Несколько слов о киргизском обычном праве и народном суде

Ответить на этот вопрос положительно и верно ответить можно, по нашему убеждению. Только тогда, когда мы знакомы хотя бы и в общих чертах с историческим развитием народного суда и с основной правовоззрения киргиз казаков: поэтому и осмеливаюсь предложить вниманию уральских читателей те выводы к которым меня привело наблюдение над юридическим бытом киргиз казаков во время невольных моих странствий, вызванных материальной нуждой в недавней моей вольной студенческой жизни: странствовал же я в областях Акмолинской, Тургайской и Уральской в качестве статистика Переселенческого Управления по исследованию киргизского хозяйства.

Свободное от казенных работ время я посвящал беседе с аксакалами (аксакал белобородый, то есть умудренный опытом старец), которые частенько посвящали меня по вечерам, влекомые присущею вообще всем киргизам любознательностью, расспросить о жизни русских, о Думе, о том для чего производится эти статистические исследования и.т.д. Удовлетворить их любознательность в этих беседах я часто расспрашивал о живущих в народной памяти гадатах (обычное право), о старине, какие гадаты существовали тогда, задавал казусы для решения на основании гадата, а получения таким образом сведения заносить в свою тетрадку. Цель у меня была издать сборник обычного права. Такая работа была бы весьма ценным материалом для сравнительного изучения праворазвития вообще, и освещений и которых темных сторон русского права начальных переездов в частности, а также послужили бы руководством для местных судебных установлении при применении ими на практике норм обычного права. Но у меня пока так мало материала, да еще в настоящее время и нет возможности работать в этом направлении, поэтому издание сборника я откладываю до более благоприятствующего момента, когда представится возможность делать новые личные наблюдения, когда еще более ознакомлюсь с литературой по этому вопросу.

В дальнейшем изложении я займусь следующими вопросами:

1. Значение обычного права вообще и инородческого в частности.

2. Различные стороны влияния на правовоззрения киргиз.

3. Народная криминалистика и некоторые постановления киргизского обычного права в области гражданских правосношении.

4. Народный суд прежнего времени.

5. Организация народного суда по «Степному Положению». Заключительные строки будут посвящены вопросу, желательно ли сохранить народный суд или упразднить его. Если в XVIII веке при господствовавшей убежденности во всемогущество законодателя, за обычном правом не признавали вовсе значения, то и со временем великих представителей исторической школы Савиньи и Пуэта установился твердый взгляд на обычное право, как на ключ к понижению народного духа, как на устои законодательных работ в духе и силе народной правды как на чистое выражение коллективного правосознание Доктриально, говорить Коркупов (лекции «По общей теории права»), обычное право получило такую разработку, что при свете научных исследовании не трудно ввести главным начало его в закон и тем перекинуть прочный мост между судом писанного и судами обычного права.

На счет достаточной разработки обычного права Коркунов прав только по отношению к обычному праву русского народа, потому что ряд выдающихся юристов – этнологов Ковелин Якушкин, Ефименко, Нахман. Мухин и другие посвятили свои труды собиранию и систематизированию обычно правового строя и правовых воззрении русского народа: но тоже самое нельзя сказать по отношению к иногородческого обычного права, в частности киргизского. Юридический быт иногородцев в особенности киргиз казаков оставался и останется до сих пор воззрения юриспруденции, в надлежащей критической оценке правоведов. Ученые юристы еще не заглядывали в скучную, бесплодную унылую и неизменную степь киргиз казакского кочевья. А между тем, что бы, по удачному выражению Коркунова, перекинуть прочный мост между судом писанного и судом обычного права, необходимо вывести на свет и санкционировать чистое народное правосознание, не исключенное чуждыми народному духу и своевольными измышлениями бюрократии, ибо нельзя разобраться в вопросах инородческого правообразования помимо народа и без его ведома. Как из рога изобилия сыпятся из министерств и различных других канцелярий указы, уставы, регламенты и т.д. одно изменяя, другое заменяя, но они, как паутины, рвутся в народ, а право народное испытанное веками, смело растить, как многолетний развесистый дуб, среди жизненных бурь и ненастья. Народ консервативен, он слеп к качеству всяких нововведений, он не любит и боится их, но он спокоен в основах своей жизни, он зорко хранит заветы старины глубокой, бережет народную святыню.

Не только в целях законодательства, но и в целях науки весьма большое значение иметь изучение юридического быта инородцев. Юридические обычай инородцев говорит Якушин, представляют богатый материал для сравнительного изучения права вообще и в видах лучшего выяснения многих темных сторон русских обычаев и обрядов в частности. Нет сомнения, что господство татар имело большее или меньшее влияние на древнее русское право. Есть ведь мнение, гласящее, что все жестокости русского уголовного права прошлых веков унаследованы будто бы от монголов. Затем, Россия, расширяя пределы монгольского и тюркского происхождения. Каждый народ, соединяясь сам, соединил и свое правовоззрение, поэтому быть может влияние инородческого обычного права на русское сильно сказалось на востоке и юго-востоке России. Для сравнительного метода исследования праворазвития, изучение инородческого обычного права, в частности, киргизского еще важно тем, что благодаря сохранившимся до сих пор первобытным условиям жизни, многие обычаи киргиз (следов и юридические) глубокой старины еще живы в народной памяти. Пока под влиянием новых условий жизни они (обычаи) еще не забыты, юристы должны зарегистрировать их.

№14. Среда 19 января 1911 год.

Прежде чем приступить к дальнейшему освещению интересующего нас вопроса, я считаю не лишним сделать небольшой перечень источников, которыми я буду пользоваться в дальнейшем изложении и которые я рекомендую для тех, кто пожелал бы более подробно ознакомиться с интересующим нас вопросом; Левшин («Описание кайсатских орд и степей»), Гродеков («Киргизы и каракиргизы Сары-Дарьинской области»), Арминий Вамбери («Путешествие по Средней Азии»), Радлов («Образцы народной литературы тюркских племен»), Крафт («Судебная часть в Туркестанском крае»), Добросмыслов («Суд у киргиз Тургайской области в XVIII и XIX веках»), Словохотов («Народный суд обычного права киргиз Малой орды»), Гурланд («Степное законодательство с Древних времен по XVII столетие»), профессор Самоквасов («Сборник обычного права сибирских инородцев»). Или журналистских статей, преимущественно посвященных народному суду, можем указать на статьи: Максимова Н. («Ж. СПБ юридического общества», книга 7-я 1897 г.), Дингельштедт (ж. гр. И угол. Пр. 1892 г., январская книга), А.Зуев (ж. м. юст. 1907-087 гг. Харузин интересовался вопросом о происхождении киргиз и написал статью в «Этнограф Обозрен.» 17895 г., книга 26 л., еще есть небольшая брошюра о народном суде написанная прокурором Уральского Окружного Суда 6. Б.Н.Дельвиг.

Наш перечень источников, конечно, не носит исчерпывающий характер, есть еще заметки об обычаях киргиз, но право же не стоит перечислять их, ибо уже приведенных источников будет достаточно для Уральских востоковедов.

Более солидные из перечисленных трудов посвящены главным образом описанию бытовой стороны киргизской жизни: таков, например труд Левшина.

Не останавливаясь на подробной критической оценке каждого из перечисленных трудов, мы вообще о них должны сказать, что большинство этих работ написаны под первым впечатлением, много страдают субъективизмом оценки, что придает им характер скорее авантюризма, чем серьезной научной работы так что только знатоки киргизского быта сумеют отличить, что черно и что бело в этих работах.

Гадать, или обычное право, киргиз в недавнее прошлое было так просто, несложно и естественно, как прост патриархально-родовой быт, как однообразна кочевая жизнь. В своей речи по поводу открытия Оренбургского отдела Императорского и Географического Общества губернатор Оренбурга генерал Крыжановский сравнивал жизнь киргизов с жизнью Авраама и находил много сходств и людей времен библейских. Генерал быть может, по- генеральски и не много широковато хвалил, но а его словах звучит и много истины.

Я слишком отклонился в сторону от главного вопроса; возвращаясь к обычному праву старины, я должен сказать тоже, что не когда было сказано Радловым о нравах и языке киргиз; он говорит: как степь везде сохранится один и тот же характер, так и жители этой степи высказывают однообразие в нравах и языке, представляя собой верное отражение обитаемой ими страны; тоже самое можно сказать и о гадатах; они тоже везде почти однообразны, и это станет для нас вполне понятным, если мы примем во внимание однообразность во всей степи правообразовательных элементов, т.е. однообразность различных условий жизни.

Большинство исследователей степи, в том числе и Левшин, начинают свои обзор обычного права киргиз цитированием сборника «Джеты Джароыги» или пол другому версии «Джеты Джарга», который будто бы составлен киргизским ханом реформатором Тауке, царствовавшим в конце XVII и в начале XVIII столетия «Джейты-Джарыгы» в переводе на русском языке означает семь светиль: по другой версии «Джеты Джарга» значит семь объявлении, публикации, но о восстановлениях этих светиль мы будем лучше говорить в одном из следующих №№ «Ур. Л.»

№20. Среда, 26 января 1911 г.

По словам Гурнянда ( ) Чингиз хан был за свободу вероисповедания, по этому думается, что не употреблялось ли такое жесткое наказание за переход в христианство, как средство для борьбы против руссификационной наклонности нашего правительства.

1917 жылдың ақпан айында патшаның тақтан құлауы, Ресей империясы құрамында болып келген халықтардың ұлттық қозғалыстарының өрлеуіне орасан зор ықпал етті. Қазақ халқының көшбасшысы болған зиялылар жаңа қоғам құру сәті келгенін айқын түсініп, жаңа жағдайдағы саяси күрес жолына шықты.

1917 жылы Ақпан төңкерісінің жеңісі күллі қазақ деген ұлт зиялыларының басын бір жерге қосуға мүмкіндік әкелді. 1917 жылдың сәуір-мамыр айларында көптеген облыс-уез орталықтарында аймақтық қазақ съездері өткізіліп, қазақ комитеттері құрыла бастады. Оралдың жекелеген өкілдері Уақытша үкіметтің жергілікті органдары болған облыстық және уездік атқару комитеттерінің құрамына енгізілді.

1917 жылы қазақ съездері Орынбор (Торғай облыстық), Орал (Орал облыстық), Семей (Семей облыстық), Омбы (Ақмола облыстық) қалаларында болды. Қазақ съездерін өткізуге ұлт зиялылары Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Ж.Ақбаев, Ә.Ермеков, Х.Ғаббасов, Р.Мәрсеков, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, Жаһанша Досмұхамедов т.б. белсене кірісті.

Орал облыстық қазақ комитеті – Жайық өзенінің сол жағалауын қоныстанған қазақ ауылдарын басқару мақсатында құрылған атқару органы. 1917 жылғы 19-22 сәуір аралығында Орал қаласында өткен Жайық сырты қазақтарының 1-інші съезінде бұрынғы Жайық сырты бөлігін басқару жөніндегі уақытша комитеттің орнына құрылды. Комитетке мүше болып Жаһанша Досмұхамедов, Ы.Тоқберлиев, Х.Тасымов, Т.Сарбөпиев, Е.Мұқанов, Д.Сәрсенбаев, Ғ.Әлібеков, Д.Күсепқалиев, Б.Жанқадамов, Р.Қаржаубаев, Д.Жұлдызов, Х.Досмұхамедов, Ы.Топаев, Е.Әбенов, К.Жәленов, Ғ.Есенғұлов, С.Қаратілеуов, Б.Жұмағалиев, С.Омаров және Б.Тілепин сайланды. Комитет 1-інші Орал облыстық қазақ съезінің Жайық сырты бөлігіндегі бұрынғы төрешіл-бюрократтық басқару жүйесін коллегальды халықтық басқару жүйесіне ауыстыру жөніндегі шешімінен туындаған барлық қаулы-қарарды жүзеге асырумен шұғылданды. Орал қаласындағы, уездердегі қазақ қаржысына салынған жылжымайтын дүние-мүлікті есепке алып, қазақ пайдасына қызмет еткізу, елден ерікті жылу жинау, оқу орындарын ашу, жәрмеңкелер өткізу, азық-түлікпен қамтамасыз ету, басқа қоғамдық ұйым-мекемелермен байланыс жасау ісімен айналысты.

Орал облыстық 1-інші қазақ съезін шақырушылар оған мұқият дайындалды. Делегаттар арасында, Орал облысының уездерін айтпағанда, барлық болыстардың өкілдері болды. Съезді шақыру жөніндегі ұйымдастыру бюросы жұмысын бастаудан көп бұрын Ғұбайдолла Әлібеков төрағалық еткен Уақытша облыстық қазақ комитетін құрған болатын. Съезді кіріспе сөзбен ашып, оның төрағасын, екі орынбасарын және үш хатшысын сайлау жөнінде ұсыныс жасаған Ғ.Әлібеков болатын. Төрағалыққа Жаһанша Досмұхамедов сайланды.

Жаһанша Досмұхамедов, съездің хаттамасындағы мәліметтерге қарағанда, Томск округтық соты прокурорының қызметін атқарған; Ол съезд жұмыс істеген кезде Оралда демалыста жүрген болатын. Округтық сот орынбасары үлкен лауазым иесі болған. Оған Томск губерниясындағы саяси айдауда болғандар мен қамау орындарының үстінен қарау құқығы берілген болатын.

Оның орынбасары болып Ғ.Әлібеков пен А.Қалменов, хатшылар болып Ғ.Жетпісбаев, Х.Ахметше және Н.Арғыншиев сайланды.

Орал облыстық қазақтарының 1-інші съезі 1917 жылдың 19-22 сәуір аралығында Орал қаласында өтті. Қазақ съезіне 800-ден астам делегат қатысты. Съезд қазіргі Ж.Молдағалиевтың ескерткіші тұрған жерде, бұрынғы цирк үйі болған орында өткізілді, оған Байұлы, Әлімұлы, Жеті ру өкілдері мен болыс басшылары қатысты.

Съезд күндізгі сағат 12-де басталды. Съезді уақытша қазақ комитетінің төрағасы Ғ.Әлібеков ашып, құттықтау сөз сөйледі. Жаһанша Досмұхамедов съезд делегаттарына өзіне көрсетілген сенім үшін алғысын айтып, қазақ халқының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін құрбан болғандарды еске түсіріп, мұсылмандық рәсім жасауды ұсынды. Жаһаншаның халық алдындағы алғаш рәсімі ата көрген, парасатты, халқының әдет-ғұрпын сақтай алатын жан екенін көрсетіп берді, съезд делегаттары бұл ұсынысты бір ауыздан мақұлдады.

Съезд Ақпан төңкерісін қуаттап, Уақытша үкіметтің басшысы князь Львовқа, Мемлекеттік Думаның төрағасы Родзянкоға, Петроград жұмысшы және солдаттар депутаттарының Кеңесіне, Әділет министрі Керенскийге құттықтау жеделхат жібереді.

Съезді Уақытша үкіметтің Оралдағы комиссары Григорий Бизьянов, жергілікті татар қауымының өкілдері құттықтады.

Орал облыстық 1-інші съездің 1917 жылғы 19 сәуір күнгі мәжілісінде үш мәселе талқыланды: 1. Мемлекетті басқару туралы; 2. Уақытша үкіметке және жүріп жатқан соғысқа көзқарас туралы мәселелер. Бірінші мәселеге байланысты делегаттар «демократиялық республика» идеясын қолдады. Ал ұлттық-территориялық федерация мәселесін әзірге ашық қалдыруды ұсынды. [76]

Съезд Уақытша үкіметті «оның қызметі, уәде етілгендей, ...демократия мүддесін қорғауға бағыттала беретін болса», қолдайтындығын білдірді. Соғысқа байланысты делегаттардың пікірі оны герман милитаризмі жеңіліс тапқанға дейін жүргізе беру керек дегенге тоқтады және бітім Петроград кеңесі ұсынған аннекциясыз және контребуциясыз принциптері негізінде жасауға тиіс делінді.

Съезд қабылдаған осы үш мәселе жөніндегі қарарларды талдау Уақытша үкімет қызметінің басты бағыттарын қолдағанымен, сонымен қатар өз іргесін одан аулағырақ ұстағанын көрсетеді. Осыған дейінгі болған Торғай және Жетісу съезінен Орал съезінің айырмашылығы 1-інші күні құрамында 20 адам бар Жаһанша Досмұхамедов басқарған облыстық қазақ комитетін сайлау болды.

Орал облыстық съезінің күн тәртібі басқалардікінен айтарлықтай ерекшеленіп тұр. Зерттеуші К.Нүрпейісов дұрыс көрсеткеніндей, көлемі де, деңгейі де, маңызы да әртүрлі бір-бірімен байланысты үш мәселе – жалпы мемлекеттік, ұлттық және аймақтық (жалпыресейлік, қазақтық немесе қазақстандық және Оралдық ) мәселе жеке жүйеленген [77]. Мұның үстіне съезде талқыланған мәселелер оған қатынасушыларға сол кезеңнің сан қилы оқиғаларын бағалауға ғана мүмкіндік беріп қоймаған, сонымен қатар келешекті болжауға да түрткі болған. Съезде қаралған мәселелер саны 23-ке жетіп, басқа съездердің күн тәртібінен әлдеқайда асып жығылды.

Батыс өңіріндегі осы кезең туралы өз естелігінде Ә.Әйтиев былай деген: «Ақпан революциясынан кейін Орал аймағын басқару жөнінде Азаматтық комитет құрылып, оның құрамына Б.Қаратаев, Ғ.Әлібеков, И.Тоқберлинов, Д.Күсепқалиев, Ә.Әйтиев, И.Жаленов, кейіннен студенттер К.Жален, Б.Жанқадамов, дәрігерлер, Н.Ипмағамбетов, Х.Досмұхамедов кірді. Бұл комитеттің одан арғы жұмысын жасау мақсатында қазақ өкілдеріне съезд шақыру қажеттігі айтылып, кесілді», – деп жазады [78].

Осылайша, съездің алғашқы күнінің мәжілісі аяқталды.

Орал облыстық 1-інші съездің 2-інші күні (20.04. 1917ж.) аграрлық мәселелерді талқылауға арналады. Бұл мәселедегі ерекшелік сол, оралдықтар аграрлық мәселені түбегейлі шешуді Құрылтай жиналысының үлесіне қалдырғанымен, оның делегаттары жер иемдену көлемі еңбек нормасына сай болу қажет деп шешеді. Сөйтіп, бұл мәселеде өздерінің Ресейдің халықтық-социалистік партиясының бағытына жақын тұратындықтарын анық білдіреді. Съезд делегаттары мемлекеттің жаңа жерлерді алу құқына қол сұқпайтындарын мәлімдегеніне қарамастан, облысқа сырттан көшіп келуге және қазақтардың пайдалануындағы жерлерді алуға тыйым салуды қолдайтындықтарын ашық білдірді.

Талқыланған мәселе бойынша съезд мынадай шешім алады:

1. Қазақ жеріне келімсектерді жіберуді тоқтатып, осы кезге дейін пайдаланбай келген монастырьлердің, шіркеулердің, дворяндардың жерлері қазақтарға себеп-сылтаусыз қайтарылсын;

2. Қазақтарға бұрынғы қазына меншігіндегі орман, саяжай, далалық аймақтардың шөптерін шабуға рұқсат беріледі, бірақ орманды шабуға, орман арасына мал жаюға тыйым салынды, малды орман арасындағы ашық жерлерге, далада жаюға рұқсат етіледі;

3. Қоныс аударушылар тұрып жатқан жерлер Құрылтай жиналысы жер мәселесін шешкенше, оларға пайдалануға қалдырылады;

4. Шалқар және Индер көлдерінің талас мәселелері, ондағы балық аулауға байланысты дау жаңа заң қабылданғанға дейін, қалдырыла тұрады;

5. Гурьев және Темір уездерінің көшпенділеріне отырықшы қазақтар территориясының үстінен көшіп-қонуға рұқсат етілді; Сонымен қатар шаруашылықтарға еш зиян келтірмеу жағын ойластыру керек;

6. Қазақтар мен татарларға Ойыл жәрмеңкесі маңында құрылыс салу құқығы беріледі.

Дінге байланысты съезд болыстық діни басқарманы Орынбор мүфтиатына бағындыруды жақтады [79].

Съездің үшінші күні (21.04.1917 ж.) Х.Досмұхамедов және Жаһанша Досмұхамедовтердің облыстың қазақ аудандарын басқаруды қайта құру жөніндегі бағдарламасы мен «Орал облысы далалық бөлігін басқарудың Уақытша ережелері» талқыланды.

Біріншіден, аталмыш ереженің 100-бабында іс жүзінде ауылды, уезді және облысты басқаруға тиісті өкімет пен атқару органдары жүйесін құрудың және оны іске қосудың нақтылы нұсқаулары анықталған болатын. Жаңа өкімет өзінің мәні жөнінен азаматтық болуға тиіс еді, ескі мемлекеттік аппарат түгел қиратылуға жатты. Жергілікті өкімет пен басқару органдарының барлық салаларының құрылымы мен міндеттерін осыншама жан-жақты анықтау осы мәселелерді теориялық тұрғыдан да, практикалық жағынан да шешуге қабілетті, зиялы күштердің Орал облысында жеткілікті екендігін көрсетті. Екіншіден, осы уақытша ережелерді даярлау қазақ автономиясына деген құлшыныстың бір көрінісі еді. Бұл пікірді «Ереженің» тоғыз баптан тұратын «милицияны құру» деп аталған төртінші бөлімі дәлелдей түседі. Бұл бөлімде ауыл, село, болыс милициясының негізгі міндеттері анықталып, уездік милиция бастығының қызмет атқару тәртібі белгіленген, сонымен бірге милиция органдарының басқа өкімет құрылымдары арасындағы қарым-қатынас жолдары анықталған. Басқа сөзбен айтқанда, 1917 жылғы көктемде «Орал облыстық қазақ съезі шешімдері арқылы» Жаһанша Досмұхамедов басқарған облыстық қазақ комитетінің басқа мүшелері 1918-1919 жылдары мемлекеттік-саяси құрылым ретінде өмір сүрген «Ойыл уәлаятының» қызмет жүйесінің негізін қалады.

Мәжілістің әңгіме болып отырған үшінші күні делегаттар Бүкілресейлік мұсылмандар съезі туралы мәселені қарап, оған қатысу үшін Мәскеуге үш саяси қайраткер – Жаһанша Досмұхамедов, Халел Досмұхамедов, Ғұбайдолла Әлібековті және мұғалім Сұбханов пен алты молданы жіберу жөнінде шешім қабылдады. [80] Облысқа кеңінен танымал үш бірдей саяси тұлғалардың Бүкілресейлік мұсылмандар съезіне делегат болып сайлануы олардың жалпыресейлік саяси қызметке араласуға шынымен қол созғандығын көрсеткен. Осы Мәскеу сапарында Жаһанша Досмұхамедов айтарлықтай табысқа жетті. Ол, біріншіден, Бүкілресейлік мұсылмандар съезінде оның атқару комитетіне мүше болып сайланса, Бүкілресейлік демократиялық мәжілісте Ресей Республикасының Уақытша кеңесінің (предпарламент) құрамына енгізілді [81].

Съездің соңғы төртінші күні облыстағы оқу-ағарту, мәдениет және шаруашылық-қаражат мәселелерін қарады. Съезд делегаттары Орал облысындағы қазақтар арасында бастауыш, орта, жоғарғы білім беру жүйесі қанағаттанғысыз деп тауып, төмендегі шешімдерді қабылдады:

– мұғалімдер съезін шақыру қажет;

– Орал қаласында Уақытша орта оқу орнын ашу қажет, ерлер гимназиясының бағдарламасы негізінде қазақ балаларына арнайы оқу орнын ұйымдастырып, оны казактар қаражатына салынған бұрынғы кәсіптік мектептің үйіне орналастыру жөн деп табылды;

– қазақ тілінде газет, брошюралар шығару қажет деп табылды;

– қазақтарға тиесілі қозғалмайтын мүліктер есепке алынсын, оны тиімді пайдалану облыстық қазақ комитетіне тапсырылсын;

– облыстық қазақ комитетіне жергілікті жерлерде басқару жүйесінде тұрған мәселелерді шешуде басқа қоғамдық ұйымдармен, кәсіпорындармен бірлесе отырып шешу құқығы берілсін;

– қазақ халқын біріктіру мақсатында Ресейлік съезд шақыру және Мәскеудегі жалпыресейлік съезде басқа облыстардан келген мұсылман делегаттарымен келіссөз жүргізу қажет;

– Съезд қабылдаған қаулыларды жүзеге асыру және бақылау облыстық қазақ комитетіне жүктеледі.

Сонымен қатар облыстық съезд Уақытша үкіметті қолдау ісіне 1917 жылғы «Бостандық заемына» («Заем свободы») кеңінен жазылуды ұйымдастыру қажет деп тапты.

Съезде қаралған мәселелерден тыс қатынас жолдарына, азық-түлікке, баспахана ұйымдастыруға, т.б. шешімдер қабылдады.

Съезд қабылдаған шешім-қарарлар хаттамасына оның төрағасы Жаһанша Досмұхамедов, оның серіктестері (орынбасарлары) Ғ.Әлібеков пен А.Қалменов, хатшылары Т.Жетпісов пен Х.Ахмеджановтар қол қойған [82].

Орал облыстық қазақ съезі 1917 жылғы көктем айларында өткен басқа облыстық және уездік қазақ съездері сияқты қоғамдық-саяси өмірдегі елеулі оқиға болды.

Орал съезі облыстағы оқу-ағарту, мәдениет және шаруашылық-қаражат мәселелерін бір-бірімен тығыз байланыста қарады. Егер Торғай съезінің шешімдерінде жалпыға бірдей бастауыш білім алуға қол жеткізу міндеттері қойылса, Орал съезінің қарарында облыс орталығында орта мектеп ашу және кәсіби мамандардың қатынасуымен халық ағарту ісін реформалау мәселелерін талқылау үшін мұғалімдер Құрылтайын шақыру қажеттігі көрсетілді.

Орал съезінің делегаттары торғайлықтардың жалпы қазақ съезін шақыру туралы идеясын қолдады және өздерінің Бүкілресейлік мұсылмандар съезіне сайланған өкілдеріне басқа облыстан келген делегаттармен осы мәселе бойынша келіссөз жүргізуге, ортақ пікірге келуді тапсырды.

Орал облыстық съезінің құжаттарын талдау оның қазақ қауымының сол кездегі көкейтесті кейбір мәселелері жөнінен Торғай съезінің шешімдеріне деңгейлес болғандығын көрсетеді.

Бірақ Орал облыстық қазақ съезінің өзіне тән сипаты болды.

Олар: Біріншіден, делегаттар саны басқа облыстық съездерден көп болды. Екіншіден, Орал облыстық қазақ съезінде қаралған мәселелер саны 23 болуы көкейтесті мәселелерді дұрыс шешуге деген ұмтылысты көрсетеді. Үшіншіден, аграрлық мәселеде батыл шешімдер қабылдады. Қазақтарды өз атақоныс жерлеріне қайтадан қоныстандыруға әрекет етті. Төртіншіден, Орал съезі облыстағы оқу-ағарту, мәдениет және шаруашылық-қаражат мәселелерін қарады, жалпы білім беру негізінде орта мектептерді ұйымдастыру туралы айтылады.

Орал облысында өткен съезд жөнінде және оны басқарушылар туралы С.Сейфуллин «Тар жол тайғақ кешу» кітабында былай деп жазады: «Съезд ашылды. Басқарма сайланды. Басқарма цирктің ортасына столды құрып қойып отыр, съезд адамдары цирк ішінде жағалай толып отыр және цирк ішінде айнала иін тіресіп, съезді көруге, тыңдауға келген көп халық тұр. Іштерінде бірен-саран оқыған әйелдер де бар. Қарап тұрсақ, съезге Орал губерниясының қазақтарының ылғи оқығандары, байлары-«қаймағы» жиналған. Ылғи «қасқа мен жайсаң». Съезді меңгеріп отырған, барлық Қазақстандағы белгілі зор оқығандар: Жаһанша Досмұхамедов, Халел Досмұхамедов, Ғұбайдолла Әлібеков тағы да көп зор оқулар» [83].

Патша үкіметі тақтан құлаған соң, Батыс өңірінің оқыған зиялы қауымы және ел сыйлайтын жайсаңдары халқының тағдыры, елінің болашақта қандай бағытта даму жолына түсетіні, елдегі билікті қалған уақытта қалай пайдалану керектігі толғандырғанын осы теңеулерден көруге болады.

С.Сейфуллиннің «Тар жол тайғақ кешу» романында: «Жұрттың бәрі тізіліп орындықта отыр... Бірақ өзгеден бөлек бір-ақ кісі жерде. Жерде болғанда, ол кісі қара жерде емес, астында төселген кілем бар. Екі иініне екі кісі мінгендей, ұзын бойлы, толық. Үстінде шұға шекпен. Белінде күміс кемер белбеу. Басында кәмшат бөрік. Шүйдесі тоқпақтай, «шекесі торсықтай». Төңірегіне көзінің астымен қарап қояды. Съезді басқарып отырған басқармасына қарап қояды. Съезді басқарып отырған 6-7 білгіштер де иесіне қараған аңшының итіндей әлгі «жердегі жалғызға» қарап қояды. Бұл кім?

Бұл – Сырым батырдың ұрпағы Салық, белгілі жуан Салық болыс. Патшаның болысы... » [84].

С.Сейфуллин суреттеп отырған Салық туралы аздаған түсініктеме беріп өтейік.

Салықтың әкесі Омар бай еді, Омар мен Нұрмағамбет 1860 жылдарда Байбақты руынан шыққан атақты байлар болатын, олар орыстарға Өлеңті өзені бойында қала салдыртпаймыз деп бірталай қақтығысқандар еді.

Елге сыйлы, айтқан сөзі өтетін Салық болыстың съезге қатысуын С.Сейфуллин суреттеуіндегі сықақтауға қарамастан, халқының тағдыры оны бейжай қалдырмай, елінің болашағы толғандырған деп түсіну керек.

Орал қаласында өткен съезд туралы бұрынғы студент, кейіннен «Красный Урал» газетінің редакторы қызыл большевик Ж.Жантілеуов былай дейді: «Съезд цирк үйінде өтті, кісі көп жиналды. Съезге келген әйелдерді 5 минуттан кейін шығарып жіберді. Менің есімде қалғаны, – деп жазады Жантілеуов, болашақта қазақ халқын басқару формасы қандай болмақ осы жөнінде интеллигенттер сөйледі. Бұрынғы генерал-губернатор орнына земство құрылды. Осы съезде интеллигенция, молда, ишандар, феодалдық аристократтар толық бірлікте екенін дәлелдеді» [85].

Жаһанша мен Халел Досмұхамедовтер Орал облысындағы ұлттық-демократияшыл зиялылардың көшбастаушылары болғаны белгілі. Осы екеуі аталмыш қазақ съезін ойдағыдай өткізуге, онда қабылданған қарарлардың көпшілігінің ұлттық мүддеге сай келуіне үлкен күш-қайрат жұмсады. Алайда таптық идеологияны ту етіп ұстаған кейбір коммунист қазақтар кезінде оларға шындықққа сай келе бермейтін баға берді. Мәселен, «Досмұхамедов Халел – дәрігер, орыс тақылеттес чиновник, карьерист, мінезі тұйық, қулығы кез келген адамды шатыстырады. Оның өз күшіне сенгені соншалықты, ең ауыр авантюраға да барады. Көзқарасы жағынан монархист, Михеевтің біріншісі ме, екіншісі ме, әйтеуір Дутов, Толстов, Мартиновтардың оң жағында. Ал Жаһанша Досмұхамедов – заңгер, шешендік қабілеті өте мықты, көзқарасы жағынан түсініксіздеу, ақкөңіл, ерік-жігері әлсіздеу, орыс тақылеттес, интеллигент, саяси жағынан толысқан саналы адам», – деп Ә.Әйтиевтің қос азаматқа бір жақты мінездеме беруі, сөз жоқ, олардың идеялық көзқарастарының алшақтығында жатыр [86].

Міне, осындай екі азаматтың тікелей басшылығымен даярланған уақытша ережелер, негізінен, қазақ автономиясын құруға деген талпынысты көрсетеді. Бұны «Ереженің» тоғыз баптан тұратын «Милицияны құру» деп аталған төртінші бөлімі дәлелдей түседі.

Осының алдында съездің 1-інші күнгі мәжілісі жөнінде Жантілеуовтің естелігінде: «Съезд халық жағдайына, оның тұрмысына, елдегі жүріп жатқан соғысқа көңіл бөлген жоқ. Сондықтан бұл съезд жалпы халықтың үмітін ақтайтындай дәрежеде емес, ұлттық интеллигенция халықтан әлі алшақ тұрғанын көруге болады» [87] – деуі жаңсақ негізсіз пікір екенін көреміз.

Жаһаншаның осы съезде сөйлеген сөзінің басты мазмұны мынаған саяды. «Біздің мақсатымыз – ел билеуді халықтың өз қолына беру, қазақ халқы автономияға ие болып, алдағы уақытта тағдырын өз қолына алады.

Біздер тапқа, жікке бөлінбейміз, біртұтас халық ретінде болашақ үшін күресеміз.

Жайық өңірін мекендеген басқа ұлттармен достық одақ жасап, араздасуға жол бермеуіміз керек, өйткені ғасырлар бойы осы тағдырмен тығыз байланысты.

Қазіргі желбіреген бостандықтың жасыл туы бәрімізді бірлікке, туысқандыққа шақырады. Қазақ шаңырағы бәріне де пана бола бермек. Сондықтан, – деп жалғастырды төраға, – саяси авантюристерден жолды бөгейік, қантөгіске жол бермейік. Жұрттың берекесі кетуге түптеп себеп болған нәрсе – қазақта бірліктің жоқтығы. Соған байланысты қазақты дұшпаны жекелеп бір-біріне қарсы қойып, қан қақсатқан. Бізге береке-бірлік әперетін тек әділдік. Қалың халықты тонаушыларды, момынды жылатушыларды серіктікке алмаймыз. Қазақты, басқа халықтарды аяусыз қанаған патша орнынан түсті. Қазақты елдің тұрмысын, тілін, мінез-құлқын, әдет-ғұрпын білетіндер ғана басқарады. Осыған байланысты қалай болғанда да, біз Ресейден автономия алуға тиістіміз», – дегенде цирктегілер түгел орындарынан тұрып, қызу қол соғып, қуаттады [88].

Жаһаншаның осы сөйлеген сөздерінен біз бүгінгі тәуелсіз егеменді елдігімізді аңсағанын, оған жетудің жолдарын бір ғасырдай бұрын сезініп, бағытын белгілегенін және Төле би айтқандай, ауызбірлікке, тұтастыққа елді шақырғанын көреміз. Халықты ұлтаралық бірлікке шақырды. Осы жағынан алғанда, ол ұлтшылдықты арқау еткен жоқ, керісінше, ұлтын сүйген ұлтжанды азамат екенін танытты.

Осындай тарихи оқиғаның арасында Жаһанша Досмұхамедов те көрініп, өзін қайраткер ретінде айқындай түсті. Елінің басқару жүйесі жөнінде, халқының болашақтағы тағдыры жөнінде, өскелең жас ұрпақтың тәлім-тәрбиесі мен білім алу деңгейі жөнінде, елді, халқын қорғау үшін «Милиция құру» жөнінде өз пікірін халқы алдында айтып, халықты бірлікке шақыруы бүгінгі тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің саясатымен үндесіп жатқанын көреміз.

Сондықтан да Орал қазақтарының патша тақтан түскеннен кейінгі өткен тұңғыш съезінің ерекшелігі – ел басқарудың жаңа тың бағыттарын айқындап беруінде, халқын талан-таражға салмауға, бұрынғы қолда бар мүлікті, жерді жаңа үкіметтік билік орнағанша, қолдан шығармауға тырысқандығында деп бағалау керек.

Бірінші жалпықазақ съезі өзінің басты назарын Қазақстанның саяси жағдайы мен өлкенің әлеуметтік-экономикалық даму мәселелеріне аударды және осы мәселелерді Бірінші жалпықазақ съезі Уақытша үкіметінің ішкі және сыртқы саясатымен тығыз байланыста қарастырды. Алайда съезд делегаттары іс жүзінде Ресейдегі (оның ішінде Қазақстанда да) екінші үкімет рөлін атқарып отырған және күн өткен сайын еңбекшілер арасында өз беделін күшейте бастаған жұмысшы, солдат және шаруа депутаттары Кеңестері жөніндегі мәселені күн тәртібіне енгізбеді. Бірінші жалпықазақ съезінің Кеңестерді осылайша елемеуі, олардың келешекте елдегі буржуазиялық өкімет билігіне қарсы тұратын балама өкімет болатынын ескермеуі, дәлірек айтсақ, түсіне алмауы, съезде құрылғандығы туралы жарияланған Алаш партиясының, оның көсемдерінің саяси тәжірибесінің аздығы, оның шын мәніндегі дәстүрлі саяси партия деңгейіне жетпегендігі, – деп жазады К.Нүрпейіс [89].

Ұлттық-мемлекеттік құрылыс мәселелері туралы Кеңес өкіметі мен Алаш көсемдері арасындағы пікір қайшылықтары туралы да ғалым К.Нүрпейістің аталған еңбегінен қажетті мәліметтер келтірейік:

«Большевиктер партиясы мен Кеңес өкіметі ұлттық-мемлекеттік құрылыс мәселесін шешудің негізіне таптық жіктелу принциптерін алса, Алаш көсемдері бұған керісінше ұлттық бірлік саясатын таңдап алды. Сондықтан да олар қазақ халқын ұлттық тұтастық пен бірлікке шақырумен болды. Әлихан Бөкейханов Қазақ автономиясы құрыла сала, «Қазақ» газеті арқылы зиялы қауымға былай деп жар салды: «Россия мемлекеті енді жақын арада үйірге қосылмайды. Бірліктен айырылсақ, мына орысша қаңғып кетеміз.

Көш бастаған ақсақал аға, зиялы іні, жергілікті жұрт қызметін таза атқар! Жалпы жұртқа мұрындық бол!». Ал Екінші жалпықазақ съезінің қазақтың автономиялы ұлттық-территориялық мемлекетін құру туралы шешіміне саяси баға бере келіп, Ә.Бөкейханов кейінірек (1919 жылғы 11 ақпанда) былай деп мәлімдеді: «Съездің бұл шешімі қазақтар мекендеген территорияда анархияны болдырмау, өлкеде большевизмнің дамуына жол бермеу мүдделерінен туындады... Сол кезде Ресейде орын алған жағдайда қазақтардың жарияланған автономиясын жүзеге асыру мүмкін емес еді. Кезекте бостандықтың жауы большевизммен күрес тұрды» [90]. Алаш көсемдері өздері құрған ұлттық-мемлекеттік мазмұндағы «Алаш автономиясын» шамалары келгенше, сақтап қалуға тырысып, өздерінің қолдарынан келген барлық амал-тәсілдерді пайдаланды. Осының нәтижесінде бостандықтың ата жауы большевизмге қарсы халықтық милиция құруға және кеңестер өкіметіне наразы басқа да саяси күштермен одақтасу туралы шешімге келді. Осы бағытты ұстанған Алаш көсемдерінің іс-әрекеттері туралы тағы да ғалым К.Нүрпейістің еңбегіне сүйенейік: «Сондықтан да Екінші жалпықазақ съезі милиция жасақтарын құру мәселесін жан-жақты талқылап, оның «Алаш автономиясына» кіретін әрбір облыс пен әрбір уездегі санын анықтап, оларды соғыс өнеріне үйрету мен қажетті қару-жарақпен және киім-кешекпен қамтамасыз ету жолдарын айқындады», – деп өз ойын білдіреді.

1917 жылдың желтоқсанында Екінші жалпықазақ съезінен, Орынбордан қайтып оралған бойда Жаһанша, Халел Досмұхамедовтер қазақтың батыс аймағын басқаратын үкімет құруға кірісті. Осы мақсатта облыстық Құрылтай өткізу белгіленді, оның орны болып Қаратөбе алынды, өйткені қыс жағдайында жол қиындығы ескеріліп, Ойыл, Маңғыстау, Үйшік, Ақтөбеден келетіндер үшін Қызыл үйден гөрі ыңғайлырақ деп ойластырылған болатын.

Бұл уақыт 1918 жылдың ақпан айының соңы болатын. Қыс қарлы болғанымен, борансыз күндердің бірі еді. Ел тыныш, мал-жан аман уақыт еді. Бірақ ел басқарушылар арасында барынша аласапыран, ат шаптырып, бірімен-бірі хабар-қатынас жасап, тыным таппауда. Әсіресе оқыған, білімі бар мұғалімдер мен хат түзеушілердің жүрісі көбейген. Халықтың арасында үлкен әңгіме жүрді. «Қазақ өзін-өзі басқаратын болыпты, жерімізге, суымызға өзіміз қожа болатын көрінеміз» деген, «Қазақтан әскер құрайды, әйелдер ерлермен теңеледі, ендігі жерде халық бай, кедей болып бөлінбей, теңеледі екен» деген сөз біреуден біреуге тарап жатты.

Құрылтайға елге танымал, беделді, билігі жүріп тұрған атқамінерлер мен дін иелері, ауыл-жұртқа сыйлы ақсақалдар жиналған. Құрылтай Қаратөбедегі мешіт үйінде өтті. Бұл жиынды елге танымал заңгер Жаһанша ашты. Осы жөнінде өз еңбегінде Ж.Ақбай: «Біздердің мақсатымыз – үкімет құру және оның тірегі әскер жасақтау. Үкімет пен әскерге қаржы қажет» [91]. Міне, осы үш мәселені күн тәртібіне осы жиында енгізді. Осы мәселелердің салық мөлшері жөнінде айтты. Халық екі жікке бөлінді. Салық «байға-байша, кедейге-кедейше» салынсын дегендер бұл жиыннан бөлініп кетті. Қаратөбе жиынында үкімет құрылмай, кейінге қалдырылған еді. Алашорда ұйымынан бөлінгендер «Ақ жол» партиясын құрды. Н.Ипмағамбетов, А.Кенжин, С.Қаратілеуов, Ғ.Есенғұлов, Е.Қасаболатов, М.Х. Мырзағалиев, Ә.Әлібековтер Оралға барып, большевиктер жағына шықты. Сөйтіп, қазақ автономиясы үшін күрес қазақтардың өзара келіспеушілігінен ең басты кедергіге осы съезде тап болды. Бұл «Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметін құрудың алғышарттары еді.

Осыдан кейін Орал өңірі қазақтарының ІҮ облыстық 1918 жылы 18 мамырда Орал қаласының оңтүстік-шығысында орналасқан Жымпиты (қазіргі Сырым ауданының орталығы) елді мекенінде өткізілді. Бұл жердің Орал қаласынан арақашықтығы – 140 км. 1886 жылы Өлеңті өзені жағасында іргетасы қаланған болатын. Батыс өңір бұл кезде Ресей империясының қол астындағы елді мекен еді. Бұл жерлерді Ресей мемлекеті иемденіп, отарлау саясатын үдетіп, жүзеге асыруда болатын.

Тап осы кезден крестьяндық қоныстандыру бастау алады.

ХХ ғ. басында Жымпитыда 1544 тұрғын болса, оның 402-і орыс, 271-і қазақ, 868-і татар еді. 1894 ж. Жымпитыда алғашқы мектеп есігі ашылды. Халқының басым көпшілігі татарлар мен орыстар болуы Жымпитының тоғыз жолдың торабына орналасқан сауда орталығы болғандығын сипаттайды. Сонымен қатар бұдан әскери-әкімшілік билігінде орыстардың басым болғандығы да айқын.

Дала жұрты қаз қатар Жымпитыны шәр-қала тұтынып, оның қызыл кірпішті үйлерінің көз тартуы себепті «Қызыл үй» деп ат қойды.

Алашорда басшылары болашақ қазақ билігінің астанасын Оралдан 18 км қашықтықтағы Барбастау елді мекеніне орналастыруды көздесе, кейіннен казак-орыстардың басты қамалы Теке (Орал) қаласынан аулағырақ Жымпитыға табан тіреу жөнінде шешім алды. Съездің ашылу сәтіне 300 делегат келіп үлгерсе, ол жұмыс істеген үш күннің ішінде тағы 150-дей адам қосылды. Съездің күн тәртібіне 20 мәселе енгізілді, оның соңғы төртеуі съездің барысында анықталды.

Съезді кіріспе сөзбен ашқан Халел Досмұхамедов өзінің Мәскеуде РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесімен, Орал облысымен шекаралас кеңестердің жетекшілерімен келіссөздер жүргізгенін, Орал казачествосы басшылығымен жақындасу әрекеттерін жасағанын айтты. Осы келіссөздерге съезд саяси баға беретіндігін ескере отырып, Х.Досмұхамедов өзін съезд төралқасы құрамына сайламауды оның делегаттарынан сұрады. Съезд төралқасына Жаһанша Досмұхамедов (төраға), Дәулетше Күсепқалиев, Жанқожа Мергенов (төрағаның орынбасарлары), Қалдыбай Асанов және Кәрім Жәленұлы (хатшылар) сайланды. Съезд делегаттарының құрамына және оның жұмыс барысына баға бере келіп, «Яицкая воля» газетінің (әскери өкіметтің органы) тілшісі былай деп жазды: «Бұл жерде пролетарий да, буржуй да, дворян мен шаруа да, кадет те, эсер де, большевиктер мен меньшевиктер де жоқ, тек қана рулық қауымдастық өмір салтын сақтаған жалпы халықтық бір семья бар. Олардың кейде менмендікке және жеке басының екінші кезектегі мүддесіне сай айтысқа түсетіндіктері ауыз бірлікке нұқсан келтіріп жатады» [92].

Съездің күн тәртібіне енген 20 мәселенің негізгілері мыналар:

1. Ресей мен Орал облысындағы ағымдағы жағдайға көзқарас. 2. Земство делегациясының Мәскеуге баруы жөніндегі есебі. 3. Орал облыстық земство басқармасының казачествомен одақтасу саясаты туралы баяндамасы. 4. Жалпы саяси бағытты анықтау. 5. Кіммен және қандай негізде одақ құру керек? 6. Орал облысының қазақ бөлімінде мықты өкімет құру. 7. Земство мекемелерінің билігін кеңейту. 16. Оралдық земство басқармасын қырға көшіру...

Съезд күн тәртібінің мазмұнынан көрініп тұрғанындай, онда жалпымемлекеттік, аймақтық және ұлттық саясаттың көкейкесті мәселелері қамтылған. Сонымен қатар съезд талқылайтын мәселелер қатарында ымыраға келу, ұлттық бірлікті сақтауға байланысты мәселелер болғандығы айқындалып тұр (мәселен, «Кіммен және қандай негізде одақ құру керек?»).

Жалпы саясат мәселелері жөніндегі өз стратегиясы мен тактикасын белгілей келіп, Орал облыстық қазақ съезі өзінің негізгі міндеттерінде бүкілресейлік Құрылтай жиналысы мен келешектегі Ресей Федерациясындағы қазақ автономиясы үшін күрес идеясын алға тартты.

Жаһанша мен Халел Досмұхамедовтер съезд шешімімен «Ойыл уәлаятының» Уақытша үкіметін құрды. Оның құрамына Ілбішін, Орал, Атырау, Ақтөбе, Ырғыз уездерінің қазақтар мекендеген аудандары мен Маңғыстау, Ойыл және Бөкей уездері кірді. Осы өңірде 1917 жылы жойылған Уақытша үкіметтің билігі жүретін болды. Басқа сөзбен айтқанда, бұл әрекет екінші жалпықазақ съезінің ұлттық-территориялық автономия құру жөніндегі шешімінің Батыс Қазақстанның айтарлықтай территориясында жүзеге асуының көрінісі еді.

«Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметі – ХХ ғасырдың басында Жайық өңірінде орнаған мемлекеттік-автономиялық құрылым. Ол 1918 жылдың мамыр айының соңында Жымпитыда өткен ІҮ Орал облыстық қазақ съезінің қарарымен құрылды.

«Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметінің атауы жөнінде Н.Мартыненко «Алашорда» атты құжаттар жинағында: «Құрылған үкімет Жайық өзенінің арғы бетінде орналасқан, онда тұратын халықтар түгел дерлік қазақтар, ол территориялық бөлік Ойыл облысына жатады. Сондықтан осы облыстың атымен үкімет «Ойыл уәлаяты» аталды», – деп жазады [93].

Ғ.Әнес пен М.Тәж-Мұрат: ««Ойыл уәлаяты» Уақытша үкіметі орталық Алашордадан бөлініп кеткен жоқ және бүкіл қазақстандық билікке ие болуды да көздемеген. Мемлекет құрылымы жағынан ол – федерация объектісі, құқықтық-саяси дербестігі жағынан автономиялық республикалар құрылымындағы кантон, штат, өңір (земж) деңгейінде тұрды», – деп жазады [94]. Сүйінов С. «Бөкей ордасы» атты кітабында «Ойыл уәлаяты» үкіметінің құрамын былайша тізбелеген. [95] Үкімет құрамына 7 адам сайланды. Олар: Жаһанша Досмұхамедов, Халел Досмұхамедов, Дәулетше Күсепқалиев, Салық Омарұлы, Қалдыбай Асанов, Ғабдол-Ғалым Қуанайұлы, Сабыр Сарғожин.

«Ойыл уәлаятының» жетекшісі Жаһанша Досмұхамедов туралы «Айқын» газетінде 2007 жылдың 15 наурызында белгілі зерттеуші-ғалым, мұражайтанушы Марат Әбдешев Алашорданың Батыс бөлімшесінің төрағасы Жаһанша Досмұхамедовтің ең жас, бала кезіндегі түскен фотосын алғаш рет «Айқын» газетінің бетінде оқырмандарға жария етті және мақаласында жаңа тың деректі ұсынды. Ол дерек бойынша, Жаһанша Досмұхамедов – Алаш қозғалысының аса көрнекті қайраткері, Алашорда үкіметінің мүшесі, Алашорданың Батыс бөлімшесінің төрағасы, заңгер.

1887 жылы Орал облысы Орал уезі Жымпиты болысының № 1 ауылында дүниеге келген.

1899 жылы тамыз айында Орал әскери-реалды училищесіне түсіп, оның 1905 жылы 31 мамырға дейін толық курсын оқып бітіріп, сол жылғы 27 қарашада №991 аттестатпен 1906 жылы тамыз айында Орал облысының стипендиаты ретінде Мәскеу университетінің заң факультетіне түсіп, оны № 175 бітіру куәлігімен 1910 жылы 4 наурызда бітіріп шыққан дей келе, Жаһаншаның бұған дейінгі жарияланған туған жылын және жоғары оқу орнына түсуін, оқыған жылын, оқуды бітірген уақытын қате көрсетті деп мәлімдейді [96]. Бірақ мақала авторы бұл деректерді қайдан, қашан және қалай тауып алғанын, қандай құжаттардан алғаны туралы ашып жазбаған.

Егер де осы жазған мәліметтерді басшылыққа алатын болсақ, Жаһанша Досмұхамедов 1906 жылы Мәскеуде оқып жатса, 1905 жылы Санкт-Петербургте Ресей Мемлекеттік Думасының ІІ шақырылысына депутат болған жерлесі Бақытжан Қаратаевпен қалайша кездеседі деген сұрақ-ойлар туындайды.

Ал жаңа табылған суретіне келетін болсақ, біздің Орал қаласында В.П.Онуфриевтің фотостудиясы жұмыс жасаған, оның отбасы осы қалада көп уақыттар бойы өмір сүрген. Қазір біздің қалада В.П.Онуфриевтің қызы бар екенін айтқым келеді (авт.Д.С.).

Сондықтан да Жаһанша Досмұхамедов туралы тың деректердің табылғаны, баспа беттерінде жариялануы көңіл қуантарлық нәрсе екені сөзсіз, бірақ осындай тарихи-деректі мәліметтерді бір жүйеге бірігіп келтіруіміз қажет-ақ.

Жымпитыда 1918 жылы мамырда өткен қазақ съезінің шешіміне сәйкес, Жаһанша бастаған «Ойыл уәлаятының» Уақытша үкіметі Жымпиты қалашығына келіп орналасты, орны: Мектеп үйі [97].

Жымпитыда 1918 жылы мамырда өткен Қаратөбе Құрылтайындағы дау-жанжалды естеріне алып, енді екінші ең күрделі мәселе – үкімет қаражаты үшін елден салық жинаудың талқысы қалай өтер екен деп басшылар үргелектеніп отырғанда сөз бастаған Тобанияз:

– Жаһанша мырза, бастаған ісің оң болсын. Құдайым алдыңнан жарылқасын. Қолға алған ісіңді орындап шығуыңа адайлар мықты тірегің болады деп сен. Ойылдан ашқалы отырған кадеттер мектебіне 100 жігіт беремін. Олардың оқуды бітіріп шыққанына дейінгі барлық шығынын өз мойныма аламын, сонымен бірге олардың кейінгі астарына мінетін аттары да, барлық құрал-саймандары да менен болады деп есеп жаса. Осы айтылғандарға қоса үкіметтің адай полкін жасақтауға 2000 жігіт береміз, – деп сөзін аяқтады. Жаһанша орнынан тұрып келіп, аса зор ризашылығын білдіріп, оның қолын алған. Алаш азаматтары үшін өз көмегін аямаған, ел қамын жеген бұл кісі туралы аздаған мәліметтер келтіре кетейік.