«Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметінің атқарған істері

– Жерге жекеменшікті жойып, оны халықтың меншігі деп жариялады;

– Халық сайлаған уәлаяттық, уездік соттар іске кірісті;

– Ақша-финанс жүйесі жасалынды;

– Халыққа өз саясатын жеткізу, түсіндіру үшін газет шығарылды (оның редакторы блып Ахмет Мәметов жұмыс атқарды). Ол – М.Мәметованың әкесі, көрнекті Алашорда қайраткерлерінің бірі.

– Жер пайдалану, салық, дін, сот, білім, әскер істері жөнінде көптеген қаулы-қарарлар қабылдады.

Батыс Алашорданың Жаһанша Досмұхамедов басшылық еткен үкіметінің атқарған істері 1919 жылы 20 желтоқсанда әдейі халықтық ұйымдар мен қызметкерлер Кеңесінде қорытындыланды, онда былай делінген:

1. 
   Қазақ жұртының өзін-өзі билеу құқығы іске асырылды;
   
2. 
   Азамат соғысы жағдайында бірімен бірі қырқысып жатқан екі саяси ағым арасында белсенді іс атқарылып, қазақ халқын бүліншілік пен тонаудан сақтады.
   

Көп уақыт озбай жатып, 1919 жылдың күзінде-1920 жылдың басында-ақ өзінің уәдесінен жалтарып, Кеңес үкіметі алаш басшыларының соңына түсті. Әлихан Бөкейханов Семейде, Жаһанша, Халел Досмұхамедовтер Оралда тұтқынға алынды. Бірақ олар көп кешікпей, қазақ зиялылары: М.Әуезов, С.Қапанов, Т.Рысқұлов, С.Меңдешовтің араласуымен тұтқыннан босатылды.

Осылайша, 1920 жылы ақпан айында Батыс Алашорда басшылары М.Фрунзенің нұсқауымен халықтан оқшауландырылып, Жаһанша Досмұхамедов бастаған неғұрлым беделді бес басшы: Жаһанша Досмұхамедов, Кәрім Жәленов, Халел Досмұхамедов, Иса Қашқынбаев, Беркін Атшыбаевтар Орынбор қаласына айдалды [136].

Сол жылы наурыздың орта шенінде ресми түрде «делегация» аталған топ Киревком төрағасы Песковскийдің бастауымен Мәскеуге келіп, осында Петроград көшесіндегі қонақүйге жатып, «Батыс Алашорда үкіметінің қызмет-әрекеті туралы баяндама хат» әзірледі [137]. Баяндама хатты Жаһанша В.И.Ленинге, И.В.Сталинге және Л.Д.Троцкийге өз қолымен табыс етті. Осы хаттың негізінде Бүкілодақтық орталық атқару комитетінің Батыс Алашорда басшыларын қызметке пайдалану жөніндегі «үшінші шілде қаулысы» қабылданды. Нәтижесінде Жаһанша Досмұхамедов Бас тоқыма өнеркәсібі басқармасының жүн-жұрқа бөлімшесіне инспектор болып орналасты. 1920 жылдың қыркүйектің аяқ шенінде аталмыш мекеменің жолдамасымен Түркістан Республикасы халық шаруашылығы Орталық кеңесінің жүн-жұрқа бөлімшесіне меңгеруші болып, Ташкент қаласына жіберілді және Түркістан Республикасы орталық атқару комитеті Қазақ бөлімінің хатшысы міндетін қоса атқарды.

Жаһанша Досмұхамедовтің ақталуы туралы Мәскеу мұрағатынан алынған 1997 жылдың 17.04. құжатта № 1811/57 ісі бойынша анықтама көрсетілген: «Жаһанша Досмұхамедов саяси қуғын-сүргін құрбаны ретінде толықтай ақталды», – деп жазылған [142].

ҚР Ұлттық Қауіпсіздік комитетінің Алматы қаласы Алматы облысы бойынша департаментінен 2001 жылдың 28 тамызында алынған Жаһанша Досмұхамедов туралы құжатта: «Қазақ ССР Жоғарғы сотының Жаһанша Досмұхамедовке қатысты 1932 жылғы 30 сәуірдегі Үштіктің шешімінің күші жойылып, оған қатысты іс тоқтатылып, 1958 жылғы 28 ақпандағы шешімімен оның ақталғаны көрсетілген...» [143].

Осылайша, Батыс Алашорда үкіметінің жетекшісі, заңгер Жаһанша Досмұхамедов өз өмірінің соңғы кезеңіне дейін халқының болашағы үшін күрескен, елінің тәуелсіздігі жолында өзінің алған бағытынан қайтпаған Алаш басшыларының бірі.

Орал қаласының Батыс Қазақстан облыстық мұражайының қорында №26318-В құжатында Халел Досмұхамедовтің 9 маусым 1903 жылы жазған Санкт-Петербург Императорлық әскери медицина академиясына өтініші бар және оқу орнына жіберілген құжаттар тізімі тіркелген:

1) Орал әскери-реалды училищесін бітіргені туралы аттестат және әзірлік класын бітірген бағалары берілген;

2) Туу туралы куәлік (анықтама);

3) Әскери қызметін өтеу жөніндегі анықтамасы;

4) Барлық құжаттарының көшірмесі;

5) 3 дана суреті [144].

Осы жылдың қыркүйегінде Халел Досмұхамедов Санкт-Петербург Императорлық әскери медицина академиясына студент болып оқуға қабылданады. Студенттік шағында Орал облыстық земстволық стипендия тағайындалған.

1908 жылы 2-інші желтоқсанында Халел Досмұхамедовтің Тоқтыбаева Сағира Жармағалиқызына үйленгені жөнінде анықтама құжаты тіркелген. Сағира -18 жаста, Халел - 25 жаста делінген [145].

Сонымен қатар Халелдің оқу орнына жазған өтініштері бар, үйленуге рұқсат сұраған, жас семьяға бөлме сұраған, стипендия туралы жазылған. Бұл өтініштерінің бәрі де қанағаттандырылған [146]. Стипендияны (шәкіртақыны) Сағираның әкесі № 6 ауыл старшинасы ай сайын 50 рубль мөлшерінде Халел Досмұхамедовке төлеп тұрады делінген. Барлық стипендия 90 рубль деп белгіленген.

Сонымен қатар 5 жыл бойына оқытылған сабақтары мен өткен практикаларының бағалары қойылған анықтама қағазы - выпускное бар [147].

Ал медицина академиясының дипломы Халел Досмұхамедовтің қолына әскери борышын және практикасын толық аяқтаған соң берілетіні айтылған.

Халел Досмұхамедов мамандығы дәрігер бола тұра, тарихты, саясатты, тілдің даму үйлесімділігін зерттеген ғалым. Оның көптеген ғылыми-зерттеу еңбектері баршылық әрі медицинаны да дамытуға көп еңбек еткен адам.

Батыс Алашорда үкіметінің басшысы Жаһанша Досмұхамедовтің айнымас қанды көйлек жолдасы. Олардың достығы жөнінде Алаш қайраткерлері арасында мәнді әңгімелер сақталған. Мысалы, 1930-1932 жылдары Алаш қайраткерлері жаппай тұтқындалып, әуелі өлім жазасына кесіліп, кейіннен көпшілігі Воронежге жер аударылған жылдары, бір-бірінен хабар ала алмаған уақытта Мағжан Жұмабаевтың «Екі дос» деген өлеңінде:
Қайда екі дос?

Орал боп-бос...

Қайда олар?

«Алла хақ, –

Біз нахақ», –
деп жүр деген сөзі адамға үлкен сезім тудырады.

Бүгінде Орал қаласында көшеге, колледжге Жаһанша Досмұхамедовтің есімі берілді және ескерткіші қойылды, ал Халел Досмұхамедовке көше атын беру кейінге қалдырылуда, алда тұрған үлкен міндет осындай олқылықтардың орнын толтырып, болашақта Халел Досмұхамедов есімін көшеге беру. (авт. Д.С.)

Дәулетше Күсепқалиев жеті атасынан тараған хан тұқымы – Әбілхайыр ханнан тарайды. Дәулетше Күсепқалиевтің әкесі құжат бойынша Юсуфгирей деп жазылған, негізінде Жүсіпкерей, ал анасы – Хадиша [150].