Бағдарламасы «Эксперименталды психология»

ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

«050503» – «Психология» мамандығына арналған

Семей 2012

Алғысөз

Құрастырушы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің

“ Психология” кафедрасының доценті Ш.С.Сатиева _____________

“ 28” 08 2012ж

2 ҚАРАЛДЫ

2.1 Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің “Психология” кафедрасының отырысында

Хаттама № 1 «28» 09 2012 жыл
Кафедра меңгерушісі: ____________ Ш. Сатиева
2.2 ГЗФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында

Хаттама №1 «05» 09 2012жыл

3.1 Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында мақұлданды және баспаға ұсынылды

Хаттама № 1 «13» 09 2012 жыл
ОӘК төрағасы, бірінші проректор ___________ Б. Рскелди

Мазмұны

1 Глоссарий

2 Дәрістер

3 Практикалық және лабораториялық сабақтар

4 Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау

5 Студенттің өздік жұмысы

Тәртіптеу – талдауға ыңғайлы болу үшін таңдау варианталарын орналасуын өңдеудің бастапқы сатысы.

Полигон жиілігі /немесе көпбұрыш / - ордината осі бойынша салынған жиіліктің нормаларына сәйкес нүктелерді қосатын сынған сызық.

Бөлу заңы – варианталар мәні мен оларға сәйкес ықтималдықтар арасында байланыс орнататын математикалық ара қатынас.

Биномалды бөлу – берілген жағдайдың математикалық моделі.

Нормалды бөлу – биномалды бөлудің шекті жағдайларының бірі.

Параметрлерді табу – жиынтықтың жалпы қасиетін көрсететін статистикалық бөлудің сипаттамасы.

Орташа мән – бөлу орталығының деңгейі мен жағдайын жалпылайтын көрсеткіш.

Корреляция коэффиценті – салыстырылатын екі статистикалық белгілердің арасындағы байланыс күшінің математикалық көрсеткіші.

Рангілеу коэффиценті /Спирменнің коэффиценті / - корреляция коэффицентінің қарапайым формасы.

Топтық кесте / немесе корреляциялық тор / - корреляцияға зерттелінетін өзгерген екі қатардың біріккен топтасуларының нәтижелері.

Х² - критериясы /хи – квадрат/ - екі бөлудің жиіліктерін салыстыруда қолданылады.

Сериялы критерий – мәні жағынан екі орташа мәнді салыстыру сияқты екі таңдаудың орталық тенденцияларының арасындағы айырмашылықты бағалауға арналған.

Инверсия сан критериі / Вилконсон – Манн – Уитни критерияі / - бұл да сериялы критериі сияқты екі таңдаудың мүшелерінің шамаларының айырмашылығын бағалауға арналған.

Вилконсонның жұпты критерияі / Т – критериясы / - жұпты кездесетін жиынтықтардың шамаларын салыстыруда қолданылады.

Фишердің дәл әдісі – екі сапалы градацияның бөлу шамаларын салыстыруға арналған.

Бірмоментті сенімділік / сенімділік – келіспеушілік / - орнықтылыққа қарамастан ерекше операциялы табиғаты бір сенімділіктің бір түрі.

Базисті процесс – эксперимент нәтижелерін интерпретациялайтын теориялық моделге кіретін комплексті тәуелсіз өзгергіштікті көрсетудің құрамдас бөлігі.

Болжау сызығы – корреляциялы зерттеуде алынған екі өзгергіштіктің мәліметтерінің диаграммада шашырау сызығы.

Валидтылық – методикалардың дәлділігі.

Валидтылық критериі - өлшенетін психикалық қасиет жайлы информациялар көзі.

Графикалық шкалалау – сыналушы өзінің ой – пікірін графикалық шкалада белгілейтін субъективті бағалау / шкалалау / процедурасы.

Графтар теориясы – математика облысы, пәні – белгілі бір нүктелерді біріктіретін геометриялық схемалар. /графтар/

Деңгей – сандық типтегі тәуелсіз өзгергіштіктің әрекетін беру тәсілі.

Дисперсиялы анализ – сызықты комбинациялар түрінде берілген факторлар мен бір уақытты әрекет ететін факторлардан тәуелді бақылауды өңдеудің статистикалық әдістер жүйесі.

Жүйелі араласу – ішкі валидтылықтың бұзылу кездері.

Индивидуалды айырмашылық – топтық эксперименттегі сенімсіздіктің негізгі кездері. /сол арқылы ішкі валидтылық бұзылады/

Индикатор – объект жайлы информация таситын сигнал белгілер.

Қатынас–тәуелді және тәуелсіз өзгергіштіктердің арасындағы қатынас– эксперименталды гипотезаның құрамдас бөлігі.

Квартиль – сыналушылардың 25 % таңдау стандартизациясын бөлетін, өлшенетін қасиеттің шкаладағы шекарасы.

Кластерлы анализ – эксперименталды мәліметтерді кластарға топтастыру әдісі.

Корреляция – реалды бақыланған мәлімет, мысалы тәуелсіз өзгергіштіктің бөлігі бір мәнімен өзара байланысы жатады.

Корреляциялық зерттеу – адамдардың индивидуалды айырмашылықтары мен олардың мінез – құлқын сипаттайтын екі өзгергіштіктің ара – қатынасын зерттеу.

Корреляциялық коэффицент – екі кездейсоқ шамалардың арасындағы бағыттылық пен дәреженің статистикалық көрсеткішінің өзара байланысы.

Корреляциялық анализ – кездейсоқ өзгергіштіктердің байланысын орнататын және оның тығыздығын бағалайтын статистикалық әдістердің жиынтығы.

Критериялы көрсеткіш – тестегі іс - әрекеттің сандық көрсеткіші.

Мән – тәуелді өзгергіштікті өлшеу бірлігі, алынған мәліметтерді өндеудің соңғы нәтижелері.

Мәліметтер – хаттамада тіркелген алғашқы әрі өнделмеген эксперимент нәтижелері.

Нәтижелердің мәнділігі – эксперименттік гипотезаға жауап беретін тәуелді өзгергіштіктің орташа мәндерінің арасынан алынған айырмашылықтардың статистикалық дұрыстығы.

Негізгі әрекет нәтижесі - тәуелсіз өзгергіштіктің тәуелді өзгергіштікке әсерін, күшін сандық көрсету.

Нормалды бөлу - үзіліссіз кездейсоқ шамаларды бөлу.

Нуль – гипотеза - тәуелсіз өзгергіштіктің шарттарының арасындағы айырмашылықтың болмауы жайлы гипотеза.

Өзара әрекет - факторлары экспериментте бөлініп алынған екі немесе бірнеше тәуелсіз өзгергіштіктің арасындағы арақатынаспен шарттанған сандық нәтиже.

Өлшеу көрсеткіштері - сыналушының іс - әрекетінің сандық сипаттамасы, тәуелді өзгергіштіктің мәнін анықтайды.

Өзгергіштік - өзгеретін кез келген болмыс, экспериментте көрінеді және тіркеледі.

Өлшеудің сенімділігі - қайталауда өлшеу нәтижелерінің көшірілуі.

Өлшеудің статистикалық қатесі - өлшенетін көрсеткіштіктердің кездейсоқ өзгерісінің үлесінің / дисперсия / осы көрсеткішті өзгеру жиынтығына қатынасы бойынша /жалпы дисперсия / салыстырмалы үлесі.

Ойындар теориясы – математика облысы, даулы жағдайлардың абстрактылы моделін зерттейді.

Популяция – экспериметтік зерттеуде жас, кәсіби және басқада белгілерді біріктіретін сыналушылардың потенциалды контингенті.

Пуоссондық бөлу – биномалды бөлудің жағдайы, дискретті кездейсоқ шамаларды бөлу.

Рангілеу – методикалық тәсіл, сыналушы берілген критерийдің өсу ретімен барлық объектілерді қатарларға қолданады.

Репрезентативтілік – реалды эксперементтің мінсіз эксперемент түрлерінің біріне жақындау дәрежесі.

Салыстыру негізі – эксперементалды схемалардың классификациясын анықтайтын бірінші параметр.

Сәйкестік – эксперементте жүргізілген болмыс немесе теориялық түсінікті бейнелеу адекваттылығының дәрежесі.

Себепті анализ – корреляциялық анализдеудің арнайы әдістері, жеке корреляциялық коэффиценттерді “жалған” корреляцияларды жоюда қолданады.

Сенімсіздік – ішкі валидтылықтың бұзылуы.

Статистикалық қорытынды – тәуелді өзгергіштік мәндерінің арасындағы айырмашылықтың шамасын табу.

Таңдау – экспериментке қатысатын сыналушы.

Тестің валидтылығы – тестің адекваттылығы мен өтімділігі, зерттейтін қасиетті өлшеу дәлдігі.

Тестің сенімділігі – тестің көмегімен алынған нәтижелердің тұрақтылығы.

Фактор – экспериментке сыналушының мінсіз мінез – құлқына әсер ететін кез келген болмыс.

Шарт – тәуелсіз өзгергіштіктің ілескен шатасуын тексеру тәсілі.

Эксперимент – жалпылауға болатын нәтижелерді алу мақсатымен болмысты өзгертуді алдын ала жоспарлау шартында өткізілген зерттеу, эксперименталды гипотезаны тексеру құралы.

Эксперименталды схема – эксперименталды гипотезаны адекватты тексеру үшін сыналушыларға тәуелсіз өзгергіштіктің әртүрлі шарттарын беру жоспары.

Эксперименталды гипотеза – экспериментке тексерілетін кейбір болжамдарды нақтыландыру.

2 Дәрістер

8.«Эксперименталды психология» пәні бойынша лекциялар курсы.
Тақырып 1.Психологиялық берулерді математикалық өңдеу кезінде қолданылатын негізгі түсініктер

Жоспар

1.Ғылыми психологияның пайда болу себептері.

2.Эксперименталды психологияның міндеттері, пәні, даму тарихы.

3.Психологияны зерттеудің негізгі методологиялық принциптері.

Дүниені танып білуде бірнеше жолдарды атауға болады. Ең кең және танымалы – «тұрмыстық». Онда дүниені танып білу ата-аналар тәжірибесінен немесе тікелей өз басымыздан өткен тәжірибелер арқылы танылады. Дүниені танып білудің ғылыми жолы принципиалды түрде ерекшеленеді.

О.Конт дүниені танып білудің бірізді 3 түрлі фазасын анықтайды:

1. 
   Діни – индивидуалды сенім және дәстүрге негізделген.
   
2. 
   Пәлсапалық – белгілі бір қағидаға негізделген автордың сезіну. Ол рационалды және ой қорытындалған.
   
3. 
   Позитивті – жүйелі бақылау немесе эксперимент барысында нақты деректерге сүйенген, ғылыми білім.
   

Эксперименталды әдістің пәлсапалық әдістен айырмашылығы жүйелі білімге негізделген. Ол рефлексивті ойлаудың талабына сай. Пәлсапада пайымдау ойлау заңдылығына бағынады.

Танып білу үрдісінің екі жолын ажыратуға болады. Идеографиялық – жеке, бірлі-жарымды құбылыстар мен оқиғаларды бақылау. Номотетикалық – зарттеудің негізгі мақсаты жалпы даму заңдылығын анықтау, объектілердің өмір сүруі мен бір-бірімен қарым-қатынас әсері.

Идеографиялық бағыт тарихи құбылыстардың жеке даралығын түсінуге негізделген; эксперимент өзге зерттеу әдісі ретінде пайдаланылмайды. Номотетикалық бағыт шындық жағдаятында қарым-қатынас туралы жалпы түсінікті қарастырады.

Классикалық ғылым негізінде верификация принципі жатады. Бұл принцип бойынша кез келген ғылыми дерек, теориялық қағида тексеруді қажет етеді. Ғылыми теория көптеген экспериментті қажет етеді.

Фаллибиллизм – ғылыми теорияның бір бағыты. Барлық теориялар қателіктерден тұрады деп қателесуге болмайды дегенді білдіреді.

Деректердің жиналуы, басқа теориялардың пайда болуды «ғылыми революцияны» - ғылыми парадигманың алмасуын тудырады.

Парадигма (грек сөзі – мысал, үлгі – дегенді білдіреді) белгілі бір тарихи кезеңде үлгі бойынша зерттеуді ұйымдастырудың ғылыми жетістікке негізделген жүйе. Бұл түсінікті американ ғалымы Т.Кун еңгізген.

Адам әрекетінің белгілі бір аймағы «ғылым» деген атаққа ие болу үшін үш негізгі талапқа жауап беруі тиіс:

• 
  өзінің зерттеу объектісі болу тиіс;
  
• 
  өзінің зерттеу объектісі мен методологиясының болуы;
  
• 
  өзінің ғылыми қарым-қатынас тілінің болуы;
  

«Психология» термині 1500 жылы Марбург қаласының профессоры Гокленнус есімімен байланысты. Келесі бір дерек бойынша «психология» терминін неміс философы Ломоносовтың ұстазы Христиан Вольф 1732 жылы енгізген. Ол Афродитаның баласы Эросқа ғашық болған гректің Психея атты мифологиялық әңгімесін пайдаланады.

Психологияның даму жолы ұзақ болды.

1. 
   Ғылымға дейінгі психология. Бұл кезеңде адам өзін және басқа адамдарды әрекет пен қарым-қатынас үрдісінде тікелей танып білдіреді. П.Жаненің айтуынша, «Бұл халықтың психологтарға дейін өздері жасайтын психологиясы»,- дейді.
   
2. 
   Пәлсапалық психология. Психология пәлсапалық жүйеде қарастырылады.
   
3. 
   Ғылыми психология 1860 жылы неміс ғалымы Г.Т.Фехнер өзінің «Психофизика элементтері» деген еңбегін жариялайды. Х.Вольф пен Гальтон идеяларын Фехнер бірінші болып эксперименталды әдіс реттеуде қолданып, психикалық құбылыстардың зерттеу нәтижелерін математикалық өңдеуден өткізеді.
   
4. 
   1879 жылы Лейпцигте В.Вундт алғашқы психологиялық лаборотория құрады. Фехнерге қарағанда Вундттың ғылымға тигізген әсері ол жүйелі лаборотория құрып, ғылыми мектептердің пайда болуына әсерін тигізді. Сондықтан, В.Вундт ғылыми психологияның атасы болып есептеледі.
   

Эксперименталды психология – психологиялық пәндер құррылатын басқа эксперименталды психология негізін меңгеру психологиялық кез-келген саласын түсінуге қажет. В.В.Никандровтың айтуынша «эксперимент» категориясын әртүрлі авторлар, әр түрлі түсіндіреді. Дәстүрлі түрде экспериментті тар мағынада емес кең мағынада түсінуу керек, себебі жаңа ғылыми білімді анықтауға құрылған экспериментті эксперименталды психология қарастырады.

Ғылыми психология бос жерден пайда болған жоқ. «Ғылымға дейінгі кезеңін» алып қарастырсақ та, онда зерттеулер жүргізілгенін көруімізге болар, мысалы: ІІІ ғасырда б.э. Немеций көз 3-4 элементті бір мезгілде бірден қабылдай алатынын анықтаған. К.А.Рамуль алғашқы эксперименттер ХVІ ғасырда жасалған деген деректер бар дейді. Ал ХVІІІ ғасырда бұндай деректер көптеген кездеседі. Оның айтуынша:

1. 
   Алғашқы психологиялық тәжірибелер ғылыми мақсатқа сәйкес емес кездейсоқтық мінездемеге ие болған.
   
2. 
   ХVІІІ ғасыр зерттеушілері ғана психологиялық эксперименттерді ғылыми мақсатқа байланысты жүйелі пайдалана бастады.
   

Алғашқы психологтар физиолог (Вундт, Бине, Павлов) болуы, кейде дәрігерлер (Бехтерев) немесе физиктер (Бугер, Вебер, Фехнер, Гельмгольд) облды. Олар психологиялық проблемаларды жаратылыстанушы ретінде қарастырды. Алғашқы 1860 жылы «Психофизика элементтері» атты Г.Т.Фехнердің туындысы эксперименталды психология алғашқы еңбегі болып табылады. Осылайша, психофизиканы жан мен тән қарым-қатынасының нақты теориясы яғни дене әлемі мен психика әлемі қарым-қатынасы деп қарастырды.

Алғашқы ірі психологиялық трактат Вундт (1873-1874) трактаты «физиологиялық психология» деп аталды, алғашқы француз лабораториясы (1889) Бонк, кейін Биненің физиологиялық психология лабороториясы деп аталды.

Осылайша, алғашқы қадамын жеке дара ғылым ретінде жасауды психология әлі де болса өзінің қайнар көзі – физиология мен физикадан бөліне алмады. В.Вундт (1832-1920) «эмпирикалық» экспериментке дейінгі психологияны эксперименталды психологияға айналдырды. 1879 жылы пайда болған психологиялық лабороторияда дүйние жүзінің көптеген психологтары білім алды. Фехнер Вундтан бұрын зерттеу жұмысын жүргізгенімен Вундт лабораториясында ғана алғашқы психологиялық мектеп пайда болды. Вундт объективті бақылауды интроспекция әдісімен үйлестіруді белсенді пайдаланды. Объективті бақылау ғана интроспективті әдісті психологиялық эксперимент деп атайды. Өзінің психофизикалық эксперименттерінде Фехнер мына талаптарды орындады:

а) арнайы әзірлеген психофизикалық әдістерді пайдалану; б) қайта-қайта қайталау негізінде эксперименттің дәлдігіне, беріктігіне жету оның нәтижесін математикалық әдіспен өңдеу.

Өзінің «Ес» туралы (1885) еңбегінде Эббингауз эксперименталды психологиялық мақсатын белгілі бір құбылыстар мен факторлардың функционалды байланысын өзін-өзі бақылау арқылы емес, белгілі бір мақсаттарды шешу жетістігіне байланысты түсіндіру деп қарастырады.

Ресейде психологиялық дамуы физиология саласынан басталады. И.М.Сеченов «Психологияны кім және қалай дамытады?» деген мақала жазады. «Кім?» деген сұраққа ол: физиологтар, «қалай» деген сұраққа – релекстерді зерттеу арқылы деп жауап береді. И.П.Павлов Сеченевтің шәкірті болмаса да оның еңбектерінің әсері терең болды. И.П.Павлов (1903) шартты рефлекстерді ашады. Алғашында оны психикалық деп атаған болатын. В.М.Бехтерев 1907 жылы Санкт-Петербургте Психоневрологиялық институт құрады. 1910 жылы Бехтеров «Объективті психология», ал 1917 жылы «Адам рефлексологиясының жалпы негіздері» атты еңбектері жарық көрді. Бехтеров рефлексология терминін еңгізді. Рефлексология – ішкі және сыртқы тітіркенгіштерге жауап қайтару реакциясын зерттейтін ғылыми пән.

Осылайша, Павлов пен Бехтерев Уотсыннан бұрын объективті психология негізін қалаған. Оны психология деп атамаса да тәртіп туралы ғылым деп атаған.

3) Кез-келген ғылымның өзінің методология ретінде анықтайтын принциптері болады. Эксперименталды психологияның да өзінің методологиялық принциптері бар.

Детерменизм принциптері.

Психологиялық құбылыстар организмнің сыртқы орта байланысымен алдын ала анықталған. Сыртқы ортаның жүйелі байланыссыз психика адекватты емес болып жұмыс істей бастайды. Психикалық құбылыстар сыртқы ортадан тыс бола алмайды. Механистік детерменизмнен айырмашылығы онда, себеп салдардың алдында болады. Психика ортамен байланысты яғни сыртқы себептер әрекеті ішкі шарттармен жанамаланады.

Физиологиялық және психикалық бірлік принципі.

Жүйке жүйесі психикалық процесстердің пайда болуын қамтамасыз етеді. Психикалық құбылыстарды физиологиялық процестермен бірдей деп түсіндіруге болмайды. Психикалық құбылыстардың психологиялық модель құрылысын физиологияға сілтеме жасамай-ақ зерттеуге болады.

Сана мен іс-әрекет бірлігі принципі.

Қысқаша оны былай көрсетуге болады: сана іс-әрекетте. Ал іс-әрекет санада. Психологиялық дерек – тәртіп, оны белгілі-бір қарым-қатынас сызбасы арқылы түсіндіруге болады.

R = F (P, S)

Мұндағы R – тәртіп; Р – жеке бас; S – жағдаят. R мен S бір-бірінен тәуелсіз айнымалы емес, олар бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста: жеке бас жағдаятқа әсер етеді; жағдаятта жеке басқа әсер етеді. Бұл қарым-қатынастар сана және санадан тыс деңгейде де болады.

Іс-әрекет жеке бастың ортамен байланыс жүйесін құрайды. Жеке бас бұл жағдайдан тыс өмір сүре алмайды. Бұл жүйе саналы және мақсатты түрде жеке басты қалыптастырады.

Даму принципі. (тарихи принцип, генетикалық принцип).

Даму материяның қасиеті болып табылады. Ми – жүйке жүйесінің ұзақ тарихи даму нәтижесі. Психика – тарихи және әлеуметтік-экономикалық шарттар негізінде қалыптасты. Даму принципі құбылыстарды үздіксіз қозғалыста қарастырады.

Объективтілік принципі.

Объективтілік принципінің мазмұны объектіні тануда субъектіге тәуелсіздіген мойындау.

Құрылыстық принцип.

Б.Б.Коссовтың айтуынша “кез-келген психикалық құбылыстар біртұтас жүйелі процесс ретінде қарастырылуы тиіс. Субъекті мен ортаның байланысы іс-әрекетте көрінеді”. Кез-келген құбылыс біртұтас, жүйе ретінде түсіндірілсе онда оның өзінің бірнеше құрылысқа біріккен әлеуметтері болып, байланыста болады. Кез-келген біртұтас құрылысты жүйелі құрылыстық анализ арқылы қарастырады.

4) К.Хольцкамп эксперименталды деректер мен теориялық түсініктердің жаңа теорияның пайда болуына тигізетін әсерінің ара қатынасын талдайды. К.Хольцкамптың айтуынша, “қазір және осында” атты формада деректерді талдау қажет.

Бағыттаушы теориясыз ғалымдар бағытқа ие баға алмайды. Олар әр түрлі деректерді жинаумен ғана шектеледі. Ч.Дарвин: “Теориясыз бақылаудың болуы мүмкін емес”, деген.

Біздің теория пайдалы болады егер ол:

1. 
   Көптеген бақылауды нәтижелі ұйымдастырса.
   
2. 
   Анық болжамдарды теориялық тексеру немесе практикалық тапсырма кезінде қолданылса.
   

1. 
   “Эксперименталды болжауды” теориялық негізде қалыптастыру, экспериментті жоспарлау.
   
2. 
   Экспериментті ұйымдастыру және өткізу.
   
3. 
   Эксперименттің экологиялығын бағалау (эксперимент жағдаятының зерттелінетін шындыққа сәйкестік деңгейі).
   
4. 
   Эксперименталды нәтиженің теориядан ауытқуын бағалау.
   

В.Н.Дружинин психикалық регуляция деңгейлік пен эмпирикалық суреттеме әдістерінің байланысын қарастырып, мынандай деңгейлерге бөледі:

• 
  физиологиялық деңгей
  
• 
  психофизикалық
  
• 
  сенсорлы-прецептивті процесс
  
• 
  психиканың интегративті деңгейі (ойлау, мотивация)
  
• 
  жеке бас
  
• 
  индивидуалдылық
  

1.Психологиялық өлшем түрлері.

2.Тест және өлшеу теориялары.

3.Психофизика. Сезімталдықты зерттеу әдістері.

Бұл кезде стимул мен адамдар бір осьте жайғасады. Психологиялық өлшем психологиялық тәжірибеден айырмашылығы аз сияқты. Бірақ психологиялық тәжірибе жүргізгенде бізді себеп байланысы қызықтырса, психологиялық өлшемнің нәтижесі зерттеушінің бір класқа бөлінуі болып табылады. Психологиялық өлшемді жүргізетін зерттеуші емес, психологиялық тәжірибенің барысында зерттеуші өткізеді, өлшем приборының ролін зерттеуші атқарады. Психологиялық өлшемнің жұмысы бірнеше бөліктерден тұрады. Психологиялық өлшем негізі болып математикалық өлшем теориясы есептеледі. Қазіргі кезде-математикалық психологияның үлкен бөлімі. Математикалық көзқараста белгіленген көптеген объект пен символ (сан) бір-бірімен қарым-қатынасы беріледі. Символ (сан) анық бір ережелермен заттарға жазылады.Осы ережелер өлшем шкаласын анықтайды. Шкала (латын сөзі- саты) тура мағынада өлшем приборы дегенді білдіреді.Қазіргі кезде өлшем деген әрбір функцияның конструкциясын түсінік ретінде қолданады. Негізгі бірнеше шкала типтері бар: атау, рет, интервал, қатынас.

2. Психологияда көптеген нақтылы өлшем әдістемелері қолданады. Әртүрлі негіздемеде психологиялық өлшем мынадай классификацияға бөлінеді:

1. берілген өндірілмеген жиын жұмысы;

2. өлшем заты;

3. шкала түрі;

4. шкала материалының типі;

5. шкала моделі

6. өлшем саны

7. «жиын» күші

8. индивид жаубының типі

9.олар қандай детерминистік немесе сенімділік.

Тәжірибе өткізетін психолог үшін өлшем заты және берілген жиынтық болып табылады.

Мынадай әдістер жиі қолданылады:

1. 
   Ранжирлеу әдісі. Барлық объектілер зерттелушінің көз алдында көрініп, өлшеміне қарай ретке келеді.
   
2. 
   Бірдей парлап теңестіру әдісі. Зерттелушіге парлап объектіні көрсету. Зерттелуші бір-бірінің ұқсастығын бағалайды.
   
3. 
   Абсолюттік бағалау әдісі.Стимулдар бір-бірлеп беріліп зерттелуші стимулға баға береді.
   
4. 
   Таңдау әдісі. Жеке тұлғаға бірнеше объектілер беріледі, соның ішінен критерийге сай келетінін анықтайды.
   

а) объектілерді шкалаландыру әдісі

б) индивидті шкалаландыру әдісі

в) біріккен объект пен индивид әдісі

Объектіні шкалаландыру әдісі тәжірибелі немесе өлшем жұмыстарының контекстінің құрылысына кіреді. Маңызына байланысты зерттелушінің мақсаты болмайды, зерттелушінің мақсаты тәжірибе болып келеді. Зерттеуші бұл мақсатты зерттелушінің іс әрекетін айшықтауға, психикасын анықтауға қажет.

Субъектіні шкалаландыру зерттелуші өлшеу приборының орнына алады, ал зерттеушіні «өлшем» ерекшеліктері аз қызықтырады.Субъектіні шкалаландыру парадигмасы психология облысына психофизикадан өткен.

Бірақ сақталып қалған әдістер бойынша субъективті шкалаландыру техникамен модел іс әрекетінің өлшемімен бір бөлімде қаралады. Осындай жағдайда «объектіні шкалаландыру» мен «жеке адамды шкалаландыру» ұқсас математикалық аппарат қолданылады. Біріккен шкалаландыру моделіне тоқтасақ, екі топқа бөлінетін бұл модель объект пен жеке индивид өз ойларын айтқан кезде бір шкала өлшемді көрсетеді. Кумбс ашылу әдісі объект пен индивид бір мөлшердегі шкала да болуы қажет. Индивид бір объектіні басқа объектіге ауыстыруы мүмкін. Индивидтің «идеалды нүктесі» болады,-бұл субъективті эталон. Ал индивид сол субъективті эталонға жақын стимулды таңдап алады.

Өлшем мынадай болады.

Зерттелушіге стимулды жұптарын көрсету керек. Стимул размері m x h (m-стимул, h-индивид) матрица жиілігі жасалады.

Гутманның шкалограммалық анализі сұрақтарды құрауға пайдаланады.Көбірек кезде ол зерттелушінің жауабында қолданылады. (я- жоқ, шешілді-шешілмеді). Егер индивид есепті шығарып отырса, ол жеңілірек есепті шығарады. Есеп дұрыс есептелмесе «1» деген санмен белгіленіп, ал дұрыс есептелмеген –«0» болады.

Матрица орнын ауыстырып, шкалограммаға дәлдікті көрсетеді: матрица диагоналдан жоғары оң жағы саннан тұру керек, ал төменгі сол жағы- тек нольден тұрады.

Есептер
Индивидтер 1 2 3 4 5

1 1 1 1 1 1

2 0 1 1 1 1

3 0 0 1 1 1

4 0 0 0 1 1

5 0 0 0 0 1

Практикада еш уақытта идеалды шкалограмма шықпайды.

Гутманның бір мезгілде берген бағасы қабылдау коэффициенті деп аталды.

R=1-e/nR

3. Объектіні өлшеу процедурасының бір бөлігі тест болады. Қасиет-философиялық категория, заттың бір жағын көрсете білсе, сонымен қоса оның айырмашылығын, соларға деген қатысын білдіреді.

Қасиет- көп орынды болса,ол қатысы- бір орынды болады.

Мысалы: «Айғаным өзін жақсы көреді». Қасиет объектінің шеңберін азайтады. Осындай жазудың себебінде объекті түрі азаяды. Қатысты жаңа объектілерді көбейтеді, мысалы, P (x, y, z), х- ер адамдар, у-әйел адамдар, Z- балалар, ал егер Р-генетикалық қатынас болса осы қатынас пен байланыс х,у және z- жаңа объект адам затны береді.Сөйтіп «қасиет» деген ұғыммен психикалық класс тобын анықтаймыз.

Үш негізгі топтардың сапасы болады: а) нүктелі; б) сызықтық в) көп өлшемді.

Бірінші тип нүктелі қасиет.

Адам не тірі, не өлі, ер немесе әйел, холерик немесе сангвинник бола алады. Бір де бір әйел азғана екі қабат бола алмайды. Сондықтан осындай қасиеттер анықтылығымен, сапалығымен,бірақ есепті санымен бола алмайды.

Екінші қасиет- сызықтық немесе бір өлшемді түр.

Сызықтық қасиет интенсивті көбейтіп, азайып тұратын затқа келеді. Мұндай заттың массасы, күші, температурасы, адамның бойы, физикалық күші жатады. Писхологиялық түрі көбінесе осы топқа жатады. Сапасының анықтылығымен есепті саны тең болады. Физикалық қасиет скаляр деп аталады. Екі өлшемді қасиеттер вектор өлшемі болады, оларды бір өлшемді қасиеттердің комбинациясы деп есептеуге болады. Олардың қорытындысы ретінде көп өлшемді қасиеттер пайда болады, ол өлшемдер п- қаситімен өзгеруі мүмкін: физикада тензор; математикада вектор т.с.с. Көп өлшемді қасиет бірнеше сызықтық қасиеттің бірлігі деп, ал сызықтық –көптеген нүктелік қасиет деп есептеуге болады Психологиялық тест бірнеше тапсырмадан, нұсқаудан тұрады: зерттелушіге тест пен (зерттелушінің) жұмыстың ережесін берсек, ал зерттеушіге ұйымдастыру ережесін, берілген жұмыстың ережесімен, қасиеттің теориялық жазылуын, шкала бағасымен әдісін білу қажет. Психологиялық қасиет жөнінде теориялық көздеу жасауға болады. Егер толық негіз жоқ болса мінез-құлық ісін түсіндірудің қажеті жоқ. Толықтырудың нұсқау қасиеті бар, бірақ оның топологиясы белгісіз.

Үшінші нұсқау: топология қасиеті белгілі. Қасиет-бір өлшемді континуум реттік немесе метрлік шкаламен өлшенуі мүмкін. Көптеген қасиеттер анықталған структурасынан тұрады. Әр қасиеттің топологиясы болады, ал қасиет-нүктелі, линейлілі, көп өлшемді болады.

Нормативті тест моделдерін, бір ғана қасиет өлшемін қарайық.

1. 
   Қасиет анықталмаған. Топология қасиеті анықталмаса, онда көп зерттелушілерді бөлуге болмайды. Эквивалентті емес қатынасты зерттелушілердің көпшілігіне бөлуге келмейді, бірақ ұқсастығына қарап қатынасқа келтіруге болады. Бұл қасиет рефлексті, симметриялы, бірақ транзитивті емес. Көп индикаторларды қасиетке қарап анықтауға болмайды.Яғни, әрбір зерттелуші тек өз жауабымен ғана анықталады.«Зерттелушінің эталоны» болып көптеген ішінен дұрыс тесті жазып шығуына байланысты.
   
2. 
   Қасиет сапалы анықталған. Топология қасиеті анықталған, ол нүктелі. Көп зерттелушілерге эквивалентті-эквивалентті емес қатынасты береміз, онда қасиеті бар болуы, немесе жоқ болуы мүмкін. Егер зерттелушінің қасиеті бар болып немесе жоқ болса, оларды тестің нәтижесінде кластарға бөліп тастауы мүмкін. Интерпретация кезінде мына алгоритм қолданылады: индикаторлар белгіленіп, жеке бір көрсеткіш есептеледі және бір дихотомикаық класқа жататындығы анықталады. Бұл модельді дихотамикалық классификация деп атаймыз. Ол Личко сұрақтарында қолданылады.
   
3. 
   Қасиет сапалы және есеп сонымен анықталды.Қасиет мұнда сызықтық континуум болып табылады. Бұл кезде зерттелушінің қасиеті санның қасиетіне тура пропорционалды.
   

Бұл модель латент континуум моделі болады, ең кең тараған психикалық қасиет. Қасиет индикаторлары бірыңғай және әртүрлі болады. Соңғысында олар шкалаланады немесе шкалаланбайды. Егер индикатор бірыңғай болса, олар қасиетті анықтап, оның интенсивтілігін бірдей көрсетеді. Ал егер индикатор әр түрлі болса олар қасиетін, оның интенсивтігін әртүрлі көрсетеді. Көптеген индикаторды бір шама-«күш» сыны болуы мүмкін, осы «күш» сыны көбірек байқалса ол қасиетті, оның интенсивтігін көбірек көрсете біледі.

Бұл ретте біз Раш моделін аламыз.

Психофизикалық әдістермен түйсікті зерттеу.

Кез- келген эксперименттің өзінің ғылыми зерттеуі, әдістемесі, эксперимент пен теория байланысы, психологиялық эксперименттегі этика проблемасы, тест шкалалары мен стандарттау, беріктілігін тексеру т.б. эксперименталды қарым- қатынастан тұрады. Соның бірі- психофизикалық әдістермен түйсікті зерттеу.

Қоршаған орта туралы мәліметтерді түйсік арқылы аламыз. Түйсік деген сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның сезім мүшелеріне әсер етуінен пайда болатын бейне. Түйсік қоздырғыштың энергиясы организмнің нерв процестерінің энергиясына ауысқанда пайда болады. Түйсіктің физиологиялық негізі ретінде адекватты анализаторға, қоздырғыштың әсерімен ынталандыратын нерв процесі болады. Түйсік шартты сипатта болады. Біздің организмнің афферентті жүйелері бізді қоршаған әлемнің жағдайын, сондай- ақ аз немесе көп дәлдікпен біздің денеміздің жағдайын бейнелейді, яғни азды- көпті сезімтал болады. Эксперименталды түрде ең аз түйсік пайда болатын қоздырғыштың минималды интенсивтілігін анықтауға болады. Бұл қоздырғыштың минималды интенсивтілігін психофизиканың негізін салушы Г.Т. Фехнер сезім мүшелерінің сезімталдығының абсолютті табалдырығы деп атаған. Сезімталдықтың абсолютті табалдырығымен сезім мүшелерінің сезімталдығы арасында кері пропорционалдық байланыс: табалдырық төмен болған сайын, сезімталдық жоғары болады.

Оны былай жазуға болады: 1__

Е= RL

мұндағы Е- сезімталдық; RL- сезімталдықтың абсолютті табалдырығы.

__1_