Илеу түрлері бойынша былғарыны топтастыру

2. Илеу түрлері бойынша былғарыны топтастыру

1. Өсімдіктермен илеу

2. Минералдармен илеу

3. Синтанмен илеу

4. Сульфитцеллюлозамен илеу

5. Маймен илеу

6. Лайкамен илеу

7. Аралас илеу

Илеудің осы көрсетілген түрлерінің ішінде ең кең таралған түрлері:

- хромдық илеу - аяқ киімнің жоғары бөлігіне арналған хромдық былғары және галантереялық және техникалық былғарылардың кейбір түрлері өндіріледі;

- өсімдіктермен илеу - техникалық былғарылардың кейбір түрлері және арнайы тағайындалған былғарылар, мысалы, балықшылардың аяқ киімі, аяқ киімнің төменгі бөлігіне арналған былғары және т.б. өндіріледі.;

- аралас илеу - аяқ киімнің төменгі жағына арналған қатты былғары, техникалық және ерт-тұрмандық былғарылар, юфть және т.б. өндіріледі.

- маймен илеу - күдері (замша) өндіріледі;

- лайкамен илеу - лайка (галантереялық бұйымдарды жасауға арналған былғары) өндіріледі.

Былғарылар илеу әдістеріне байланысты физикалық қасиеттері, химиялық құрамы, органолептикалық белгілері бойынша әртүрлі болып келеді. Мұның барлығы жарғақты дайындау, илеу және илеуден кейінгі әрлеу

операциялары мен үрдістері жиынтығы бойынша анықталады.

Пергамент - көзделген мақсатына байланысты күлденген және кептірілген немесе күлденген, күлсіздендірілген және кептірілген жарғақ болады.

Пергаментте дымқыл коллагеннің қасиеті толығымен сақталады. Кептіру кезінде жарғақтың қалыңдығының біршама азайып кетуінен пергамент жыртылуға қарсы үлкен салыстырмалы беріктікке ие болады. Өте қатты созылған пергамент ағаш затпен ұрған уақытта таза дыбыс шығарады.

Қодас, сарлық және бұқаның пергаменті тоқыма станоктарының бастырмаларын және өртке қауіпті цехтарда жұмыс істейтін машинаның тісті берілістерін дайындауда қолданылады. Бұзау және тана терісінен алынған пергамент щитті қусырмаларға, ал сиыр терісінен алынған пергамент барабандар дайындауда қолданылады.

Пергамент қаттылығымен және иілгіштігінің аздығымен ерекшеленеді. Қаттылығын төмендету үшін және иілгіштігін жоғарылату үшін оны глицеринмен майлайды.

VII ТАРАУ

ПИКЕЛДЕУ

Пикельдеу - былғары жартылай фабрикаттарын илеуге даярлау үшін және өзеңнің талшықты құрылысын жұмсартып сонымен қатар, мех терілерінде илеуге даярлау үшін қолданылады. Бұл процесте тері өңдеу пикельде яғни, өзеңнен коллаган талшықтарын кептіру мен борпылдақтар, ас тұзы мен қышқыл ертіндісінде жүреді.

Қышқыл ерітіндісі мен ас тұзынығ қоспасы пикел деп аталады, ал осы қоспамен жарғақты өңдеу пикелдеу деп аталады.

Пикелді жақсылап сіңірген жарғақ бактериялардың әсеріне жақсы тқтеп береді, пикелдеу жарғақты, әсіресе қой мен ешкі терілері, консервілеу үшін де қолданылады. Былғары өндірісінде пикельдеу үшін күкірт, кей кезде сірке қышқылын, ал мех өндірісінде күкірт және сірке, көбінесе құмырсқа қышқылын, қолданады. Қышқыл тек өзең бетінің борпылдақтануына әсерін тигізеді. Бейтарап түз ретінде әдетте, натрий хлоридін пайдаланады. Тұз теріні ісіндіреді де, кейін жарылуына әкеліп соғады. Ертінділер келесі концентрацияға сәйкес болғаны жөн: H₂ SO₄ - 9-12 г/л, ас тұзы - 50-60 г/л. Оптимальды температура 25-28^оС, жібіген және шелденген теріден ертінді 5-6 есе артық болады. Теріні пикельдегенде орташа 10-12 сағат ұстайды, егер оның температурасы мен концентрациясына параметр қойылса, тіпті бірнеше күн жатса да ештеңе етпейді.

Осыдан кейін тері жұмсақ және икемді болады да, одан өнім жасау оңайға соғады. Егер қайтадан жуып кептірсе, тері қатайып кетеді. Бұны болдырмас үшін, тағы бір операция илеу қажет. Илемес бұрын теріні ертінділерден жуып, сығып, мех жағын жоғары қаратып, оның үстіне тақтай жауып, жүкпен бастырады да, 2-3 тәулікке қояды. Сосын бейтараптау керек. Бейтараптау үшін 1-1,5 г/л сода және фотографиялық гипосульфит - 10 г/л концентрациялы зат пайдаланылады. Теріні осы ертіндіде 20-60 минут ұстайды.

Кейде кейбір шикізаттардың түрлерін пикельдеу кезінде (қоян, түлкі, шиебөрі т.б.) қышқыл мен алюминийдің ашудас қоспаларын қолданады. Былғары және мех сапасы пикельдеудің дұрыс жүргізілуіне байланысты. Мысалы жарғақты пикельдеу кезінде қышқылдар жеткіліксіз болса, онда жарғақтың беті хром илегіштерінің негізділігінің күрт көтеріліп кетуіне байланысты тартылып қалады. Керісінше пикельде қышқылдың артық мөлшерімен берілуі былғарының қатты болып кетуіне әкеліп соғуы мүмкін.

Органикалық қышқылдарды пайдалану кезінде титрлеуді фенолфталейннің қатысуымен әлсз қызғылт түстің 20 мин аралығында жойылмағанға дейін жүргізеді.

Х₁-тұз , Х₂ –күкірт және Х₃ – сірке қышқылының мөлшері, г/л
Х₁ =_ Х₁ =_ Х₁ =_
Бұл жерде; а- титрлеуге кеткен 0,1 н натрий гидроксиді ерітіндісінің көлемі, см³; к-натрий гидроксидінің ерітіндісінің титріне түзетпе; 0,00365 – 0,0049 және 0,006 -1 см³ 5,1 н натрий ерітіндісіне сәйкес, қышқылдың мөлшері.

Натрий хлоридінің мөлшерін анықтау. 10см³ пикельді сұйықтықты алады да сыйымдылығы 250мл өлшемі бар шыны ыдысқа құйып белгіге дейін толтыра тазартылған суды қосады. 20см³ аналитикалық ерітіндіні сыйымдылығы 200-300мл шыны ыдысқа құйып фенолфталейннің қатысуымен 0,1н сілті ерітіндісінің қатысуымен 0,1н күміс нитраты ерітіндісімен немесе көк бормфенолдың қатысуымен 0,1н сынап ерітіндісімен титрлейді.

Пикельдің құрамында күкірт қышқылы кірген жағдайда натрий хлоридінің мөлшері, г/л



Бұл жерде; а- титрлеуге кеткен 0,1н күміс нитраты ерітіндісінің көлемі, см³; К – күміс нитраты ерітіндісі титріне түзетпе; 0,005845- 1см³ 0,1н күміс нитраты ерітіндісіне сәйкес натрий хлоридінің мөлшері,г

Пикельдің құрамына тұз қышқылы кірген жағдайдағы натрий хлоридінің мөлшері,г/л
Х₂ =_ - _
Бұл жерде а- хлоридтердің барлық қосындыларын анықтау кезінде титрлеуге кеткен 0,1н күміс нитраты ерітіндісінің көлемі,см³; в- тұз қышқылының мөлшерін анықтауға кеткен 0,1н натрий гидроксиді ерітіндісінң көлемі, см³. Натрий хлоридінің мөлшерін пайдаланылған пикельдік сұйықтықтан анықтау ұқсас жағдайда өткізіледі, бірақ сыйымдылығы 250мл өлшемі бар шыны ыдысқа 20см³ сүзілген пикельді сұйықтықты алып, одан титрлеу үшін 10см³ ерітінді алады.

Аммоний сульфатының мөлшерін анықтау. 50см³ тұзы ерітіндіні сыйымдылығы 500см³ өлшемі бар шыны ыдысқа құйып тазартылған сумен көлемді белгігей дейін жеткізеді. Аналитикалық ерітіндіден 10см³ алады да сыйымдылығы 200-300мл конус формалы шыны ыдысқа құяды оған шыны түтікшемен 50см³ -0,1 н натрий гидроксидінің ерітіндісін және 100см³ тазартылған су қосады. Ерітінді көлемінің үштен бірі азайғанға дейін қайнатады, содан кейін салқындатып қызғылт метил индикаторының қатысуымен 0,1н қышқыл ерітіндісімен титрлейді,бұл кезде мына реакция жүреді.
(NH₄)₂SO₄+2NaOH =Na₂SO₄+2NH₃+2H₂O
Х₁ =_
Бұл жерде; К және К – сілті және қышқыл ерітіндісінің титріне түзетпе; а- кері титрлеуге кеткен 0,1н күкірт және тұз қышқылдарының ерітіндісінің көлемі, см³; 6,6 – 1дм³ 0,1натрий гидроксидінің ерітіндісіне сәйкес, аммоний сульфатының мөлшері,г.

Пикельдеуден кейінгі жартылай фабрикаттарды бақылау. Жарғақты пикельдеу дәрежесін процестің аяғында әртүрлі индикатордың көмегімен, жартылай фабрикаттардың тіліктерінің рН-ын анықтау арқылы бақылайды. Сол кезде бұзау, тана және сиыр терілері үшін жартылай фабрикаттардың сыртқы қабатының рН = 4-4,4 аралығында, ал ішкі қабаты үшін ол 5-6 болуы керек. Юфтке және аяқ киімнің төменгі жағына арналған былғарыға арналған жарғақтың рН-ы сыртқы қабатта 3,6-3,8 ал ішкі қабатты юфть үшін - 4,5-5. Аяқ киімнің төменгі жағына арналған былғары үшін 5-6 болуы керек. Жарғақтың рН-ын анықтау үшін мынадай индикаторларды қолданады: бром фенолды көк, метилді қызыл және бром крезолды қызыл. Бром фенолды көк жарғақтың сыртқы қабатын сары түске бояйды, ал ішкі қабатын көк түске, ал сол қабаттарды метилді қызыл және қызғылт сары түске, бромды крезолды қызыл-сары және көкті көгілдір түске бояйды.

Пикелдің және жартылай фабрикаттардың рН-ын анықтау үшін ерітінді индикаторын немесе қағазды индикаторды қолданады. Ерітінділердің рН-ын дәл анықтау үшін рН-метрлердің әртүрлі конструкцияларын (патониметрлер) қолданды.

Индикаторлардың көмегімен ерітіндінің рН-ын анықтауды былайша жүргізеді: шыны түтіктерге 10 см жуық саналатын сұйықтықты құяды да , олардың әрқайсысына 2-3 тамшыдан төмендегі 5 кестеде көрсетілген индикаторларды қосады. Тәжірибені, қашан сұйықтық бір индикатормен қышқылдың, соның жанында тұрған индикатормен сілтілік реакциясын бергенше жүргізеді. Мысалы, егер сұйықтық бромфенол көк бойынша сілті, ал метил қызыл бойынша қышқыл болса, онда оның рН-ы 4,1 мен 5,1 арасында болады, дәлірек айтқанда рН 4,5 шамасында болады. Ерітінділердің рН анықтау кезінде қағаз индикаторларды сыналатын сұйықтыққа малады, содан соң қайтадан алып қағаздың түсін белгілі рН-қа сәйкес келетін эталонның түсімен салыстырады.

Жартылай фабрикаттың рН-ын анықтауды былайша жүгізіледі. Жартылай фабрикаттың, әдетте барынша қалың және тығыз бөлігін кеседі де кесіндіге бірнеше тамшы болжам сәйкес келетін индикаторды тамызады. Индикатордың бергі түсі арқылы, кесіндінің рН-ын анықтайды. Мысалы бром крезолды жасыл индикатордың мүйізді ірі қаранын терісінің кесіндісіне пайдаланған кезде, кесінді сарғыш-жасыл түске боялуы керек. Ал кесіндінің ішкі бөлігі көк түске боялса, онда ол оның жеткіліксіз пикельденгендігін білдіреді. Жұмысқа арналған сұйықтардың рН-ын әмбебап индикатордың көмегімен анықтауға болады. Ол мынадай заттардан дайындалады:

Түбі жалпақ фарфорлы ыдысқа 0,5-1 см³-ге жуық сыналатын сұйықтықты енгізеді де, 1-2 тамшы әмбебап индикатормен мұқият араластырады, содан кейін бояудың өзгергенін оңай байқау үшін, ыдысты жайлап қисайтады. Ыдыстың түбінде қалған сұйықтың бояуының түсі арқылы рН-ын анықтайды.

Әмбебап индикатор рН-2 болған кезде қызыл, ал 4 болса сарғыш, 6-да сары, ал 8 болса жасыл, 10-да көк түсті береді. Аралық түстер рН-тың аралық мәніне сәйкес келеді. Жартылай фабрикаттың рН-ын дәл анықтау үшін рН-метрде оның хлор калийлік сығындысын (вытяжкасын) өлшейді. Бұл үшін 5 г жуық майдалана кесілген жартылай фабрикатты үйкелген тығыны бар шыны ыдысқа салады да, 100 см³ 0,1 н. калий хлориді ерітіндісіменен өңдейді. Әлгіні қайта-қайта шайқап 4 сағаттан кейін анықтауды жүргізеді.