Бала іс-әрекетін ұйымдастырудағы эмоционалды ой-өрістің
жүктеу/скачать 96.61 Kb.
|
| Ақпаратты өңдеу ерекшеліктері
Ақпаратты өңдеудің ерекшеліктері темпераменттің экстраверсия және нейротизм сияқты қасиеттерімен байланысты. Жеке тұлғаны зерттеуде оң және теріс валенттілігі бар ынталандыруды өңдеуде даралық айырмашылықтардың бар екендігі анықталды. Экстраверсия – оң, ал нейротизм – теріс ынталандыруды өңдеуге ықпал етеді. Ақпаратты өңдеудің ерекшеліктері индивидтің жетекші репрезентативтік жүйесімен (ЖРЖ) байланысты. Эмоционалды сәйкестендіру (идентификациялау) қабілеті Эмоционалды ой-өрістіңәлеуметтік алғышарттарына мыналар кіреді: Синтония Эмоционалды ой-өрісін дамытудың маңызды шарты, атап айтқанда, оның басқа адамдардың эмоцияларын тану компоненті «синтония» деп аталады. Я. Мазуркевич синтонияны қоршаған ортамен инстинктивті үндестік ретінде анықтайды. Синтоникалық тұлғамен тікелей байланыста болған адамдардың эмоцияларына сәйкес келетін эмоцияларды еріксіз сезінеді. Ол көңілді болған кезде қуанады және мұңайған кезде қайғырады. Онтогенезде синтонияның пайда болу уақыты туралы идеялар қайшылықты. Ол туа біткен инстинкт, шартсыз эмоционалды рефлекс түріндегі реакция немесе жүре пайда болған реакция ретінде қарастырылады, егер ұқсас тітіркендіргіштер ол үшін осындай күйлер көзі болса, оған бала үйрене алады. Синтонияның дамуы, ең алдымен, баланың іс-әрекеттеріне қоршаған ортаның эмоционалды реакцияларымен байланысты, бұл оның өз-өзіне қатынасы мен өзін-өзі бағалауы үшін бағдарлар болып табылады. Үйлесімді эмоционалды дамудың шарты – бұл өзін-өзі салыстырмалы түрде шынайы қабылдау және өзін-өзі мақұлдаудың белгілі бір дәрежесі. Осы екі механизмнің негіздері онтогенездің алғашқы кезеңінде, баланың ата-ана фигураларының бастапқы қабылдауымен анықталады. Баланың синтоникасы – оның психикалық дамуының қажетті кезеңі. Өмір тәжірибесі барысында алынған танымдық синтония «эмпатия» деп аталады. Эмпатия мен синтония ұғымдары бірдей емес. Эмпатия басқа адамның күйімен эмоционалды үндестікте болу емес, осы эмоционалды күйді тану, яғни өзімізді басқа адамның орнына қоя білу, сол жағдайды бастан кешіргенін сезінсек, бұл эмоцияның көрінісі біздің көрінісімізбен байланысты болғанын білдіреді. Баланың өзіндік санасының даму дәрежесі Баланың іс-әрекетіне тікелей қоршаған ортаның эмоционалды реакциясы синтонияның дамуы үшін жағдай ретінде ғана емес, сонымен қатар оның өзіне-өзі қатынасы мен өзін-өзі бағалауы үшін бағдар болып табылады. Өзін-өзі шынайы қабылдау мен өзін-өзі мақұлдаудың негіздері онтогенездің алғашқы кезеңдерінде қалыптасады, баланың ата-анасының бастапқы қабылдауымен анықталады. Тұлға дамуының алғашқы кезеңдерінде өзін-өзі реттеу механизмдері де қалыптасады. Тұлғалық деңгейдегі өзін-өзі реттеу үш негізде жүзеге асырылады: мағыналық, тұлғалық құрылымдар және психикалық күйлер. Сонымен, мағыналық өзін-өзі реттеу адамның құндылық бағдарларына бағытталған, тұлғалық құрылымдардың өзін-өзі реттеуі өзін-өзі бағалау мен өзін-өзі бағалау мен «мен» тұжырымдамасының өзгеруіне әсер етеді, психикалық күйлердің өзін-өзі реттеуі өзін-өзі бақылаумен тікелей байланысты. Тұлғалық өзін-өзі реттеудің бүкіл жүйесі өзіндік сананың даму дәрежесіне негізделген. Демек, өзіндік сананың даму дәрежесі өз эмоцияларын басқарудың алғышарты ретінде әрекет етеді. Өзінің эмоционалды құзыреттілігіне сенімділік Өзін-өзі бағалау және өзін-өзі реттеу процестері – эмоционалды құзыреттілікке деген сенімділіктің негізі (яғни адамның эмоцияларды түсінуге, оларды басқаруға және тұлғааралық өзара әрекеттесу туралы түсініктерінің негізінде). Бұл түсінік әлеуметтік оқыту барысында қалыптасатын МЕН бейнеге байланысты деп айта аламыз. Жоғары эмоционалды құзыреттілік бейімделу үшін, негізінен, оң мәнге ие, дегенмен оның әлсіз жағы нарциссизм мен проблемаларды жоққа шығару қаупі болып табылады. Ата-аналардың білім деңгейі және отбасылық табыс. Ата-аналардың білім деңгейі мен отбасылық табысы неғұрлым жоғары болса, жасөспірімдердегі эмоционалды ой-өрісі көрсеткіштері соғұрлым жоғары болады (Harrod, N.R). Д. Гоулманның ұстанымына сүйене отырып, ата-аналардың мансаптық және материалдық жетістіктерге жетуі ЭО-нің жоғары деңгейінің салдары деп болжауға болады, эмоционалды қабілеттердің нышандары олардың балаларына мұра бола алады. Білім деңгейі жоғары адамдар (батыс елдерінде бұл көрсеткіштер бір- бірімен байланысты болғандықтан, материалдық табыс деңгейі жоғары) өзін- өзі тану мен өзін-өзі дамытуға көбірек уақыт бөлуі мүмкін, олардың отбасыларында эмоционалды мәдениеттің дамуына көбірек көңіл бөлінеді, ал мұндай ата-аналардың балалары білімсіз және аз қамтылған ата-аналардың ұрпақтарына қарағанда эмоционалды және ой-өрісіуалдық «байытылған ортада» дамиды. Ата-аналар арасындағы эмоционалды қолайлы өзара қатынастар Баланың эмоционалды дамуы үшін оңтайлы жағдай жасау көбінесе ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынастың сипатына, ата-аналардың отбасылық өмірге қаншалықты қанағаттанатындығына байланысты екені белгілі. Отбасылық тәрбиедегі «Эмоцияның әлеуметтендірілуін марапаттау» Ата-аналар ынталандыру мен жазаны қолдана отырып, баланың эмоционалды үлгілерін қалыптастыруды басқара алады. А. Бандураның теориясына сәйкес, әлеуметтік агенттер (ата-аналар, тәрбиешілер және т.б.) марапаттаған баланың мінез-құлқы күшейеді, ал жазаланатын адам уақыт өте келе сөнеді. Ынталандыру мен жазаны қолдана отырып, ата-аналар мақсатты немесе байқаусызда белгілі бір эмоциялардың көрінісін күшейтеді немесе басып отырады. Жалпы, отбасылық эмоционалды тәрбиенің екі бағыты туралы айтуға болады – «эмоцияны марапаттау мен әлеуметтендіру» және «эмоцияны жазалаушы әлеуметтендіру». Тәрбиенің гендерлік ерекшеліктері белгілі бір эмоционалды қабілеттердің қалыптасу ерекшеліктерін анықтайды. Қыздар мен ұлдардың әлеуметтенуіндегі айырмашылықтар ата-аналардың балаларды тиісті гендерлік рөлдерді орындау мен дайындауға деген бейсаналық ниетімен байланысты. Гендерлік айырмашылықтар, ең алдымен, әйелдердегі ЭО тұлғааралық қарым-қатынас деңгейінде, ал ер адамдарда тұлғаішілік деңгейде көрінеді. Андрогенділік отбасындағы тәрбиенің белгілі бір стратегиясының нәтижесінде қалыптасуы мүмкін, бұл жағдайда қыздарда өзін-өзі бақылау мен шыдамдылықты қолдайды, ал ұлдарда эмпатия мен нәзік сезімдерді көрсету ересектер тарапынан айыптамайды. «Андрогендік тұлғалар» деп аталатындар психологиялық тұрғыдан ең қолайлы деп саналады. Андрогендік адамдар мінез-құлық репертуарына бай және шығармашылық қабілеттерін дамытудың жоғары деңгейіне ие. Олар үлкен эмоционалды икемділікті көрсетеді: жағдайға байланысты тәуелсіз және күшті әрі жұмсақ, қамқор әрі мейірімді де бола алады Андрогинизм мен эмоционалды ой-өрістіңөзара байланысы Д.Д. Гуастелло мен С. Дж. Гуастелло зерттеулерінде анықталды. Сыртқы локус Бақылау локусы әлеуметтену процесінде қалыптасады және болашақта тұрақты жеке сапаға айналады (Кондаков И.М.). Д. Вонг пен Н. Андерсонның зерттеу нәтижелері көрсеткендей, ішкі бақылау локусы бар, сын еститін адамдар өздерін жиі айыптайды және басқаларды айыптайтын жағдайға сезімтал болады, ал сыртқы бақылау локализациясы бар әріптестер басқаларды да, өздерін де кешіруге бейім (D. Wang, N.H. Anderson). Кешіру қабілеті өз эмоцияларын түсіну және оларды басқарумен, ренжіткен адамға деген эмпатияға байланысты (Э.А. Гассин). Бұл бақылаудың сыртқы локусы мен кешіру қабілеті когнитивті қабілеттердің дамуының жоғары деңгейін білдіретін эмоционалды ақпаратты өңдеуге байланысты. Діншілдік «Діндарлық» шкаласы мен «эмоционалды ой-өрісі» шкаласы бойынша жоғары бағалар арасындағы байланыс анықталды (C.A. Lewis, C. McGuckian). Бұл байланыстың бірнеше түсіндірмесі бар: діни адамдарда эмоциялардың эмпатиясы мен өзін-өзі бақылауына ықпал ететін бақылаудың сыртқы локусы басым; діни тәрбие адамгершілік сезімнің қалыптасуын, ең алдымен, риясыз махаббат сезімін дамытуды қамтиды; шіркеу рәсімдеріне дайындық іс-әрекеттің интроспекциясын және онымен бірге жүретін эмоцияларсыз мүмкін емес. жүктеу/скачать 96.61 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|