Бағдарламасы Халықаралық дербес құқығы Заңтану мамандығына 050301 Семей 2012ж Мазмұны 1

Бірінші сатыда – осы жағдайға коллизиялық норма пайдаланылады ма деген сұрақ анықталады, егер пайдаланылса, онда ол қай мемлекет құқығына сілтейді деген сұрақ анықталады.

Екінші сатыда – коллизиялық норма сілтеген мемлекеттің заңы пайдаланылады. Егер бірінші сатыда, коллизиялық норма пайдаланылса, екінші сатыда, отандық не шетелдік материалдық құқық пайдаланылады. Екінші сатыда, жария тәртіп пен шетел заңының мазмұнын анықтаудың құқықтық сұрақтарын түсініп, шешу керек.

Осы екі құқық пайдалану тәртібі халықаралық дербес құқық шегінде жүзеге асады.

Коллизиялық норманы пайдалану кезінде шетел азаматы мемлекет азаматына қарағанда мөлшері жағынан көбірек құқыққа ие бола алмайтындығын есте сақтау керек. Бұл ереже халықаралық байланыстағы, достастықтағы жеке және заңды тұлғалардың теңдігіне негізделген. Басқа сөзбен айтқанда, құқық пайдалану тәжірибесінде халықаралық дербес құқықтағы субъектілердің арасындағы өзара байланыс өзаралықты тудырады.

Бұл өзаралық материалдық және формальдық болады. Материалдық өзаралық тең өкілеттілік көлемін білдіреді. Формальдық өзаралық шетелдіктерге мемлекетттегі азаматтар мен заңды тұлғаларға берілген өкілеттіктерге жақын өкілеттіктерді беруді білдіреді. Барлық жағдайда мемлекеттер материалдық өзаралықты қамтамасыз ете алмайды, оның себебі құқықтық жүйелердің өзгешелегі, сондықтан формальдық өзаралық қамтамасыз етіледі.

Халықаралық дербес құқықтың әртүрлі аспектілерін реттейтін халықаралық келісім-шарттар бірдей тұрғыны ұстанбайды: бір келісім-шарттар өзаралық қағидасын алып тастайды, басқалары оларға сілтеме жасауды қолдайды, үшіншілері (оны ұстанушылар саны өте көп) оны пайдалану туралы ештеңе көрсетпейді. Бұл жерде, мысал ретінде экономикалық байланыс туралы қазақстан-мысырлық келісім 1993 жылғы, қызығушылық тудырады, мұнда өзаралық қағидасы үлкен орын алады.

Басқа мемлекет аумағында коллизиялық норманың сілтемесіне сәйкес шетелдің заңы пайдаланылса, өзаралық туралы сұрақ туады. Бұл жерде, коллизиялық сілтеме негізінде шетел заңы басқа мемлекет аумағында өзінің азаматтары мен заңды тұлғаларына беретін құқықтары сәйкес пе екені анықталу керек.

Бұл жерде, басқа мемлекет қарсы шектеулер қоюы мүмкін, егер бірінші мемлекет екінші мемлекеттің азаматтары мен заңды тұлғаларының құқықтарына шектеулер қойса.

Көптеген мемлекеттердің құқықтық жүйелерінде өзаралық қағидасы бар. Көп жағдайда, өзаралық талабы белгілі бір міндеттемелерді орындаудың шарты болып келеді. Мәселен, Тауар таңбалары туралы заңының 35-бабында өзаралық қағидасы туралы тура айтылған: «Шетелдің заңды және жеке тұлғалары Заңда көзделген, халықаралық келісім-шарттардың күшіне және өзаралық қағидасына сәйкес құқықтарды пайдаланады». АҚШ заңнамасында өзаралық қағидасына сілтеме сирек кездеседі, көбінесе бұл қағида халықаралық келісім-шарттарда қаралады. Коллизиялық нормаға түсініктеме жасау – коллизиялық норманы саралау деп аталады. Соттар қызметінің тәжірибесі көрсеткендей, саралау сот заңы арқылы жүзеге асады. Бір мемлекеттер заңында (АҚШ, Ұлыбритания) коллизиялық нормалардың саралауы туралы ережелер бар, екіншілерінде (Швейцария, Австрия) ондай ереже жоқ. Коллизиялық нормаларға түсініктеме бергенде ұлттық түсініктерді пайдалана отырып, олардың байламдарында шатасуға болады. Мәселен, шарт жасасу орны ретінде Жапонияда акцепт жіберу орны табылса; бұл жерде сөздің мағынасында әртүрлі ұғымдар болуы мүмкін, оны әдебиеттерде «ашық коллизиялар» немесе «саралаудың қақтығысы» деп атайды.

Саралаудың қақтығысы көбінесе сот заңы (Lex fori) деп аталатын коллизиялық байламмен шешіледі. Бұл жерде, сот немесе аралық сот коллизиялық норманың әртүрлі түсінігімен кездеседі, сондықтан олар өз мемлекетіндегі азаматтық құқық түсініктемесіне сәйкес саралайды.

Кейбір жағдайларда, шетелдегі мүлікке мұра алу мәселелеріне, шетел заңы қайтыс болған мұра қалдырушының азаматтығы заңымен шешуді көздейді, ал бұл мемлекеттің заңы мұра орналасқан мемлекеттің заңына сілтейді. Қайтыс болған азаматтың мемлекетінің соты «қайта сілтемені» қабылдау керек пе, әлде жоқ па? Біздің пікірімізше, мұндай сілтемені қабылдау мақсатқа лайықтылау болады.

Шетел заңдары бір немесе бірнеше мемлекеттің аумағында қолданылмауы да мүмкін, себебі жария тәртіп ұғымы бар. Жария тәртіп туралы ескерту шетел заңын пайдаланудан және шетел заңының әсерінен пайда болатын құқықтарды пайдаланудан қорғаушы ретінде келеді.

Францияның азаматтық заңнамасында жария тәртіпті пайдалану қажеттілігі жеке келісімдер «қоғамдық тәртіп пен ізгі өнегелілікті» бұзбау керектігімен дәлелденеді.

Жария тәртіп туралы ескертулер, 1980 жылдың Грецияның азаматтық кодексінің 32-бабында, 1978 жылдың Австрияның халықаралық дербес құқық туралы Заңының 6 параграфында, 1986 жылдың Қытайдың Азаматтық кодексінің бас қағидаларының 150 бабында, 1985 жылдың Парагвайдың азаматтық кодексінің 22-бабында көзделген.

Германияның халықаралық дербес құқық туралы заңының 6-бабының мазмұнына көңіл бөлген жөн: «Германия құқығының негізгі қағидаларына сәйкес келмейтін салдарға әкелетін шетел заңын пайдалануға жол берілмейді». Бұл ереже 1980 жылдың 19 маусымында қабылданған Шарттық міндеттемелерге қолданылатын құқық туралы Конвенцияның 16-бабын ұқсас ережені білдіреді: «Осы Конвенцияға сәйкес анықталатын құқық нормасын пайдалануға тыйым салынады, егер мұндай пайдалану сот мемлекетінің жария тәртібіне сәйкес келмесе». Шетел заңын пайдаланудан бас тарқан мемлекет өзінің бас тартуын сәйкесінше заң қабылдаумен немесе басқа актінің қабылдауымен заңдағы тапшылықтың орнын толтыру керек.

Халықаралық дербес құқық саласындағы практика көрсеткендей, жария тәртіп туралы ескерту азаматтық процесс сұрақтарына да пайдалануға бастады. Бұл ереже көрсеткендей, азаматтардан жауап алу, құжаттарды тапсыру және өзге де іс жүргізу әрекеттері бұл мемлекетте жүзеге асуы мүмкін, бірақ жария тәртіп туралы ескертуге сәйкес осы құжаттарда мемлекеттік немесе әскери құпия болатын мәліметтер болса онда бұл әрекеттерге жол берілмейді.

АҚШ, Франция, Англияда пайдалануға жататын шетел заңы дауды шешуге маңызы бар іс жүзіндегі мән-жай ретінде қарастырылады. Басқа мемлекеттерге қарағанда ағылшын-американдық құқық мемлекеттері дәлелдеу құқығын қолданады. Бұл ережеге сәйкес, ек тарап та өзінің іс бойынша дұрыстығын көрсетіп, дәлелдеуге міндетті.

Кейбір мемлекеттерде, мәселен, Германияда сот өзінің бастамасымен мазмұнын анықтайтын және шетел заңын пайдаланатын, егер шетел заңы дұрыс пайдаланылмаса, онда бұл сот шешімін қайта қараудың негізі ретінде болмайды. Бірақ, Қазақстан мен Ресейде шетел заңын дұрыс пайдаланбау сот шешімін қайта қараудың негізі болады. Қазақстандық заңнамада жария тәртіпке қатысты көзқарас қалыптаспаған, сондықтан мемлекеттің жария тәртібіне қарсы келген құқық оның аумағында пайдаланылмайды.

Жалпы ереже бойынша, сот өзінің ұлттық заңын пайдаланады. Сот көбінесе, шетел заңының күшіне сәйкес алынған құқықтарды тани отырып, шетел құқығын танымайды, ол белгілі шетел заңының әсерінен пайда болған субъективтік құқықты таниды.

Шетел құқығының белгілі бір нормаларын дұрыс пайдалану үшін пайдаланылатын норманың мазмұнын ұғыну керек, құқыққатынастарды реттеуге қаншалықты бұл норма сәйкес келетіндігін анықтау керек. Бүгінгі таңда, сот және іс бойынша тараптар шетел заңының мазмұнын өздері анықтайды. Сот шетел заңының мазмұнын анықтауға міндетті; бұл жерде ол тараптардың аргументтерімен шектелмеу керек, ол өзі шетел заңын анықтап, Әділет органдары арқылы оның мәтіндерін талап ету тиіс.

Шетел заңы өзінің отанында сияқты пайдаланылуы тиіс және пайда болу мемлекетінде сияқты түсіндірілуі тиіс.

Қазақстандық сот істің мазмұнынан қажеттілік туғанда ғана шетел заңын пайдаланалады. Қазақстандық соттар шетел заңын пайдалана отырып, оны шетел мемлекетіндегі түсініктемеге сәйкес түсіндіру керек. Осындай тәртіп ҚР Сауда палатасының жанындағы Аралық сотқа да таралады.

Студент әрбір жағдайда, шетел заңы болмағанда судья дауды сот заңымен (Lex fori) шешетіндігін білу керек.

2. Халықаралық дербес құқықтағы ұлттандыру мәселесін сипаттау;

3. Шетелдік инвестицияларды құқықтық реттеу сұрағын талдау.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. 
   Богатырев А.Г. Инвестиционное право. М.: Российское право, 1992.
   
2. 
   Gastel J.G. Extraterritoriality in International Trade Canada and USA compared. Toronto: Butterworths, 1988.
   
3. 
   Leckey A. The 20 Hottest Investments for the 21^st Century. Chicago: Contemporary Book, 1994.
   

Коллизиялық бастама - Lex rei sitae – мүліктің, заттың орналасқан жерінің заңы ретінде сипатталады және меншік құқығында қолданылатын негізгі қағидат болып келеді. Бұл қағидат халықаралық практикада жалпы танылған қағидат.

Меншік құқығының сұрақтары бірнеше халықаралық келісім-шарттарда көтерілген: 1958 жылғы Халықаралық сатып алу-сату туралы Гаага Конвенциясында, 1948 жылғы Әуе кемелеріне құқықтарды халықаралық тану туралы Женева Конвенциясында, Бустаманте кодексінде және т.б.

1958 жылдың Гаага Конвенциясында меншік құқығы туралы сұрақтар шешілген. Меншік құқығы және мүліктің, тауардың жойылу қаупі ауысқанда мүлік, тауар орналасқан мемлекеттің құқығы пайдаланылады, - деп жазылған Конвенцияда. Сатылатын тауарға меншік сұрақтары 1980 жылғы Тауарларды халықаралық сатып алу-сату шарттары туралы БҰҰ Конвенциясында өз реттеуін тапқан. 1948 жылғы Женева Конвенциясы меншікке қатысты сұрақтарды әуе кемесі тіркелген жерінің құқығымен реттейді. Бустаманте кодексі меншік құқығына қатысты сұрақтарды мүлік орналасқан жерінің заңы қағидасымен шешеді. Жылжитын және жилжымайтын мүліктің орналасқан жерінің заңымен оның иелену мерзімі сұрақтары да шешіледі.

Осы қағидамен көптеген мемлекеттердің меншік құқығы сұрақтары шешіледі. Германия мен Швейцарияда иелену мерзімі 10 жыл; осы мерзім өткен соң адал иеленуші оның меншік иесі болады (Германияның Азаматтық ережесінің 937-параграфы, Швейцарияның Азаматтық ережесінің 728-бабы). Бұл аталған нормаға сәйкес адал иеленуші – жеке және заңды тұлғалар Германияда немесе Швейцарияда орналасқан мүлікке меншік құқығын, осы мемлекеттердегі заңдарда көзделген иелену мерзіміне сәйкес оның меншік иесі болады. Қазақстанда да меншік құқығы мүлік орналасқан жерінің заңымен анықталады.

Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасы заттарды қозғалатын (жилжитын) және қозғалмайтын (жилжымайтын) деп бөледі. Бұл бөлу маңызды, себебі мұндай жіктеу затқа, мүллікке, тауарға қатысты қай мемлекеттің заңы пайланылатындығын дұрыс анықтайды.

Бұл жерде, аса көңілді мемлекеттің үкіметтерімен жасалған концессиялық шарттарға бөлу керек. Қазақстан тарихында мұндай бірнеше шарттар қазан төңкерісіне дейін және кеңес өкіметі кезінде жасалған. Кеңес өкіметі кезінде жасалған шарттар заңды түрде бұзылмаған, соның салдарынан концессионерлер мемлекетті тастауға мәжбүр болған. Бұл Қазақстандағы концессиялық шарттардың кең етек алмауының себебі.

Концессиялық шарттарды халықаралық деп атамауға болады. Бірақта, қалай болса да, мемлекет мұндай шарттарды бұзбау керек; егер мұндай шартты бұзу жария мүддеге байланысты болса, онда мемлекет концессионерге барлық залалдар мен жоғалтылған табыстың орнын толтыруға міндетті.

Шетел мемлекеттері мен жасалған екі жақты келісім-шарттарда Қазақстан әкелінген тауарларға меншік құқығының ауысуын Қазақстан заңы негізінде шешеді. Мәселен, 1992 жылдың 2 қарашасында жасалған Қазақстан мен Иран арасындағы сауда-экономикалық байланыс туралы келісімнен көруге болады.

Қазақстан Республикасының АК 259-бабындағы норманы: «Меншiк иесi меншiк құқығын тануды талап етуге құқылы», басқалай сипаттасақ, меншік иесі меншік құқығын жер бетінің кез келген аумағында тануды талап етуге құқылы. Қазақстанда алынған кез келген мүлік оның басқа аумаққа ауысуына байланыссыз алған меншік иесінің меншік құқығында қала береді.

Мүліктің орналасу жерінің заңы адал иеленушінің мүдделерін меншік иесінің виндикациялық талабы бойынша қарсы шыққанда қорғауда негізгі басымдылық болып келеді.

Егер қозғалмайтын мүлік Қазақстанның аумағында орналасса, онда меншікке қатысты сұрақтар да мүліктің орналасу жерінің негізінде шешіледі. Сыртқы сауда мәмілелеріне қатысты Қазақстанның заңы таңдау мүмкіндігін береді: шарт бойынша тараптар келісім негізінде мүліктің орналасу жерінің заңын немесе шарттың жасасу жерінің заңын пайдалану мүмкін.

Ақырғы 10-15 жылдың ішінде бірнеше Қазақстанның ірі кәсіпорындары шетел компанияларының қолына берілді. Мәселен, Қарағандының металлургиялық комбинаты ағылшындық «Испат Интернэшнл» фирмасына, АҚ Жезқазғанцветмет Оңтүстік Кореяның «Самсунг» фирмасына берілді.

Ол өз орнын 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясында тапты. 4-баптың 3-тармағында көрсетілгендей, Қазақстанмен ратификацияланған халықаралық келісім-шарттар оның заңдарына қарағанда басымырақ болады. Сонымен қатар, мемлекеттік меншік пен қатар, жеке меншікте мемлекеттің кепілдендірілген қорғауында болатындығы жарияланған. Шетел инвесторларының құқықтары Конституцияның 26-бабының 3-тармағына негізделеді: «Соттың шешiмiнсiз ешкiмдi де өз мүлкiнен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшiн мүлiктен күштеп айыру оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргiзiлуi мүмкiн». Осы баптың 4-тармағы әркiмнiң кәсiпкерлiк қызмет еркiндiгiне, өз мүлкiн кез келген заңды кәсiпкерлiк қызмет үшiн еркiн пайдалануға құқығын бекітеді.

Қазақстан Республикасымен алынған шетел несиелерін тартуды, пайдалануды, қызмет көрсетуді және оны жоюды мемлекеттік реттеуді нығайту мақсатында бір топ мемлекеттік органдар мен мемлекеттік банктік мекемелер құрылған. 1995 жылдың 19 қантарындағы №2035 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы экономикасына шетел капиталын тарту процестерін реттеу және мемлекеттік басқарудың тиімділігін көтеру шаралары туралы» жарлығында шетел инвестициялары саласында мемлекеттік басқару және реттеудің орталық органына – Экономика министрлігі, ал шетел қаржы көмегі және Қазақстанның сыртқы қарыздарын басқару бойынша – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі аталған. Осы жарлыққа сәйкес Қазақстанның қарыздарына және займдарына қызмет көрсететін банктердің қызмет аясын белгіледі. Халықаралық қаржы ұйымдарының және шетел мемлекеттерінің несиелері бойынша заемшы ретінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі танылды.

Қазақстандағы инвестиция саласындағы бақылау мен басқарудағы мемлекеттік реттеуді нығайту мақсатында 1997 жылы Инвестициялар жөніндегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік комитеті құрылды. Бұл орган Қазақстан Республикасына келетін тікелей инвестицяларды қолдайтын бірінші мемлекеттік орган болды. Комитеттің міндеттеріне отандық және шетелдік инвестицияларды тарту жөніндегі бірыңғай саясатты жүргізу, мемлекеттің экономикасының басымды салаларына тікелей инвестицяларды тартуды мемлекеттік қолдау және заңда көзделген шектерде өз өкілеттігінің мөлшерінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарын басқару жатады.

Комитет Үкіметтің жер қойнауына лицензия беретін жұмыс органы болып табылады және жер қойнауын пайдаланушылармен контракт жасасатын Үкітеттің жалғыз ғана органы.

Комитеттің негізгі міндеттеріне жатады: Қазақстан Республикасының даму стратегиясының мақсаттары мен басымдылықтарын анықтау; Қазақстан Республикасының инвестициялық жағдайын жақсарту және тікелей инвестицияларды ынталандыру бойынша мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп инвесторлармен жұмысты тиімді жүргізу жүйесін құру және т.б. (1997 жылғы 4 желтоқсандағы Инвестициялар жөніндегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік комитеті туралы Ереженің 7-тармағы).

Шетел әріптестердің сенімін жоғалтпау үшін Қазақстанның Үкіметі үкіметтік кепілдікке берілген несиелер бойынша қарыздарды жою бойынша шаралар қабылдайды. Мұндай жағдайларды тууы біріншіден, алынатын табыстың белгісіз мөлшерде болуы, үкіметтік кепілдіктердің негізсіз берілуі және тәжірибенің болмауы табылады. 1995 жылдың 4 мамырында Қазақстан Республикасының премьер-министрімен шетел несиелері бойынша уақыты өтіп кеткен, заемшы-кәсіпорындардың қарыздарын жоюды қамтамасыз ету жөнінде үкіметтік комиссия құру туралы өкімі шығарылды. Комиссияның жұмыс органы болып Қазақстан Республикасының Мемлекеттік экспорт-импорт банкі белгіленді. Комиссия айына бір рет үкіметке есеп беруге міндетті болды. Бұл комиссия банкіге берілген несие алу бойынша жобаларды қарастыруды тоқтатуға құқылы және қарыздарды алу жөнінде шешім қабылдайды. Сонымен, Қазақстанда шетел инвсетицияларымен жұмыс істейтін қызмет бөлетін Экономика министрлігі және Қаржы министрлігі, Инвестициялар жөніндегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік комитеті, екі банкі және бірнеше органдар қызмет істейді.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары өзінің инвестициялық саясатын және бағдарламаларын инвестицияларды тарту мақсатымен жүзеге асырады және мемлекет осы салада заңдар, қаулылар, жарлықтар қабылдайды. Қабылданатын заңдар мен өзге де құқықтық актілер инвестициялық саясатты жүзеге асырудың құралы. Мемлекет сыртқыэкономикалық, инвестициялық қызметті монополиялаудан бас тартса да, шетел мемлекетінің капталының қатысуымен құрылған кәсіпорындарды бақылауға міндетті. Қазақстанның бірінші «Шетелдік инвестициялар туралы» заңы 1990 жылы қабылданса, екінші заң Қазақстан Республикасы кезінде 1994 жылдың 27 желтоқсанында қабылданды, кейіннен 2003 жылдың 1 тамызында № 373 Заңымен күші жойылды.

Бұл заң шетелдiк инвестицияларды Қазақстан Республикасының экономикасына тартудың басты құқықтық және экономикалық негiздерiн белгiлеген, шетелдiк инвестицияларды қорғаудың мемлекеттiк кепiлдiктерiн бекiткен, оларды жүзеге асырудың ұйымдық нысандарын, шетелдiк инвесторлар қатысатын дауларды шешу тәртiбiн белгiлеген. Заңда Инвестицияларға анықтама берілген: табыс алу мақсатында кәсiпкерлiк қызмет объектiлерiне салынатын мүлiктiк және санаткерлiк қазыналардың барлық түрi, оның iшiнде:

- жылжитын және жылжымайтын мүлiк пен мүлiктiк құқықтар, ұстап қалу құқығы, импортталған және өңдемей сатуға арналған тауарлардан басқалары;

- акциялар және коммерциялық ұйымдарға қатысудың өзге де нысандары;

- облигациялар мен басқа да борыштық мiндеттемелер;

- ақша сомаларын, тауарларды, қызмет көрсету және инвестицияларға байланысты шарттар бойынша кез келген өзге орындауды талап ету;

- авторлық құқықтарды, патенттердi, тауарлық белгiлердi, өнеркәсiп үлгiлерiн, технологиялық процестердi, ноу-хауды, нормативтiк-техникалық, сәулеттiк, конструкторлық және технологиялық жобалық құжаттаманы қоса, санаткерлiк қызмет нәтижелерiне құқық;

- қызметтi жүзеге асыру үшiн лицензияға негiзделген немесе мемлекеттiк орган өзге де нысанда берген кез-келген құқық. Қаралып отырған заң бойынша шетелдiк инвесторға жататын тұлғалар белгіленген, оларға: шетелдiк заңды тұлғалар; шетелдiк азаматтар, азаматтығы жоқ тұлғалар, шет елде тұрақты тұрғылықты жерi бар Қазақстан Республикасының азаматтары, бұл орайда олар шаруашылық қызметтi жүргiзу үшiн азаматтығын алған немесе тұрақты тұрғылықты жерi орналасқан елде тiркелген болуы керек; шет мемлекеттер; халықаралық ұйымдар жатады.

Алғашқы рет қазақстандық заңнамада бірлескен кәсіпорынның анықтамасы осы заңда берілген. Бiрлескен кәсiпорын – Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасы аумағында құрылған, мүлкiнiң (акциялардың, үлестiң) бiр бөлiгi шетелдiк инвесторға тиесiлi шетел қатысатын кәсiпорын. Заңның екінші бабында шетел инвестицияларының объектілері анықталған. Шетелдiк инвестициялар Қазақстан Республикасының заң құжаттарында осындай инвестицияларға тыйым салынбаған кез келген объектiлерге және қызмет түрлерiне салынуы мүмкiн.

Шетелдік инвестицияларды құқықтық реттеу ішкі заңнамамен қатар, халықаралық келісім-шарттармен реттеледі. Қазіргі таңда, келесі атаулары бар келісім-шарттар бар: капитал салымдарын көтермелеу және өзара қорғау туралы. Мемлекеттердің, оның ішінде Қазақстанның да инвестициялық саясаты шетел мемлекеттерінің капитал салымдарын көтермелеуге бағытталған. ҚР-сы осындай келісім-шарттарды Түркиямен, Германиямен, Франциямен жасасқан.

Осы келісімдер бойынша Қазақстан өзіне келесі міндеттемелерді алды:

- шетел мемлекеттерінің фирмаларына қолайлы жағдай режимін қамтамасыз етуді;

- шетел фирмалары мен азаматтарының меншігіне тиісінше қорғау беру;

- ақша табыстарының аударымын кедергісіз қамтамасыз етуді.

Осындай келісімдерің маңызын келесі жағдайлардан көруге болады. Біріншіден, олар арқылы Қазақстан шет елдерде өзінің азаматтарының құқықтарын жүзеге асыру мүмкіндігін алады; өз кезегінде шетел мемлекеті осындай мүмкіндікті өз азаматтарына алады. Екіншіден, осындай келісімдер шетелдік инвесторлардың капиталдарына кепілдік, сенімділік және қорғау дәрежесін береді. Олар өзінің капиталдарына сенім артады, себебі олардың капиталын тек ішкі мемлекеттік заңнама ғана емес, сонымен бірге халықаралық құқықта кепілдендіреді. Үшіншіден, шетел мемлекетіндегі қазақстандық инвесторлар өздерінің капиталдарына қорықпай-ақ, олардың жағдайын ауырлататын ішкі мемлекеттік заңдар қабылданса да, халықаралық келісім-шарт қолданатындығына сенім артады. Бұл ереже мемлекеттердің өзара байланысындағы тұрақты шарт – халықаралық құқықтың императивтік нормасы.

Шетелдік инвестицияларды реттейтін келесі топ халықаралық келісім-шарттары: екі жақты табыстар мен мүлікке салық салуды жою туралы шарттар. Қазақстан мұндай келісім-шарттарды АҚШ-пен, Италиямен, Ұлыбританиямен, Польшамен, Венгриямен жасасты.

ТМД мемлекеттері шетелдік инвестициялар саны ұлғайсын деп есептесе, онда мемлекеттер оның ішінде Қазақстан үлкен кепілдіктер беруге тиіс. Қазақстан 1985 жылы қабылданған Инвестицияларды кепілдендіру жөніндегі агенттік туралы Сеул Конвенциясын қабылдады. Агенттіктің бас функциясы ретінде Сеул Конвенциясына қатысушы-мемлекеттердің инвестициялармен мүмкін болатын коммерциялық тәуекелдерге қатысты сақтандыру және қайта сақтандыру келісім-шарттарын жасасу табылады. Агенттік дамушы мемлекеттерге инвестицияларды тарту мақсатымен қосымша төлемдер жасауға құқылы. Қазіргі таңда, агенттіктің мүшесі болып 100-ден артық мемлекеттер табылады.

1965 жылдың 18 наурызында қабылданған «Мемлекеттер мен басқа мемлекеттердiң азаматтары арасындағы инвестициялық дауларды реттеу жөнiндегi» Вашингтон Конвенциясының (ИКСИД Конвенциясы) да маңызы зор. Бұл Конвенцияның қатысушылар саны да 100-ге жуық. Осы халықаралық келісім-шартта осы Конвенцияның жүзеге асыру механизмі бар. Мәселен, бұл актіде Халықаралық салу және даму банкісінің (МБРР) жанында инвестициялық дауларды шешу жөнінде Орталықты құру жағдайлары көзделген.

1992 жылы Қазақстан бірнеше халықаралық қаржы ұйымдарының мүшесі болу туралы Заң қабылдады.

Шетелдік инвестормен жасалған инвестициялар туралы Келісім-шарт инвестицияларды жүзеге асыруда үлкен роль атқарады. Шетелдік инвестицияларды реттейтін шарттар әртүрлі түрлерге бөлінеді: 1) концессиялық шарт; 2) өнімді бөлу туралы шарт.

Инвестиция деген не? Бұл ұғымды сипаттайтын әртүрлі пікірлер бар. «Инвестиция» деген сөз (investment) қазақ тіліне аударғанда «капиталдық салым, капитал салымы» деген мағына береді. Инвестициялар мемлекеттік және жеке болады. Олардың арасында келесідей айырмашылықтар бар. Мемлекеттік несиелер – бір немесе бірнеше мемлекеттермен бір мемлекетке берілетін заем немесе несиелер. Жеке инвестициялар – бір мемлекеттің жеке және заңды тұлғаларымен екінші мемлекеттің осындай шаруашылық субъектілеріне берілетін инвестициялар.

Шетелдік инвестицияларға анықтама берген жөн. Шетелдік инвестициялар - Қазақстан Республикасының заңды тұлғаларының жарғылық капиталына қатысу, сондай-ақ оларға қатысты шетелдік инвесторлар осындай заңды тұлғалар қабылдаған шешімдерді белгілеуге құқығы бар Қазақстан Республикасының заңды тұлғаларына заемдар (несиелер) беру нысанында жүзеге асырылатын инвестициялар және Қазақстан Республикасының лизинг туралы заңдарында көзделген шарттармен лизинг нысаналарын беру.

Шетел инвестициялары заем және несие, тікелей және портфельдік деп жіктелуі мүмкін. Бірінші топ инвестицияларды ссудалық капитал деп атасақ, екінші топты – кәсіпкерлік капитал деп анықтаймыз. Тікелей шетелдік инвестициялар - оларға қатысты шетелдік инвесторлар осындай заңды тұлғалар қабылдаған шешімдерді белгілеуге құқығы бар жаңадан құрылған және жұмыс істеп жатқан Қазақстан Республикасының заңды тұлғаларына шетелдік инвесторлар жүзеге асыратын инвестициялар. Портфельдік шетелдік инвестициялар - шетелдік инвесторлар жүзеге асыратын инвестициялардың өзге де түрлері (акция, облигация және өзге де бағалы қағаздарды сатып алу).

Шетелдік инвестициялар келесі нысандарда жүзеге асуы мүмкін. Инвестициялау пайда (табыс) алу мақсатында кәсiпкерлiк қызмет объектiлерiне шетелдiк инвестициялар салуды жүзеге асыруға байланысты қызмет. Инвестициялау бірлескен кәсіпорынның акцияларын, басқа да бағалы қағаздарын сатып алу түріндегі үлестік қатысу нысанында бола алады. Инвестициялаудың келесі нысаны – шетелдік капиталға толығымен тиесілі кәсіпорынды құру табылады. Қазақстандағы шетелдік инвесторларға мемлекет мүлкін жекешелендіру процесіне қатысу мүмкіндігі берілген. Сонымен қатар, шетелдік инвесторлар кәсіпорындар құруға, филиалдар мен өкілдіктер ашуға т.б. заңдарда көзделген өкілеттіктерді жүзеге асыру құқылы.

Шетелдік инвесторлардың қызығушылығын Қазақстан экономикасының тау-кең және –мұнай-энергетика салалары тудырады. Осындай көптеген кәсіпорындар бар. Мәселен, Семей аумағында НАК Алтынмыс, БК Тенгизшевройл, БК Қазақтүркмұнай т.б.

Сонымен, Қазақстан аумағында 1500 жуық бірлескен кәсіпорындар бар.