Байниязова жанар төлеубайқызы Қазақ лексикографиясы: біртілді оқу сөздігін түзудің ғылыми негіздері
Оқу сөздіктерін түзудегі градуалдылық ұстанымының қолданым ерекшеліктері
жүктеу/скачать 208 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2.4 Лексикалық негіз. Біртілді оқу сөздігіндегі құрылымдық сөздер.
| 2.3 Оқу сөздіктерін түзудегі градуалдылық ұстанымының қолданым ерекшеліктері. М.Малбақов ағылшын лексикографиясындағы тілүйренімдік мақсаттағы түсіндірме сөздіктердің «мектепке дейінгі балаларға арналған‚ бастауыш мектептегі балаларға арналған‚ орта мектеп оқушыларына арналған‚ студенттерге арналған‚ от басында қолдануға арналған‚ жұмыс орнында қолдануға арналған‚ кітапханада қолдануға арналған‚ жол-жөнекей қолдануға арналған («жол ашар»‚ «қалта сөздіктері») дегендей, түрлі дәреже-деңгейлерде жасалып отырғандығын» жазады. Ғалым сөздіктердің осындай алуан түрлерін жасауға негіз болатын басты ұстанымның - градуалдылық екендігіне тоқтала отырып, аталмыш ұғымның мәнін ашады: «Латын тіліндегі «адым‚ қадам» мағынасындағы gradus сөзі мен ортағасырлық латындағы gradarіus «ақырын адыммен жүруші‚ асықпайтын»‚ gradatіm «қадам сайын‚ бірте-бірте‚ ақырын-ақырын»‚ gradatіo «бірте-бірте биіктеу‚ ақырын көтерілу»‚ gradualіs «басқыш сайын‚ бірте-бірте» сөздерімен төркіндес градуалдылық ұстанымының негізінде тілдің жүйелілік қасиеттерін кеңейте көрсету‚ «тілді үйрену процесін сатылы түрде‚ үздіксіз жүргізу‚ оны бірте-бірте күрделендіру» ұғымы жатыр. Градуалды сипаттама біріне бірі кірігетін сөздіктер сериясы түрінде жүзеге асады» [10]. Ғалым өз ойын «осы тәрізді сатылы тілүйренім сөздіктерін жасау - қазақ лексикографиясы үшін де қажетті іс екендігі даусыз» деген түйінмен аяқтайды. Біз де осы пікірді қостаймыз. Оқу сөздігінің көп түрін жасауға болады. Қазақ тілін үйренушілерге арналып жасалатын осындай градуалды сөздіктер қажет-ақ. Алайда, олардың ғылыми негізде жасалуы, қазақ тілінің лексикалық негізін құрайтын базалық лексиканы қамтуы шарт. Қазақ тілінің лексикалық негізі инвариант қызметін атқарады.
2.4 Лексикалық негіз. Біртілді оқу сөздігіндегі құрылымдық сөздер. Ең алдымен қазіргі қазақ тіліндегі негізгі құрылымдық бірліктердің тізбесін жасаудың қажеттігі аян. М.Малбақов оны тілдегі лексикалық негіздің өзегі санайды. Құрылымдық сөздер тізбесі қазақ тілі бойынша тілүйретім сөздіктерін жасаушы авторлар үшін, қазақ тілі бойынша оқулықтар, оқу құралдары мен оқылым кітаптарын құрастырушылар үшін, қазақ тілін өзге тілді аудиторияда оқытушы ұстаздар үшін, қазақ тілін үйренуші шетелдік студенттер үшін, сондай-ақ, қазіргі қазақ тілі лексикалық өзегінің статистикалық және әдіснамалық құрылымын қарастырушылар үшін қажет. Бұл тізбеге семантикалық, синтаксистік және қатысымдық тұрғылардан маңызды құрылымдық бірліктер енеді. М.Малбақовтың пікірі бойынша, олардың қатарына қазақ тіліндегі ал, бақ, бар, баста, бер, бол, біл, біт, жазда, жат, жатыр, жөнел, жүр, жібер, де, еді, екен, емес, ет, кел, көр, қал, қой, қыл, отыр, өт, сал, таста, тұр, түс, шық тәрізді көмекші етістіктерді, асты, үсті, арты, жаны, қасы, маңы, тұсы, іші, сырты, тысы, арасы, басы, түбі, қарсысы, бойы, төңірегі, айналасы, жан-жағы, беті, шеті, ортасы, соңы, төбесі, ортасы тәрізді көмекші есімдерді, сияқты, сыңайлы, сынды, әлпетті, мүмкін, шамасы, сыңайы, әлпеті, жобасы, қисыны, тәрізді, сиқы, бәлки, бәлкім, кәдік, болар, шығар, білем, керек, ұқсайды, тиіс, лазым, көрінеді, екен, деседі, дейді, рас, расында, шынында, анығында, әрине, әлбетте, асылы, асылында, зады, түрі, кім біледі, шындығында тәрізді модаль сөздерді, есептік, реттік және жинақтық сан есімдерді, есімдіктерді, негізгі үстеулерді, кейбір қыстырма сөздер мен қаратпа сөздерді, негізгі жалғаулық, демеулік және септеулік шылауларды, негізгі көңіл-күй, императивтік және тұрмыс-салт одағайларды, кейбір негізгі еліктеуіш сөздерді, сөз әдебіне кіретін бірліктерді, т.б. сөздердің топтары мен түрлерін кіргізуге болады [15]. Сөз әдебіне кіретін бірліктер сәлемдесу, танысу, шақыру, назар аудару, өтіну, ризашылықты білдіру, кешірім сұрау, келісу, жоққа шығару, қошамет жасау, құттықтау, қоштасу салт-дәстүріне қатысты тақырыптық аяда өрбітіледі. Мәселен, сәлемдесуге кіретін: Саламатсыз ба! Халіңіз (хал-жағдайыңыз) қалай? Қайырлы таң! Қайырлы күн! Кеш жарық! Жол болсын! Сау болыңыз! Қош келдіңіз! Сәлем! Көріскенше! - тәрізді айтылымдар мен оларға қайтарылатын жауап, танысуға байланысты сұрақ жауаптардың минимумы, шақыруға қатысты: Қош келдіңіз! Төрлетіңіз! Шай ішіңіз! Дәм татыңыз! Қонақ болыңыз! - тәрізді қолданымдар, адамға қарата айтылатын: Әріптес! Жерлес! Бауырым! Достар! Қарындас(ым)! Ата! Әже! Ағай! Апай! – тәрізді айтылымдар, ризалықты білдіретін: Рахмет! Көп рахмет! Көп жаса(ңыз)! Тамаша! Кешірім сұрау ишарасын білдіретін: Кешіріңіз! Ғапу етіңіз! Айыпқа бұйырмаңыз! – тәрізді қолданымдар адамаралық қатынаста маңызды болғандықтан, тілүйренімдік мақсатта жасалатын оқу сөздігіне алынуы керек. Бұл тұрғыдан лексикалық негізге құрылған шағын сөздіктің құрылымында тілдескіштердің де элементтері болатындығын айту қажет. Тілдегі нөлдік тізбені құрайтын құрылымдық сөздерді меңгеру ісі бастапқы элементарлық деңгеймен, бастауыш кезеңмен шектеліп қала алмайтындығы түсінікті жайт. Себебі қазақ тіліндегі құрылымдық элементтердің 1000-1500 сөзден тұратын шағын лексикалық минимумға симайтындығы белгілі. жүктеу/скачать 208 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|