам өлген соң, жаны үш күннің ішінде жер астына, өлілер мекеніне түседі. Олардың тілінде жан – ұрбан, дін қызметкері – Ата ұрбан. Үш күн дұға оқып, иіс қылып, күтінеді. Өлген адамның ол жақта тоқ болуы – артында қалған туған-туыстарының жиі еске алып, Құдайы беруіне байланысты. Бұл міндетті үлкен ұлы атқарады. Әсіресе алғашқы айда мәйіттің жанына жын-шайтан жоламай, қауіпті көпірден (қыл көпір) аман-есен өтіп кетуі үшін, оған күш беру ретінде істеледі. Осы қауіпті айдан соң – екінші рет, бір жылдан соң үшінші рет қан шығарып, құрбан шалады. Содан соң марқұмның ұлдары 30 жыл бойына жыл сайын бір рет еске алып отырады.

Зороастрлықтар «күннен туған ғұндар» секілді (Мағжан), күнге табынған. Авестада:

Нұрын төккен ғаламға,

Жылдамдығы қырандай,

Күнге дұға оқимын! – дейді («Авеста», 1993).

Зороастр дінінің Құдайы Ахура Мазданың жиырма аты бар:

Ахура Мазда бүй дейді:

О, әулие Заратуштра,

Мен шынымды айтайын,

Бірінші атым – Іздемпаз,

Екінші атым – Сал-сарбаз

(А.Стеблин – Каменский аудармасында – «Стадный» (Авеста. 1993-16). Бұл «бақташы» деген мағына беруі мүмкін).

Үшінші атым – Қаһарман,

Төртінші атым – Шындық қой,

Бесінші атым – Береке (Все благое),

Алтыншы атым – Ақыл ғой,

Жетінші атым – Білім,

Сегізінші атым – Ілім,

Тоғызыншы атым – Ғылым.

Оныншы атым – Қасиетті,

Он бірінші атым – Қастерлі,

Он екінші атым – Ахура (Жаратушы. А.Қ.)

Он үшінші атым – Күштілік,

Он төртінші атым – Зиянсыз (Беззлобный),

Он бесінші атым – Жеңіскер,

Он алтыншы атым – Көп оқыған (Все считающий – «көреген» болуы да мүмкін).

Он жетінші – Көп көрген (Всевидящий – Байқампаз),

Он сегізінші – Дәрігер (Целитель – Емші болар),

Он тоғызыншы – Жасампаз,

Жиырмасыншы атым – Мазда.

Ислам діні бойынша, Алланың тоқсан тоғыз сипаты болса, «Жүсіп» қиссасында Жүсіп пайғамбардың он қасиеті бар:

Әуелі – орта бойлы, гауһар көзді,

Екінші – өзі сұлу, көркем жүзді.

Үшінші – жетпіс екі тілді білер,

Сөйлесе балдан тәтті, жұмсақ сөзді.

Төртінші – шапағатты, инабатты,

Бесінші – адал жүрек, бек айбатты.

Алтыншы – қырық кісінің жігері бар,

Бір өзі қырық кісіден һәм қайратты.

Жетінші – діні таза, зиянатты,

Сегізінші – залым емес, ойлар хақты.

Тоғызыншы – пайғамбардың нәсілінен,

Оныншы – мінезі артық, шапағатты.

Бұдан адамның кемел қасиеттерін санамалап көрсетудің Авестадан үрдіс болғаны аңғарылады.

Ендігі әңгімені Авесталық салт-дәстүрдің бүгінгі қазақ арасына қалай келгендігі жөнінде ойларға бұрайық.

Абайдың әл-Фарабимен, шығыс пәлсафасымен үндестігін зерттеген профессор Ақжан Машанов айтады: «Қазақтың қазыналы тілінің тамыры тереңде, оның бір шеті Америка-
ның ежелгі үндіс халықтарының мәдениетінде, екінші жағы Мысыр мәдениетінде ізі жатыр» (Машанов А., 1994-17). Ғалым бұл жерде Мысыр мәдениетіне гректерді де қосып отыр.

Грекия мен Мысыр мәдениетінің байланысы әл-Фараби өмір сүрген ІХ ғасырдан көп бұрынғы уақыттардан басталады. Біздің заманымыздан бұрынғы 325 жылы Кирдің баласы Камбиздің Мысырды жаулап алған тұсында, әлемге

Біздің заманымыздан бұрынғы VІІ-V ғасырларда ежелгі

Тарихи оқиғалардың із-түзсіз жоғалып кетпейтінін ескерсек, қазақ аңыздарында осы байланыстардың бәрінің елесі болуы керек. Осы арада Авестаның әуелі ауызша айту дәуірінен өтіп келіп, жаңа заманның басынан бастап хатқа түсіп, VІ-VІІ ғасырларда тұтасталғанын еске алайық. Одан кейін

Авестаның ХІІІ ғасырда жазылған бір нұсқасында Зара-

Авестада Тұран (Тура), Ұмай ана деректері бар. Ұмай (Гумайа) Заратуштраның үш әйелі мен қызынан кейін айтылатын бір қадірлі ана. Орхон ескерткіштерінде Күлтегін Ұмай текті анадан туған. Қасиетті жер-су түрік ұғымында кейде Ұмай ана кейпінде алынады. Ол – өсіп-өніп, көбею анасы, ошақтың киесі ретіндегі кейуана. Баланың кіндігін кескенде: «Менің қолым емес, Ұмай ананың қолы!» немесе баласын алыс жолға шығарып саларда: «Ұмай енеге тапсырды!» – деп жатады. Бұл – моңғолдың Этуген анасына, Римнің Құдайына, ежелгі үндінің Умасына, Авестадағы Гумайаға ұқсас мифтік бейне.

Тувадағы Ұйық өзенінің бойынан табылған көне түрік
жазуында: «Мен жиырма төрт жасымда еліммен, туыстарыммен, қаруыммен және ерлік істеріммен қоштастым. О, қасиетті Ұмай! О, менің өмір жылдарым! Туыстарым, мен сендерді қалдырдым!» – деген жолдар бар (Короглы Х.Г., 1983-113-114).

Бұдан Ұмай ана бейнесінің Заратуштра замандарынан –

Ангра-Манью адамның жан дүниесіндегі жағымсыз құлықтардың нышаны болса, әділет Құдайы – Ахура Мазда. Ахура Мазданың алғаш жаратқан жері – Даития өзені жа-

Мысалы, Қорқыттың өліммен күресін алайық. Қорқыт сияқты, өліммен күрескен Тұран патшасы Алып-Ер Тұңға (Аврасияб) да бар. Осы Тұран ойшылдарының өліммен күресінің бастапқы қайнар көзіндегі мифтер Авеста заманындағы адамдардың есінде қалған. Ықылым замандардағы күш пен әлсіздік, содан соң зорлық пен әділет, яғни сананың өсуімен бірге абстракцияға ұласқан ақ пен қара ұғымының ірілену сатысы байқалады.

Қорқыт аңызының түп тегінде өліммен күрес жатыр. «Гильгамештің» де айтары осы екені мәлім. Ол өзі исламның жөн-жоралғыларына қайшы, Тәңір дініне жақынырақ, ерекше сюжет екені байқалады. Біздің ойымызша, Қорқыт аңыздарында Қорқыттың өмір сүрген уақытынан да тым ертедегі Авестамен ұштасқан дүниетаным елестері бар. Авестада Заратуштра жаратушы ие Ахура Маздадан әлемнің жаралуы, әділет пен жауыздық қайдан пайда болатындығы жайында сұрағанда, Ахура Мазда Бүкіл жаратылыстың бірлігі мен қайшылығы екі принципке негізделетінін түсіндіреді. Ол – өмір мен өлім, жарық пен түнек.

Авеста адамдарының түсінігінде Жер мен Су – Аспан атаның әйелдері де, От – ұлы. Яғни, қазақтағы жер-су – Ана. Авестаның 72 тараудан тұратын («һа» деп аталады) екінші кітабының жиырмасыншысында Заратуштар судан жердің шөлін қандыруын сұрай-ды. Қорқыт аңыздарында жоғалған кісінің дерегін өзен-судан сұрауы, сумен тірі адамдай тілдесіп, «ренжісең де, қарғама», – деуі – оны адам, ана кейпінде ұғынудан. Авестада да өзен-суды қасиет тұтып, оны адам сияқты, қуаныш-реніші, тілек-өкпесі бар жанды нәрсе деп түсінгені көрінеді:

Қасиетті бұл өзенге,

Не десең де сыяды.

Толқыны тау боп ағады,

Осы өзенге сыйынсаң,

Алдыңнан нұр жауады.

Сөйтіп, «Қорқыт атадағы» сияқты су Құдайы АрдвиСураға та-бынады.

«Қорқыт ата кітабында» әйелдің төрт түрі бар екенін сипаттап, жақсысын сынап, жаманын мінеп, әдемілеп суреттейтін жері басқа аңыздардың сюжет желісінен бөлек, өзінше тұрады. Мұның да дәстүрлі ізі Авестада бар. «Висперед» деп аталатын үшінші кітаптың 4-бөлігі әйелдің қасиеттерін сипаттайды.