Технологияны игеруіне байланысты қойылатын негізгі алғы шарттар

• 
  Жер пайдаланудың топыраққорғау жүйесіндегі базалық элементтердің қалыптасуына байланысты жаңа көзқарастар
  
• 
  Өндірістегі интенсификация құралдарын максималды қауіптілік өндірілетін қамтамасыздандыру
  
• 
  Өнімділіктің жоғары бәсекеге қабілеттілігі және ауылшаруашылық машиналар паркін жаңарту қажеттіліі
  
• 
  Өсімдік қорғаудың жаңа ұрпақ құралдары мен өндеу интенсивті технологиясының көзқарасы
  
• 
  Еістік жерлердің агрохимиялық және агрофизикалық құрамының нашарлауы.
  

Егістік жерлерді рационалды қолдануда қамтамасыз ететін – ғылыми негізді егісайналымдар бейімделген. Материалды және еңбекші ресурстарды қоршаған ортаны қорғау есебімен өсімдікшаруашылық өнім өндірісінің көлемін кеңейту мақсатында бейімделген. Осыған байланысты келесі талаптарға жауап берулері тиіс:

• 
  Негізгі дақылдар құрамының жақсаруы мен егіс аралықтың кеңею арқасында топырақ-климаттық ресурстарды толығымен пайдалану, сонымен қатар олардың болашақта күшею ролін қарастыру, биолоиялық факторлар ретінде қалпына келтіру мен топырақ өнімділігін жаңадан өндіру және өсімдіктердің егілу өнімділігін арту, топырақтың эрозия және дифляциядан топырақты шығыннан сақтау;
  
• 
  Шаруашылық мамандаққа, рационалды құрылым басқармасы мен өндіріс ұйымының жаңа формаларына сәйкес болу, шаруашылықты ең жақын және алыс перспективті еңбекші және материалды ресурстармен қамтамасыздандыру, техниканы эффективті пайдалануға мүмкіндік туғызу, еңбек ұйымдардың прогрессивті формаларын енгізу;
  
• 
  Рельеф, топырақ құрамы есебіне байланысты дифференциялау тұрғы үшін әрбір егістікті пайдаланылатын жер участкесін қолдануға жағдай жасау, олардың эрозияға ұшырамауын, елді жерлерге орналастыру, малшарушылық пен басқа өндірістік жайларды жасау;
  
• 
  Олардың өндеу технологиясында дақылдардың биологиялық негіздерін максималды түрде есептеу;
  
• 
  Ауылшаруашылық дақылдар өндеудің интенсивті технологиясын жоғарыэффективті қолдануға, олардың өнімділіктің артуы мен өндірістік шығымының төмендеуіне сәйкес келу;
  
• 
  Икемділік салыстырмалығымен ерекшелену, принципті алмастыру негізінде түзетулерді бұзбай енгізуге мүмкіндік беру;
  
• 
  Егілетін дақылдардың жоғары экономикалық эфтивтілігімен қамтамасыз ету.
  

• 
  Тыңайтқыш жүйесін толық жетілдіру;
  
• 
  Топырақ өндеу жүйесін толық жетілдіру;
  
• 
  Арамшөптер және зиянкестер ауруларынан өсімдіктерді қорғау;
  
• 
  Тұқымшаруашылық жүйелері.
  

Ауылшаруашылық пайдаланылатын жердің топырақ өнімділік деградациясы жер пайдаланудың тұрақты дамуы республикадағы басымды проблеманың бірі. Соңғы 20 жыл ішінде топырақтағы органикалық заттың құрамы 10-30 пайызға дейін төмендеді. Осыған қатысты ауылшаруашылық өндірістегі экологиялық нысананың жоқ болуына жеңіп шығуға байланысты бағытталған, жерлерді қорғау және эффективті қолданудың механизмін жөнге салуға объективті қажеттілікті талап етеді.

Осы проблеманы шешу ауылшаруашылық өндірісті жүргізу негізінде жатыр, ылғал-қуаты және жер пайдалану территориясы ұйымдарына топырақсақтау технологиясы ланшафты-экологиялық тұрғы негізінің есебімен жыртылған жер өнімділігін артуға бағытталған.

Жер пайдалану территориясының агроланшафты ұйымы табиғи және антропогенді компоненттердің ұзақ мерзімді әрекеттер комплексін өзіне қамтиды, топырақтың биологиялық және физико-химиялық құрамының жоғары деңгейдегі тепе-теңдігін, және де ауылшаруашылық пайдаланылатын жерлер өнімділігінің тұрақты арту жағдайлары осының негізінде қамтамасыз етеді.

Ақмола облысының егістікті пайдаланылатын жерлері төрт агроланшафта орналасқан.

Бірінші агроландшафт. Топырақта гумустың құрамы көп мөлшерде – кәдімгі қарашірік аймағында 6 пайыздан жоғары, оңтүстік қарашірікте 4,5%, гемносарғылттарда 3,5% және сарғылт топырақтарда 2,7%. Бұл ланшафт су айрықты аланда орналасқан, участкелерде табиғи қар қыртысты сарғылт аймақта қыста қар 30см-ден жоғары және 38см қара топырақ аймақта, сонымен қатар топырақтың төменгі участкелерінде орналасқан.

Бірінші агроланшафта топырақ профелін терең себуге дейінгі метрлік суландыру жүргізеді, ол өсімдіктің дамуына және артуына жағымды жағдай жасалынады. Сондықтан осындай егістіктердің жайылым гектары өнімділігі 10-40%-дан жоғары, 2-4 агроланшафтарға қарағанда. Осындай топырақтарда сортаңдану мен басқа жағымсыз белгілер жоқ болады.

Ақмола облысы топырағының жыртылған жер құрылымының жағымды жағдайлар ауылшаруашылық дақылдарды өндеу 694 мың га немесе 13,2% (9-кесте) табылады, негізінде Зеренді (28,7%), Бұланды (27,8%), Еңбекшілді (23,4%) мен Бурабай (23,2%) аудандарда кәдімгі қарашірік аймақтарда таралған. Егіндікөл мен Целиноград аудандарында осындай топырақтар жыртылған жерлерде 5,4 пен 1,7% сәйкес, және төмендеу участкелерде орналасады.

Екінші агроландшафт топырақтарда гумус құрамы 5,3-6% кәдімгі қаратопырақ аймақтарда, 3,9-44% оңтүстік қаратопырақта, 3,1-4,4% қою-сарғылт және 2,4-2,6% сарғылт топырақта. Табиғи қар қыртысының биіктігі 25-30см құрайды. Жоғары бетінде сулы және жел эрозиясының әлсіз көрінісі болады. Топырақ құрылымында тұзды дақтардың аумағы 5% орын алады. Топырақ өндеу кезінде нөлдік және минималды өндеуді қолдану қажет.

Жайылым құрылымындағы топырақ екінші ланшафта 1 млн. 917 мың га немесе 36,6% сақтайды. Максималды мөлшері Ерейментау (50,2%), Бурабай (48,2%), Еңбекшілдер (51,5%) және Бұланды (48,9%)аудандарда таралған. Минималды – Астраханъ ауданында – 12,5.

7 - кесте - жыртылған жер облыстарын аудандарға ланшафты аудандастыру, мың га есебімен бөлу

Аудандар	Жыртылған жер ауданы мың га	Агроланшафтар
		1 топ		2 топ		3 топ		4 топ
		Аудан мың га	Ауданнан %	Аудан мың га	Ауданнан %	Аудан мың га	Ауданнан %	Аудан мың га	Ауданнан %
Ақкөл	195,18	42,10	21,5	74,08	37,9	54,32	27,8	24,68	12,8
Аршалы	195,83	27,15	14,1	84,18	42,9	47,18	24,0	37,32	12,0
Астрахан	384,3	21,11	5,6	75,15	12,5	202,20	52,6	85,84	22,3
Атбасар	422,4	84,32	19,9	186,16	44,0	101,90	24,1	50,02	12,0
Бұланды	245,64	68,3	27,8	120,04	48,9	51,30	20,8	6,0	2,7
Бурабай	202,8	47,12	23,2	97,70	48,2	51,91	25,6	6,07	3,0
Егіндікөл	332,79	18,15	5,4	141,12	42,4	142,35	42,8	31,17	9,4
Еңбекшілдер	235,32	55,11	23,4	121,18	51,5	48,17	20,5	10,86	4,6
Ерейментау	112,17	8,27	7,4	56,31	50,2	27,51	24,5	20,08	17,9
Есіл	539,07	50,14	9,3	154,22	28,6	234,70	43,5	100,01	18,5
Жақсы	468,97	44,28	9,5	151,6	32,3	202,79	43,2	70,0	14,9
Жарқайын	538,22	12,41	2,3	117,13	21,8	300,62	55,8	108,06	20,1
Зеренді	301,49	86,4	28,7	115,0	38,1	90,09	29,9	10,0	3,3
Қорғалжын	129,07	11,8	9,4	45,71	35,4	51,06	39,6	20,5	15,9
Сандықтау	379,19	70,3	18,5	164,77	43,5	118,11	31,1	26,01	14,5
Целиноград	305,34	5,3	1,7	112,15	36,7	102,90	33,7	84,99	27,8
Шортанды	252,44	41,86	16,6	101,27	40,1	85,39	33,8	23,92	9,5
Облыс	5240,22	694	13,2	1917	36,6	1912,5	36,5	715,62	13,7

Үшінші агроландшафт топырағы гумустың мөлшері 2%-ға дейінқарашірік топырағындай 4,6-5,22%, оңтүстік қарашірікте 3,4-3,82%, қоюсарғылтта 2,7-3,0%, сарғылтта 2,1-2,3%.

Жайылымның өнімі 20%-ға төмен, бірінші агроланшақа қарағанда. Топырақтың беті орташа дәрежеде желдік немесе ылғалды эрозияға ұшыраған. Қыста қар ұстау жолын қажетті агроприем болып есептеледі. Бейімді жердің топырағын майдалап, еріген судың сіңуін арттыру. Желдік эрозия болмау үшін нөлдік технологияны қолдану керек.

Биологиялық эрозия процесін кеміту үшін Р 15-20кг минералды тыңайтқышын қолдану керек. Жайылым кей аудандарда Астраханда (52,6%), Егіндікөлде (42,8%), Жарқайында (55,8%) кездеседі.

Осындай топырақ Еңбекшілдерде және Бұландыда 20,5% және 20,8% үлескісі орын алады.

Төртінші ланшафттыңтопырағы 715,6 мың га аумақты алып жатыр. Оған 185 мың 919 га топырақтың құрамы төмендеген және 115 мың 365 га топырақта гумус төмен мөлшерде, 212 мың 313 га жыра және су, сонымен қатар 393 мың га 20%-ы тұзды, шөлді топырақ.

Көптеген аумақ Астрахань және Целиноград аудандарында – 22,3 және 27,8% жатады.

Щучье ауданында осындай топырақ 3%, Зерендіде 3,3%, Бұландыда 2,7%. Қалған аудандарда төртінші ланшафт 12,8-19 %-ға дейін жетеді.

Аталған агроланшафтың топырағын жақсартуды аса қажет етеді. Егер ешқандай нәтиже болмаса егін астық шаруашылығы малшаруашылығының өнімділігіне әсер етеді. Ең алдымен малшаруашылығын қалпына келтіру үшін топырақтың құрамындағы гумустың мөлшерін кеміту қажет.

Осындай топырақ облыс бойынша 185 мың 919 га оның ішінде қарашірік аймағында 22 мың 286га, қарашірік оңтүстікте 99 мың 775га, ал қою сарғылт топырақ 56 мың 232га және сарғылт 7 мың 626га.

Топырақ құнарлығын қалпына келтіру үшін көп жыл еңбек сіңіру қажет.
Тыңайған жерлерді үнемдеп қолданудағы ұсыныс:

• 
  Сарғылт топырақты үлеске фосфор тыңайтқышы С3 – С2 сеялкасымен әр гектарға, 120-160 кг-нан 12-14см тереңдікке дейін тыңайтылады
  
• 
  Азот тыңайтқышын егер тыңайтылған жер 5 жылда 1-2 мәдени өсімдіктерінен кейін астық тұқымдастарына қоспаса да болады
  
• 
  Төртінші мәдени өсімдіктерден кейін астық және астықты бұршақ өсімдіктеріне қызғылт топыраққа азот тыңайтқышын N₃₀ мөлшерінде қатарға қосылады
  
• 
  Тыңайған жерді қолдану үшін алдын ала парға қалдыру керек.
  
• 
  Кәдімгі қарашірікті топырақты егістікте қолдану үшін бірінші жылы парға қою керек
  
• 
  Топырақты кәдімгі қарашірікпен тыңайтылған топырақты 5 жылдан артық қолданған болса, бірінші жылы гербицидпен өндеу жүргізу керек.
  

Ақмола облысының егістіктерінде 28,3 мың ағынды қара топырақ , 99,8 мың га қара топырақ, оңтүстіктің карбонатының, 56,2 мың га қою-сарғыш және 7,6 мың сарғылт жердің га бар.

Азған, құнарсыз жерлерді қайтадан қалпына келтіру үшін деңгейдің орташа құнарланған іс-шаралар жасау керек. Мұндай іс-шаралар:

- жердің құнарының азушылығының себебінің байқауы;

- жердің агрохимиялық зерттеу нәтижесінің анализы;

- жерді сақтау және оның құнарлылығын қалпына келтіру

- тұтынушының әдіс-талғамы бойынша арнайы жердің құнарлылығының азушылығын байқауы;

- материалдық және техникалық жердің құнарының қалпына келтірілуі;

- агротехника жүйелерінде егін шаруашылығын қалпына келтіру;

- агротехникалық және агрохимиялық іс-шараның жоспарының зерттемесі, жердің құнарлылығын қалпына келтіру.

Топырақ құнардың азушылығының себептерімен эрозия үдерістің айқындау - желдік және биологиялық сулы эрозия болып табылады. Егістіктерде Ақмола облысында жерге деген оның бірлескен әсері көрсетіледі. Орманды-далалы зонада жердің сулы және биологиялық эрозиясының айқындау қаралады. Түздікте желдік және биологиялық эрозияның бірлестігін айқындау, ал айдалғанның баурайының тікелігінде астам қосымша және сулы эрозияға, жердің биологиялық эрозиясының туу себебімен болмағандық немесе минералдық және органикалық тыңайтқыштың қолданысының мәні, себебінен болып табылады. Егістің құралымы арқасында табиғатта құнарлылық болып жатады. Желдік эрозия топырақтың бұзылуына әкеліп соқтырады. Бұл егін шаруашылығық технологиясының бұзушылығының уақиғаларында көрсетіледі. Сулы эрозия баурайдың жерлерінде белгіленеді, нешіншінің айқындау жазғытұры қардың жібуі белгіленеді. Бұл ретте жердің шұрай қабатының шаюы, білім алқаптың, ағын сулардың және сайлардың болып жатады.

Алдын-алу іс-шараның жоспарының зерттемесімен азғындау жердің құнарының қалпына келтіру саралауға қажетке жердің агрохимиялық зерттеу нәтижелерін және есебімен арнайыландырудың жер пайдаланушының азғындау егістіктерді егу керекке көпжылдық шөптермен және 5 - 6 жасқа шығару олар егісайналым құрамынан. Алдым көпжылдық шөптің егісімен қажет негізгі енгізуге фосфорлық тыңайтқыштарды қолданыстағы заттың га келесінің Р80 шамасымен. Жердің сулы эрозиясының айқындау негізгі себебімен баурайларда дейін 1га жердің механикалық құрамының үркіншілігі болып табылады және сол сияқты салдар осы еріген судың жаман жұтылуы. Көпжылдық дәнді және бұршақты шөптесін егінді жерді құрылымдау, бұл еріген судың жұтуын жоғарылатады. Шөптің және жер пайдаланушылардың дәннің арнайыландыруының егісінің нанғысызы қажет таза будың даласын бас бұршақты сұлы сидералды ауыстыру. Сидералды ел жерге деген қымтау тиіс топырақ тереңқопсыту кейін алдын-ала үгу. Жердің дәстүрлі жалпақкескіш өңдеуінде күздігүні терең өңдеуді көлденең баурайлап жасауға қажет.

Нөлдік және ең төмен ауылшаруашылық дақылдың өндеу технологиясына ауыр механикалық құрамның (саздақ және жеңілсаздық қарашірікті және қою-сарғылт жерлер) жерлерінде жердің сулы эрозиясының туу бөгетімен болып табылмайды.

Тыңайған жерлер 5 жыл бойы сүрі жерлерден кейін 1-3 дақылдар себілген болса дәнді дақылдар үшін азоттық тыңайтқыштарға сұранысты емес, сондықтан оларды сіңірудің қажеті жоқ. Сүрі танаптан кейінгі төртінші дақылдар үшін қоңыр топырақты аймақтарда дәнді дақылдар және дәнді-бұршақты дақылдар үшін себу кезінде N₃₀ әсерлі заттар есебінде азоттық тыңайтқыштарды сіңіру керек. Тыңайған жерлер үш және одан аз жылдар ішінде егістік дақылдармен себілген жағдайларда N_30-35 кг әсерлі заттар есебінде азоттық тыңайтқыштарды сүрі жерлерден кейінгі екінші және келесідей дақылдармен бірге сіңіру керек.

Айтылған көлемді азоттық тыңайтқыштарды негізгі фосфорлы тыңайтқыштармен бірге сіңірген абзал жағдайлар. Қоңыр топырақты аймақтарда фосфорлы тыңайтқыштарды сүрі жерлерді өңдегенде барлық ратацияға есептеп сіңіргеннен қатарлап сіңірудің тиімділігі аз. Қазіргі кездегі нөлдік және минималды өңдеу жүйелерінде минералды тыңайтқыштарды қатарлап сіңіру шетелдік тұқымдарды себетін кешендердің көмегінсіз жерпайдаланушыларға орындаулары тым қиындықтарды туындатады.

Тыңайған жерлердің өңдеу жүйелері ауыспалы егістегі топырақты өңдеумен бірдей емес, неге десең олардағы өскен арамшөптердің түрлері болмаса сандары әртүрлі деңгейде болады, сондықтан тыңайған жерлерді ауыспалы егіс жүйесіне кіргізбей тұрып, әуелі ол жерлерді сүрі жерлер сияқты өңдеулерден өткізу міндетті. Сүрі жерлерде топырақты 1-2 механикалық өңдеулерді және жалпыламалы әсерлі 2-3 химиялық өңдеулермен сәйкестіріп жүргізген дұрыс болады. Арамшөптерден тазартылған тыңайған жерлерге сүрі жерлік өңдеулердің соңында топырақтық диагностиканың мәліметіне байланысты, ҚР агрохимиялық қызметі және ҒЗИ берген нұсқаулары бойынша 12 см тереңдікте фосфорлы тыңайтқыштарды сіңіру керек.

Жерпайданушылар көбінесе танаптардағы арамшөптер құрамын және топырақтағы қоректік заттардың көлемдерін зерттемей, және топырақтардың сортаңдығын ескермей 1-2 химиялық өңдеулерден кейін механикалық өңдеулерді жүргізбей-ақ егістік дақылдарды себуге бірден кіріседі. Осындай жағдайларда бірінші жылғы алынған өнімнің мөлшері, жақсы дайындалған, арамшөптерден тазартылған және тыңайтқыштар сіңірілген тыңайған жерлердің өнімдерінен 20-50% төмен деңгейде болады.

Кәдімгі қара және оңтүстіктік қара топырақты тыңайған жерлерді ауыспалы егіске кіргізерде оларды міндетті түрде сүрі жерлік өңдеулерден өткізу керек. Кәдімгі қара топырақты жерлер тыңайған жерлер санатында бес жылдан артық уақыт болған жағдайларда, бірінші өңдеуді жалпылы әсерлі гербицидтермен жүргізу керек. Содан кейін екі жұма өткесін топықтың беті тегіс болмаған жағдайда БДТ-3 ауыр тырмаларымен екі рет қайталанып өңдеулерді жүргіземіз. Егерде топырақтың беті тегіс болса сыдырмалармен тереңдетпей 10 см-ге өңдеуді орындаймыз. Маусым айында шыққан арамшөптерге қарсы қайтамалап жалпылы әсерлі гербициттермен өңдеу қажет. Шілдеде топықты тереңдетіп 25 см өңдейміз. Тамыз айында топырақтық диагностиканың мәліметіне байланысты табанды сепкіштермен 12-14 см тереңдікте Р_80-120 кг әсерлі заттары бар фосфорлы тыңайтқыштарды сіңіреміз, сонымен топырақтың фосформен қамтамасызданғанын 30 мг Р₂О₅ кг топырақ деңгейіне жеткіземіз.

Фосфорлы тыңайтқыштарды негізгі өңдеу кезінде барлық ратациясы үшін сіңіруге мүмкіндік болмаған жағдайда, оларды бірінші және келесі дақылдарды сепкенде қатарлап себеміз. Осындай жағдайлардың туындануының себептері қара топырақты жерлерде фосфорлы тыңайтқыштарды негізгі өңдеуде сіңірумен тепе-тең деңгейде болады.

Құрамдарында глифосат болатын гербицидтердің болмаған жағдайларда қара топырақты тыңайған жерлерді өңдеуді топырақты сыдыра жыртатын (плоскорез) типті құралдармен арамшөптердің өсіп шығуына байланысты сүрі жерлерді өңдеу принциптеріне сәйкес жағдайларда жүргіземіз.

Топырақтары тыңайған жерлердің қатарында үш жылдан астам кезеңдерде болған және қара топырақты жерлерде арамшөптердің ботаникалық құрамдарында ерте шығатындары басым болса, тыңайған жерлерге дәнді дақылдарды сеппей тұрып ондай танаптарды құрамдарында глифосат болатын гербицидтермен өңдеулер жүргіземіз. Егістерді сепкеннен соң арамшөптердің өсіп жетілуіне байланысты өсімдіктердің түптену кезеңдерінде шыққан арамшөптердің түрлі құрамдарына және өсірілген дақылдың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты қайтадан химиялық өңдеулерді жүргіземіз.

Азоттық тыңайтқыштарды себу кезінде тұқымдармен бірге қатарлап N₂₀

кәдімгі қара топырақты аймақтарда және N_25-30 кг/га ә.з. карбонатты оңтүстік қара топырақтар аймақтарында сүрі жерлерден кейінгі екінші және келесі жылғы дақылдарға сіңіреміз.

Барымда олардың ағын суының азғындау егістіктерінде дәнді көпжылдық шөптермен және пішендіктер үшін пайдалану қажет. Көпжылдық шөптің тамырлы жүйесі жөн эрозия үдерістің туу алдын алады.

Жердің және астықтының және ауыл шаруашылық дақылдың сапасының көтермелеуінің биологиялық эрозиясінің алдын алу үшін, минералдық тыңайтқыштардың енуі тиіс: келесінің Р20-30 буына бас га, қолданыстағы заттың келәсінің N20-40Р20-30 стерневым реңдеріне бас га ара тәуелділік от ара жерде өсімдік және асыралу дақыл биологиялық өзгешелік нәр элемент мазмұн.