Байсыдық индира болатбекқызы мінез сипаты атауларының лингвомәдениеттанымдық негіздері

34
Сонымен, қазіргі қазақ мәдениетінде және қазақ тілінде көркем мінез 
атаулары мынадай: кешірімшіл болу, әділ болу, әдепті болу, менменсімеу, 
адамшылығы жоғары болу, кекшіл болмау, кішіпейіл, қарапайым болу, ірі болу, 
жалақор, бәлеқұмар болмау, жарқын ойлы, ақылды болу, ғайбатшыл болмау. 
1.5 Aдaм мiнeзi сипaты атауларының лингвoмәдeниeттaнымдық жәнe 
этнoлингвистикaлық аспектіде зерттелуі 
Лингвомәдениеттаным ғылымы Фердинанд де Соссюрдан бері тілді өз 
ішінде қарайтын бағыттан (тілдік құрылымдар мен құрылымдық элементтерді 
зерттеу) тілді қоршаған ортамен, табиғатпен, адаммен, қоғамдық қатынастармен 
байланыстыра қарайтын бағытпен бірге басталды. Тілді зерттеу сол тілді 
қолданатын адам мен тұтынатын қоғамынсыз жартыкеш, жарымжан екені 
белгілі болды. Ю.Д.Апресян айтқандай, тіл жоғары дәрежеде антропоцентристік 
болады. Оның сөздік қорының үлкен бөлігі адамға – оның ішкі әлеміне, сыртқы 
әлемді 
қабылдауына, 
физикалық 
және 
интеллектуалдық 
қызметіне, 
мақсаттарына, басқа адамдармен қарым-қатынасына, оқиғалар мен жағдайларды 
бағалауға арналады [41, б. 18]. Немесе Э.Бенвенист айтқандай, әлемде тек тілі 
бар адам бар, басқа адаммен сөйлесетін адам бар, сондықтан тіл адамның өзін 
анықтауда қолдануы қажет. [42, б. 293].
В.Гумбольдт тілді үйрену түпкі мақсат болмайтынын, бірақ барлық басқа 
салалармен бірге адамзаттың өзін және оның айналасындағы барлық көрінетін 
және жасырын нәрселерге деген көзқарасын білудің ең жоғары және жалпы 
мақсатына қызмет ететінін айтқан.
Осындай қажеттіліктер ғылымды жаңа салаға бағыттады. 90-жылдары 
«лингвомәдениеттаным» атауы Н.Д.Арутюнов, В.В.Воробьев, В.А.Маслова, 
Ю.С.Степанов, В.Н.Телия және тағы басқа зерттеушілердің зерттеулерінде 
айтыла бастады. В.И.Карасик тіл мен мәдениеттің өзара әсері мен байланысын 
кешенді түрдезерттейтін ғылымның бір саласы екенін айтты [43, б. 87].
Мәдениет категориялары – кеңістік, уақыт, тағдыр, құқық, байлық, еңбек, 
ар-ождан, өлім және т.б. Бұл жүйе тілдік тұлғаны қалыптастыратын 
координаттар. Тілдік тұлғаны зерттеуді алғаш үндеген неміс ғалымы 
И.Вейсгербер екенін В.А.Маслова атап өткен [44, б. 91]. 
Бұл жылдары этнолингвистика бағыты да, лингвомәдениеттаным бағыты 
да қатар шығып, тіл мен ұлттың бірлігін жарыса зерттеген ғылым салалары бола 
бастады. Екі бағыттың анықтауы бойынша да, ұлттың дүниeтaнымы, қoршaғaн 
oртaғa жaлпы өмiргe дeгeн көзқaрaсы, сaлт-дәстүрi, aйнaлaсындa бoлып жaтқaн 
құбылыстaрды бақылап, танып, oлaрғa сипaттaмa бeруi тілінде көрiнiс тaбaды, 
тіліндегі атаулар арқылы бекітіледі. Этнолингвистиканың дамуына үлкен үлес 
қосқан ғалым Эдуард Сепир: тіл – мінез-құлық нормасын көрсетуші құрал 
екенін, халықтың мәдени дәрежесін оның тілін зерттемей тұрып түсіну мүмкін 
еместігін айтса, Н.И.Толстой этнолингвистика тіл мен ұлттың менталитеті, тіл 
мен халық шаруашылығы арасындағы корреспонденция түрлерінің қарым-
қатынасына, байланысына жол көрсететін тіл біліміндегі жаңа бағыт екенін 
көрсеткен [45, б. 18]. 

35
Профессор З.Ахметжанова айтқандай, тілге таңбаланған халықтың 
ұжымдық санасын тануға, табуға ұмтылушылық бұл бағыттың күшеюіне 
бастады: «Расцвет лингвокультурологии, науки о взаимосвязи и взаимодействии 
языка и культуры, связан с разными факторами, среди которых особо выделяется 
понимание языка как системы, в которой аккумулирован коллективный опыт 
народа по познанию объективной действительности и самого себя» [46, б. 74]. 
Академик Ә.Қайдар бастаған қазіргі уақытта дәстүрлі зерттеу бағытына 
айналған этнолингвистиканың орнына лингвомәдениеттаным бағыты басымдық 
танытып, зерттеу тәсілдерін жетілдіргені туралы алғаш айтқан профессор Жамал 
Манкеева [47]. Тіл мен мәдениеттің байланысы лингвомәдениеттану саласының 
өзегін құрайтынын айта келе, лингвомәдениеттану пәнінің басты мақсатын 
анықтаған В.Телияның тіл мен мәдениеттің өзара қатынасын қазіргі заман 
мәдени ұлттық сана-сезім тұрғысынан қарастырып, оның тілдегі көрінісін 
зерттеу және сипаттау деген сөзін келтірген [48, б. 18].
Сөйтіп, лингвомәдениеттаным – ғылымның жаңа саласы ретінде өзінің 
нақты міндеттерін шешуі керек және ең алдымен, мына сұрақтарға жауап беруі 
керек болды: 
1) мәдениет тілдік концептілерді қалыптастыруға қалай қатысатынын; 
2) тілдік таңба мағынасының қай бөлігіне мәдени мағына кірігетінін; 
3) бұл мағыналар сөйлеуші мен тыңдаушыға байқалу, байқалмауын, 
олардың сөйлеу стратегияларына әсерін [44, б. 6]. Осылай деп анықтаған 
Маслованың пікіріне сай, профессор З.Ахметжанова: «Лингвомәдениеттанудың 
негізгі ұғымдарының қатарына әлемнің ұлттық тілдік бейнесі мен концептілер 
жатады. Бұл екі ұғым да бір-бірімен тығыз байланысты. Әлемнің ұлттық тілдік 
бейнесі деп ұжымдық санадағы объективті шындықтың семантикалық 
формациялар жиынтығы түрінде көрінісі түсініледі. Бұл семантикалық 
формациялар бейнелер мен ұғымдармен қоса алғанда гетерогенді болып 
табылады. Лингвомәдениеттанудың негізгі бірлігі – мәдени концепті болады. Біз 
В.Карасиктің ізімен, мәдени концепті деп құнды, бейнелі және ұғымдық 
құрылымдар ерекшеленетін көп өлшемді семантикалық формацияны түсінеміз. 
Қоршаған дүниені концептілеу, атау, бейнелеу жәнесипаттау арқылы жүзеге 
асырылады» деп айқындаған болатын [46, б. 8-9]. Ғалымның осы тұжырымдарын 
зерттеуімізге теориялық негіз етіп ала отырып, санада тілдік құрылымдар 
арқылы пайда болған концептілер арқылы мәдениетті тануға болады деген 
бағытта зерттейміз. 
Концепт ұғымының анықтамасы мен сипаты туралы көптеген еңбектер 
жазылған, оларды түгелдей айқындап беру зерттеудің мақсаты болмады. Тек 
ф.ғ.к. А.Әмірбекованың концепт пен ұғымның айырмашылығы туралы айтқан 
қорытынды пікірін зерттеуімізге негіз етіп алғанымызды білдірейік. Зерттеуші 
ұғым өз бойына мәнді, маңызды белгілерді жинайтынын, ал концепт – бұнымен 
қоса, мәнді емес қасиеттерін де қамтитынын, ұғым құрылымына қарағанда 
концепт құрылымының шеңбері едәуір кең болатынын, концепт пен ұғымды 
оның құрылымдары арқылы ажыратуға болатынын, ұғым құрылымында тек 
мазмұндық, 
анықтамалық 
элементтер 
болатынын, 
оған 
концептілік 

36
құрылымдағы барлық компонент ене бермейтінін, концептінің мағыналық, 
сипаттамалық қырынан басқа да әрқашан эмоционалды, экспрессивті, 
бағалауыш сәулелері көрінетінін, яғни концепт бойынан адамның зат не 
құбылыс (дүние) туралы жағымды, жағымсыз бағасы, әсері, эмоциясы, ойы, 
танымы көрінетінін айтқан [49, б. 44] Профессор З.Ахметжанова айтқандай, 
«концепт тілде және, ең алдымен, фразеологиялық бірлік, мақал-мәтел сияқты 
бірліктер арқылы көрініс табады» [46, б. 75].
Сондықтан қазақ тілінің концептуалды жүйесін білмеу қазақ халқының 
өміріндегі 
көптеген 
құбылыстардың 
өткеннің 
сарқыншағы 
ретінде 
қабылдануына, теріс бағалануына алып келеді. Жас ұрпақ үшін 
жалпыадамзаттық, әлемдік мәдениеттің бір бөлігі ретінде қарастырылуы қажет 
қазақтардың 
дәстүрлі 
және 
қазіргі 
ұлттық 
мәдениетінің 
көптеген 
құбылыстарының терең, философиялық мәні белгісіз болып қала беретінін 
айтады ғалым.
Маслова негізгі мақсат адам туралы оның өз тілінен қалай көбірек білуге 
болатындығын көрсету, өйткені тіл тек қарым-қатынас, ойды жеткізу және 
білдіру құралы ғана еместігін, тілде әлемнің тұжырымдамалық бейнесі 
жасалатынын, адамды белгілі бір ұлттың тасымалдаушысы ретінде түсіну 
қажеттігін, тіл барлық әрекеттерге қатысатынын айтты. Қазіргі ғылымда жай 
ғана адам емес, жеке тұлға да маңызды, белгілі бір адам, сананың, тілдің иесі, 
күрделі ішкі әлемі бар адам, тағдырға, заттар әлеміне және өзіне деген белгілі бір 
көзқарасы бар адам маңызды екенін жазған. Жеке тұлға ғаламдағы ерекше 
позиция екенін, ол үнемі әлеммен, өзімен диалогқа түсетінін, А.А.Леонтьевтің 
«Человек – существо социальное по своей природе, «человеческое в человеке 
порождается его жизнью в условиях общества, в условиях созданной 
человечеством культуры» деген сөзін келтіре отырып, адам – табиғаты бойынша 
әлеуметтік жаратылыс екенін айтады [44, б. 88]. 
Және ғалымдарды жалпы адам емес, тілдегі адам, қызықтыру керек екенін, 
тіл – жасырын салаға енуге көмектесетін жалғыз құрал бола алатынын, тіл адам 
туралы өзі білмейтін жайттарды хабарлайтынын айтады. А.Гончаровтың 
Е.Н.Нарышкинаға жазған хатын келтіріп, тіл тек сөйлеу емес, сөйлеу, бұл 
адамның бүкіл ішкі бейнесі, оның ақыл-ойы, жүрегі, ол тәрбиенің, ақыл-ой мен 
адамгершіліктің өкілі деген сөзін қайталады [44, б. 88]. Және 
лингвомәдениеттанымның зерттеу пәні лингвоелтануда сипаттама пәні ретінде 
қызмет ететін сөздер мен қолданыстар болып табылатынын ескертеді [44, б. 13]. 
Лингвомәдениеттанымның бірліктері немесе нысаны болып табылатын тұрақты 
тіркестер, мақал-мәтелдер, атаулар, прецедентті мәтіндер мен атаулар тілдің 
жаңа деңгейде дамуын, жетілуін көрсетеді. Маслова айтқандай, тілдің дамуына 
мифологемалар мен архетиптер әсер етеді.
Ғалым әрбір нақты фразеологизм біртұтас мифті емес, мифологеманы 
көрсететінін, мифологема – бұл миф үшін маңызды кейіпкер немесе жағдай, бұл 
мифтен мифке ауыса алатын мифтің басты кейіпкері сияқты екенін, миф, әдетте, 
архетипке негізделетінін, архетип бұл жеке санада барлық жерде пайда болатын 
және мәдениетте кең таралған тұрақты имидж болатынын айтқан. Архетип 

37
ұғымын К.Г.Юнг 1919 жылы “Инстинкт және бейсаналық” мақаласында 
енгізгенін, К.Г.Юнг барлық адамдар армандап, миф, ертегі, аңыз арқылы 
архетиптердің жалпы белгілерін бейсаналық түрде қалыптастыра алатын туабітті 
қабілетке ие деп есептегенін айтады. Архетиптерде, К.Юнгтің пікірінше, 
“ұжымдық бейсаналық”, яғни жеке тәжірибенің нәтижесі емес, адам ата-
бабаларынан мұраға қалған бейсаналықтың бөлігі көрінетіні айтылған [44, б. 13].
Осы бағытта А.Б.Әмірбекова мифологема – мифтегі басты кейіпкер немесе 
басты жағдаяттың тілдік көрінісі екенін, оның тұрақты тіркестер немесе мақал-
мәтелдер бойында сақталып, ұрпақтан ұрпаққа жетуін, мысалға «Асан қайғы – 
қайғы», «Көк бөрі – түркілер», «Самұрық – қорғаушы, бақыт сыйлаушы» болып 
қалыптасқанын айтады. Мифологемалар – кез келген тілдік жүйеде ерекше орын 
алатынын, сол ұлттың көне тарихы мен халқының таным-түсінігін, қияли әлемін 
танытатын мифтік бейнелерін, аңыз үзіктерін, мифологиялық ұғымдарын, 
аңыздық образдардың символдануы мен эталонға айналуын объективтендіретін 
тілдік бірліктер екенін, ал архетип – бұл белгілі бір ұлттың мәдениетінде 
танымал болған жеке индивидуалды санада тереңінен орын алған, ұрпақтан 
ұрпаққа тіл арқылы жетіп отырған тұрақты бейне болатынын, мысалы, сараңдық 
ұғымының тұрақты бейнесі «Шық бермес Шығайбай», суайт, алдаушы ұғымы – 
«Алдар көсе», алаңғасарлық ұғымының архетипі – Қожанасыр, т.б. екенін 
айтқан. Ал эталон болса, бұл белгілі бір дүниені ұлттық танымда бейнелі түрде 
сипаттап өлшеу болып табылатынын, тілде эталондардың тұрақты теңеулер 
арқылы көрініс табатынына қазақтар үшін қулықтың өлшемі – түлкі, сұрқияның 
өлшемі – жылан, қорқақтың өлшемі – қоян, ақымақтың өлшемі – есек, алып 
үлкендіктің өлшемі – түйе, молшылықтың өлшемі – Абылайдың асы, биліктің 
өлшемі – қамшы, ұсақтықтың өлшемі – тары болып отыратынын дәл көрсетеді. 
Оларды тілдегі «жылқы мінез», «түлкідейін бұлғаңдап», «қоян жүрек», «түйедей 
алып», «Абылайдың асындай», «тарыдай шашылу», «қамшы ойнату» деген 
тұрақты тіркестер дәлелдейтінін айтады. Ал стереотипті белгілі бір құбылыстың 
(мінездің, әрекеттің) ұлт санасында автоматты түрде астырт түйсігінде бейнелі 
түрде таңбаланып түсіндірілуі деп анықтады. Оның тілдік көрінісін қазақта 
сұлулық «Қыз Жібек», «Баян Сұлу» деген стереотиптермен танылса, орыстарда 
«красавица-примудрая» 
деген 
стереотиппен 
танылатынын 
айтты 
А.Б.Әмірбекова [49, б. 43].
Лингвомәдениеттанымдық зерттеу жүргізудің әдістері жан-жақты, 
әртүрлі, бірін-бірі толықтыратын тұрғыда болатыны түсінікті. Өйткені тіл мен 
мәдениеттің арасындағы байланысты бір әдіс-тәсілмен анықтау аздық етеді. 
Ғылыми зерттеудің кез-келген әдісінің нақты қолдану шегі болады. Қазіргі 
ғылымның аксиомасы – кез-келген әдісті шектеулі, аясы тар дейді. Өзара 
әрекеттесетін тіл мен мәдениеттің көп қырлылығы соншалық, олардың 
табиғатын, функциясын, генезисін бір әдіспен білу мүмкін емес – бұл өзара 
байланысты бірқатар әдістердің қосымша болуын қажет етеді [44, б. 10].
Сондықтан зерттеуде нақты бір әдістің басымдығын атап айта алмаймыз. 
Бірақ мінез сипаты атауларының қазақ тіл білімінде номинация тұрғысынан, 
сөзжасам, не лексика-фразеология тұрғысынан зерттеліп көрмегендіктен 

38
алдымен мінез атауларының тезаурусын жасау әдісі негізгі болды. Қазақ 
тіліндегі мінез атаулары психология пәнінің нысаны ретіндезерттеушілердің 
еңбектерінде жазылған және «қазақ қандай халық?» деген сауалға жауап іздеу 
мақсатында академик Ә.Қайдардың еңбегінде жан-жақты ашылған. Ал өзге тіл 
білімінде әсіресе орыс лингвистикасында бұл тақырып бірнеше диссертацияның 
зерттеу нысаны болған екен. Олардың ішінде қазақ тіл біліміне және мәдениетіне 
жақын еңбектерді қарастыруды мақсат тұттық. Оның бірінші себебі өзге ұлт өз 
мінезінде қай сапаны, қандай қасиетті бағалайтынын және оны бағалау 
тәсілдерін қалай шығаратынан көргіміз келді. Осы тұрғыда біраз ресейлік 
ғалымдардың Ли Акадия Дмитриевнаның “Синонимо-антонимические группы 
имен прилагательных обозначающих черты характера человека и его 
эмоционально-психические состояния” [50], Лукашевич Наталья Юрьевнаның 
“Когнитивно-семантический анализ предикатов, обозначающих черты характера 
человека” [51], Харитонова Елена Юрьевнаның “Лексикографическое описание 
лексико-фразеологического поля «черты характера человека» (на материале 
современного немецкого языка)” [52], Добринина Альбина Альбертовнаның 
“Прилaгaтeльныe сoврeмeннoгo Aлтaйскoгo языкa, oбoзнaчaющиe чeрты 
хaрaктeрa чeлoвeкa” [53] атты диссертацияларының тұжырымдары мен 
түйіндерімен танысып, сол ғалымдардың ішінен A.A.Дoбрининaның «Aлтaй 
тiлiндeгi aдaм мiнeзiнiң eрeкшeлiктeрiн бiлдiрeтiн сын eсiмдeр» атты ғылыми 
зeрттeуiне назар аударып көрелік. Аталған диссертацияда мінез атауларын 
мынадай таптастыру бар: 1) aдaмның өзiнe дeгeн қaрым-қaтынaсы; 2) өзін oртaдa 
ұстaуы; 3) aдaмның eрiк-жiгeрiн тaнытушы; 4) aдaмның бaсқa aдaмдaрғa дeгeн 
қaтынaсы; 5) eңбeккe, жұмысқa дeгeн қaтынaсы; 6) aдaмның aдaмгeршiлiк 
қaсиeтi; 7) зaттaрғa жәнe дүниe мүлiккe дeгeн қaтынaсы [53, б. 25]. 
Aдaмның өзiнe дeгeн қaрым-қaтынaсын көрсeтeтiн сын eсiмдeрдiң 
aлғaшқы тoбы алтaй тiлiндe оң және теріс семантикалы – јoбoш пeн мaктaнчaк 
деген екі топқа бөлінеді: јoбoш – «кiшiпeйiл, сaбырлы», мaктaнчaк – 
«мaқтaншaқ». «Јoбoш» сөзi қазақ тіліндегі жуас сөзімен сәйкес келеді. Сонда 
алтай тілінде момындық пен тәкаппарлық бір-біріне қарама-қарсы қойылады. 

жүктеу/скачать 5.82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: