Дәріс тақырыбы. Антропогендік стрессорлардың әсерінен ағзаларда қалыпты жағдайынан пайда болатын морфологиялық мінез – құлықтық және биоритмологиялық ауытқулар

Дәріс тезистері.

Әр түрлі стрессорлар биологиялық әрекеттердің эффект өлшемдерін туғызады, осы кезде циркадтық деңгейі қалыпты жағдайынан ауытқиды. Биологиялық белсенділігінің өзгеруі мінез – құлықтың негізгі өлшемі болады да, ерекшеленбеген биоиндикация үшін өте қажет.

Әр түрлі деңгейлерде пайда болатын өзгерістер әрекеттің күйлері үшін пессималды және оптималды сезгіш индикаторы болып табылады.

Антропогендік стрессорлар өсімдік мен мүшелердің өмірінен даму сатылардың жылдамдатылуы жылдық циклін қысқартады. Мысалы, дамудың жылдамдығы көптеген өсімдіктерде бірқалыптылықты және бейімделуді жоғарлатады. Популяцияның жастық өзгеруі циклдік процесстердің жылдамдылығына және қайта жаңартуына әкеледі.

Биоиндикациялық стрессорларға үлкен әсерін тигізетін бастапқы мінез – құлық . Бірақ стрессорлар «сенсорлық ауыртпалыққа» әсер етуі мүмкін, сондықтан талдағыштардың әрекеттерінің өзгеруін және ақпаратты алдын ала талдау тәсілдерін қолдану қажет.

Қазіргі кезде вектор күйін анықтау үшін көптеген эргометрикалық және физиологиялық тәсілдер қолданылады, өте сезгіш индикатор – жүрек бұлшықетінің жарылуы болып табылады.

Жануарларда қарапайым қатынас «стимул – реакция» әр түрлі күйлердің реттеуін, яғни кеңістікте орналасуының өзгеруін білдіреді.

Осыған байланысты үш деңгейге бөлінеді:

- диффуздық жүйе ( ағзаның диффуздық күйі ), яғни ағза мен қоздыру аймағы арасындағы арақашықтықтың үлкеюі.

- Аффиндік жүйе ( аффиндік күйі ), яғни ағза мен қоздыру аймағы арасындағы арақашықтықтың кішіреюі.

- Амбиваленттік жүйе ( амбиваленттік күйі ), яғни ағза мен қоздыру аймағы арасындағы арақашықтықтың бірқалыптылығы.

Негізгі әдебиеттер

1.Смирнов Н.Н. Биологические методы оценки природной среды. М.: Наука.-1978.-278 с.

2. Стадницкий Г.В., Родионов А.И. Экология.- Санкт-Петербург,1996,-24 с.

3. Биоиндикация загрязнений наземных экосистем / Под ред. Шуберта Р. М., 1998.-35 с.

4. Общая токсикология / Под ред.Курляндского Б.А., Филатова В.А. М.,2002.-6080с.

5. Основы промышленной токсикологии / Под ред. Толоконцева Н.А. М., 1976.-304 с.

Қосымша әдебиеттер

1.Ковда В.А. Керженцев А.С. Экологический мониторинг: концепция, принципы организации. В кн.: Региональный экологический мониторинг. М., 1983,- 115 с.

2. Одум Ю. Экология Т.1.- М., 1986.- 328 с.

3. Ақбасова А, Саинова Г. Экология.Алматы, 2003 ж.-290 б.

4. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы.- Алматы: Ғылым,1997.-192 б