Білім берудегі мультимедиалық технологиялар

Медиатеканы ұйымдастыру мынадай мақсатты жүзеге асыру қажеттілігінен туындайды: оқыту сапасын жоғарылату мақсатында білім саласындағы барлық тұтынушылардың ақпараттық сұранысын қанағаттандыру.

Медиатека латынның media – орта, жиынтық деген сөзінен, гректің theke –қойма деген сөзінен шыққан. Яғни, визуалды, дыбыстық, бейнелік, телекоммуникациялық құралдардың бір ортаға жинақталуын білдіреді.

Медиатека - кітап, мерзімді басылым, дыбыстық және бейнелік таспалар, CD, DVD секілді құралдарда ақпараттық ресурстарды жинақтау ортасы. Медиатека – кітапханалар мен ақпараттық технологияларды өзара байланыстыра пайдалану. Медиатека – оқу орындарының ақпараттық инфрақұрылым орталығы.

Медиатеканы ұйымдастырудың негізгі шарттарының бірі – оқушылар мен студенттерге тек қажеттi ақпаратты жеткiзiп берудi ғана емес, олардың түрлi шығармашылық жұмыспен айналысуына мүмкiндiк туғызуы тиіс. Осыған байланысты медиатеканың қазіргі заманға сай ақпараттық технологиялармен жабдықталуы және интернетке қосылу мүмкiндiгi қарастырылған болуы керек. Медиатека құрамына тек кiтапханалық қор ғана емес, әртүрлi ақпарат көздерiн пайдаланушы орта: бейне-, дыбыстық қорлар, электрондық оқулықтар мен оқытушы бағдарламалық қамсыздандыру бөлiмi, оқу залы, телестудия орталығы, мультимедиалық лекциялар өткiзуге арналған бейнепроектормен жабдықталған оқу дәрiсханасы, бейнежазбаларды пайдалануға арналған оқу кинозалы, лингофондық дәрiсханалар, интернет-зал т.б. кiредi. Мұндай медиатеканы ұйымдастыру бiр жылдың ғана жұмысы емес, өйткенi, ол, белгiлi бiр мөлшерде материалдық шығын мен педагог мамандар ұжымының шығармашылық еңбегiн қажет етедi.

Медиатеканы әсіресе, жоғары оқу орындарында ұйымдастыру, шын мәнінде іс жүзіне асыруға мүмкін болатын процесс. Өйткені, жоғары оқу орындарының материалдық-техникалық базасы кітапханалар негізінде қазіргі талапқа сай медиатекалар ұйымдастыруға толық мүмкіндік береді. Сондықтан да, кiтапханалар жоғары деңгейдегi сұранысты толық қамтамасыз ету үшiн түрлi ақпаратты пайдалануға жағдай туғызатын орталық болып қайта жабдықталуы қажет. Өйткені, көпшілікке арналған кітапханалардың басым бөлігі қазіргі күні баспа өнімдерінде (кітап, газет-журналдар) берілген ақпаратты ұсыну қызметімен ғана айналысып келеді. Визуалды, аудитивтi, аудиовизуалды ақпарат түрлерiн сол кiтапхананың немесе басқа кiтапханалардың қорынан, ғылыми орталықтардан, бейнеқорлар мен дыбыстық қорлардан компьютерлiк желiлiк байланыс арқылы алып пайдалануды жүзеге асыру үшiн медиатекалар ұйымдастырудың қажеттілігі айқындала түседі.

Медиатеканың тағы бір артықшылығы: сирек кезедесетін кітаптардың электрондық нұсқасын әлемнің кез келген түкпіріндегі кітапханалардан іздеп табуға мүмкіндік береді. Дүниежүзіне танымал әлем классиктерінің кездесе бермейтін шығармаларын әлемдік кітапханалардан электрондық нұсқасын көшіріп алып, пайдалануға болады. Ал, қандай кітапты қай кітапханалардан табуға болатыны жөнінде Интернетте орналасқан арнайы анықтамалық Web-сайттар арқылы табуға болады. Мысалы: http://www.online.ru/sp/eel/russian/ Ресей онлайн серверінен орыстың ұлы классиктері А.Блок, М.Булгаков, Н.Гоголь, Ф.Достоевский, А.С.Пушкин, Л.Н.Толстой шығармаларына қол жеткізуге болады.

Медиатекаларды ұйымдастыруды және пайдалануды кезең-кезеңмен жүзеге асыруға болады:

1-кезең:

1) Нормативтік құжаттарды дайындау (мысалы, медиатеканы пайдалану ережесі т.б.).

2) Медиатеканың материалдық-техникалық базасын құру.

2-кезең:

1) Педагогикалық процестің барлық қатысушыларына ақпараттық қажеттіліктеріне сәйкес ақпараттық қор ұйымдастыру.

2) Білім беру процесіне қатысушылардың кәсіптік, өзіндік т.б. іс-әрекеті үшін әртүрлі ақпарат көздерін пайдалануды қамтамасыз ету.

3) Медиатека базасындағы пайдаланушылардың барлық іс-әрекетінің сұранысын қанағаттандыру.

4) Медиатеканың материалдық-техникалық базасын кеңейту.

Медиатеканы ұйымдастыруда орындалуға тиісті міндеттер қатарына мыналарды жатқызуға болады:

• 
  білім мазмұнына қатысты ақпаратты жинау, өңдеу, жүйелеу және оны пайдаланушыға жеткізу;
  
• 
  компьютерлік каталог жасау;
  
• 
  мәліметтер банкін құру;
  
• 
  қажетті ақпаратты іздеп табу және оны пайдалана білу әдістемесін оқытушылар мен студенттерге меңгерту;
  
• 
  дыбыстық және бейнелік материалдар, слайдтар дайындау, программалық жабдықтар құру, олармен тұтынушыларды қамтамасыз ету.
  

1. 
   Медиатека дегеніміз не?
   
2. 
   Медиатеканы ұйымдастырудың алғышарттары қандай?
   
3. 
   Медиатеканың қызметі қандай?
   
4. 
   Медиатеканың құрамы неден тұрады?
   

Біздің елімізде мультимедиалық технологиялардың оқыту процесiндегi мүмкiндiктерi мүлде зерттелмеген. Бұл мәселе 1995 жылдардан бастап тек шет елдерде ғана қарастырыла бастады.

Еуропадағы бiлiм беру саласы бойынша жүзеге асырылып келе жатқан ғылыми-зерттеу жобалары жоғары оқу орындарының оқытушылары мен студенттерiне кiтапханаларды, зертханаларды, оқу курстарын мультимедиалық технологиялар негiзiнде бiрлесе пайдалануға мүмкiндiк берiп келедi.

Сонымен, Еуропада азаматтардың бiлiмiн жетiлдiру үшiн мынадай жобалар жұмыс iстеуде:

1. 
   Т3 жобасы (Telematics for Teacher Training)
   
2. 
   TRENDS жобасы (Training Educators through Networks and Distribution Systems)
   
3. 
   SAVІE жобасы (Support Action to Facilitate the Use of Videoconferencing in Edication)
   

Бұл жобаның нәтижесінде Wев-технология, электрондық пошта, виртуалды семинар, виртуалды зерттеу орталығы, конференс-байланыс секiлдi телематиканың инструменталды құралдары студенттерге өте тиімді екендiгi практикалық тұрғыдан дәлелденді. Сонымен қатар, осы жоба барысында кiтапхана қызметкерлерiне арнайы курс ұйымдастырылып, оқытушылар үшiн телематика бойынша негiзгi еуропалық бағдарлама қабылданған.

TRENDS жобасы

Trends (Training Educators through Networks and Distribution Systems) жобасы Греция, Италия, Франция, Испания, Ұлыбритания, Португалия сияқты алты елдегi оқу орталықтары үшiн арнайы желiнi iске қосты. Желi алдыңғы қатарлы желiлiк технология мен ІSDN инфрақұрылымы негiзiнде құрылды. Әрбiр аталған елдегi орталыққа жиырмадан астам орта мектептер қосылған. Бұл жобаға 2003 жылдан бастап 47000-нан астам оқытушылар қатысуда.

Trends жобасының басты мақсаты болған „оқытатын модельдер” негiзгi екi талапты қанағаттандырады. Бiрiншiден, барлық пайдаланушылар мен бiлiм беру мекемелерi үшiн жалпыға бiрдей базистер орнатылған. Екiншiден, жобаға кiретiн елдерге өздерiнiң арнайы қажеттiлiгi мен талаптарын қанағаттандыру үшiн жобаны жекелей жетiлдiру мүмкiндiгi қарастырылған. Жоба негiзгi үш оқыту жоспары бойынша орындалды: виртуалды, даралап және оқу топтары негiзiнде.

SAVІE жобасы

SAVІE (Support Action to Facititate the Use of Videoconferencing in Education) жобасы мультимедиалық технологияларды бейнеконферен-циялар ұйымдастыруда пайдалану мақсатын көздедi. Бейнеконференция - қашықтан оқытуда көп пайдаланып келе жатқан технология. SAVІE жобасы осы бейнеконференцияларда қолданылатын оқытатын бағдарламалық өнiмдер дайындаумен де айналысуда. Мұндай бағдарламалық өнiмдерге бейнежазбалар мен даралап оқыту бағдарламалары, оқытушылар үшiн семинар жазбалары, тренажерлық бағдарламалар жатады.

Бүгiнгi күнге дейiн 200-ден астам бағдарламалық пакеттер әлемнiң 17 елiнiң бiлiм мекемелерiне таратылды.

Мұнымен қатар, мынадай университеттiк жобалар да мультимедиалық технологияларды, инновациялық оқыту әдiстерiн пайдаланып оқыту процесiн жетiлдiрудi қамтамасыз етуде. Олар: REM, ARІADNE, BІC, TEN, DEMOS жобалары.

REM (Reseau d’Enseignement Multimedia) жобасы студенттер, оқытушылар және кәсiби мамандар үшiн оқытудың конструктивистiк ұстанымын қолданады. Бұл ұстаным бойынша пайдаланушылар оқу материалына байланысты өздерiнiң жеке түсiнiк, ұғымдарын қалыптастырады және оны басқа пайдаланушылармен талқыға салады. Осы жобада пайдаланылған мультимедиалық оқыту ортасы жобаға қатысушылардың өз жұмыстарын жүйелеудi және оны басқаруды жүзеге асыруына көмектеседi.

Жоба барысында үздiксiз кәсiби дайындықпен айналысатын виртуалды оқыту ортасы құрылған. Орталықта оқытушылардың iс-тәжiрибесi, студенттердiң iзденiс жұмыстары жинақталған мәлiметтер қоры пайдаланылады.

REM жобасы үш сала бойынша стандарттар дайындаумен айналысатын халықаралық ІMS (оқытуды басқару жүйесi) жобасына бiртiндеп қосылып келедi:

1) интерактивтi материалдармен жұмыс iстеу стандарттары;

2) динамикалық сипаттағы оқытуды жетiлдiру стандарттары;

3) оқу материалдарын бiрлесе пайдалану стандарттары. Мұның бәрi интерактивтi материалдарды оқыту ортасында кең ауқымда пайдалануға мүмкiндiк бередi.

ARІADNE (Alliance of Remote Іnstructional Authoring and Distribution Networks for Europe) жобасы бiлiм беру ресурстарын бiрлесе пайдалануды жүзеге асырады. Жоба өзара байланысқан бiлiм берудiң мәлiметтiк қоры (KPS) халықаралық жүйесiн басшылыққа алады.

BІC (Blueprint for Іnteractive Class rooms) жобасы негiзiнде телепайдаланушылар мынадай технологияларды пайдалана алады: радиохабарлар, телевизия, желiлiк жүйелер, интернет. Жобаны жүзеге асыру кезiнде Еуропаның әртүрлi бес елiнде бес түрлi сынып бөлмесiнiң моделi құрылған. Бұл демонстрациялық сынып бөлмелерiне оқытудың автоматтандырылған интерактивтi станциясы, оқу топтарына арналған оқу орталығы, даралап оқыту станциясы, оқытушы бағдарламалар орталығы, виртуалды орталық жатады.

TEN (Trans-European Tele-Education Network) жобасы бiлiм беруде спутник байланысын қолдану желiсiн құру негiзiнде пайда болды. TEN жобасы желiнiң бұл түрiн ІSDN желiсiмен, локалдық желiмен, интернетпен бiрiктiредi. Бұл бiрiгу технологиясын iске асыру үшiн сәйкестi бағдарламалық жабдық дайындалған. Жоба Шығыс Еуропаның төрт, Еуропаның алты елiнде iске асуда.

DEMOS (Distance Education and Tutoring in Heferogeneous Telematics Environments) жобасы университеттер үшiн мультимедиалық оқыту құралдарын дайындайды.

Ендi, алдыңғы қатарлы ғылыми және педагогикалық институттар ұстанатын, оқытудағы жаңа технологияларды қолданудың бағыттарына талдау жүргiзейiк.

Колумбия университетi жанындағы оқытудағы жаңа технологиялар институтының эксперт мүшелерi атап көрсеткендей, „XXІ ғасырдағы бiлiм беру, адамдардың потенциалдық мүмкiндiгiн толық пайдалануға көмектесетiн интеллектуалдық және техникалық ебдейлiктердi дамытуды қамтамасыз ету керек. Себебi, егер ХХ ғасыр индустриялық демократия ғасыры болса, онда XXІ ғасыр интеллектуалдық демократия ғасыры болады”.

Компьютерлiк технологиялар саласындағы мамандардың 2000-жылдардағы болжамы бойынша ақпараттық жүйелердiң дамуын анықтайтын технологияларға желiлiк технологиялар мен мультимедиа жатады деп жоспарланған.

Желiлiк технологиялар мен мультимедианы қолдану сферасы жөнiнде айтар болсақ, оқытуда қолданылатын бейнежүйелердi құруға көбiрек көңiл аудару керек. Көптеген мультимедиалық жүйелерге арналған зерттеулерде әсiресе, мультимедиалық оқыту жүйелерiне көп көңiл бөлiнген.

Оқытудағы жаңа технологиялар институтының ғалымдары (АҚШ) мультимедиалық технологияларды бiлiм беруде пайдалану мәселелерiн үш бағыт бойынша зерттеуде: орта мектептер үшiн базалық жобаларды (желiлiк және мультимедиалық технологиялар көмегiмен оқытудың модельдеушi құралдарын), ЖОО-дары мен ғылыми-зерттеу институттары үшiн академиялық жобаларды және ғылыми-зерттеу жұмыстарын қаржыландыру мәселелерiне байланысты саяси жобаларды құру.

Институт ғалымдары өз пiкiрлерiнде бiлiм берудiң құрылымы өзгеруiне байланысты, оқытудың рөлi де өзгередi деп көрсеткен. Сонымен қатар оқу материалдарының көпшiлiгi желiлiк технологияларда мультимедиа көмегiмен ұсынылады. Институттың ғылыми жобаларының iшiнде „Study place” жобасы жаңа педагогикалық құралдар мен жаңаша бiлiм беру кеңiстiгiн құруға арналған.

Ал, Eifell- жобасы орта мектептерде бiлiм беру тәжiрибелерiн бiрiктiруде сандық кiтапхананы пайдалануға, медиа-технологияларды қолдануға көп көңiл бөледi.

Минесота штатының (АҚШ) „Тәуелсiз және қашықтан оқыту” бағдарламасында желiлiк мультимедиалық оқыту курстарының 340 тiзiмi келтiрiлген. Бұл курстар Минесота университетiнiң 80-нен астам әртүрлi академиялық бөлiмдерi мен кафедраларында дайындалған.

Бұл курстарға 24 сағат мерзiмдi уақытта толықтырулар мен өзгертулер жүргiзiлiп тұрады. Бұл, өз кезегiнде оқытушылардың педагогикалық тәжiрибелерiн жаңаша, алдыңғы қатарлы тәжiрибелермен, жаңаша оқу ақпараттарымен толықтыруға мүмкiндiк бередi.

Қазiргi таңда интернет желiсiнiң оқыту процесiнде пайдаланылуы нәтижесiнде оқытушылар оқу курстарын, лекция компоненттерiн желiге кiргiзуге мүмкiндiк алды. Интернетте ақпараттың тез жаңартылып отыруы оқытушының соңғы педагогикалық ғылыми жетiстiктерге ие болуына қол жеткiзедi. Мысалы, интернеттегi бүкiләлемдiк виртуалды лекция залындағы техника саласынан өнер саласына дейiнгi ақпарат спектрi әртүрлi алдыңғы қатарлы университеттер мен институттардан ұсынылады.

АҚШ-тың бiрнеше оқу орындарын бiрiктiретiн „On-line” электрондық мектебi кез келген оқытушының, студенттiң қызықтырған тақырыптарға байланысты электрондық журналда жарияланған оқу материалдарын, мақалаларды пайдалануына немесе өз мақаласын журналда жариялауына жағдай туғызады.

Сонымен қатар, бастамасы сонау 1997 жылы тамыздан басталған „Project Linking 4” жобасы да коммуникациялық, мультимедиалық құралдарды оқытуда пайдаланудың қажеттiлiгiн дәлелдедi. Бұл ресей-американдық 12 оқу орындарының оқытушыларына арналған жоба. Жобаны құрудағы басты мақсат:

• 
  түрлi елдердiң бiлiм саласындағы оқытушылардың арасында педагогикалық iс-тәжiрибе алмасу;
  
• 
  интернет желiсi арқылы ақпарат алмасу;
  
• 
  студенттер арасындағы байланысты дамыту.
  

Бүгінгі күні Ресей-АҚШ университеттері (Ресей гуманитарлық университетi мен Колорадо университетi) өзара „Корона” жобасы бойынша бiрiгiп жұмыс iстеп келедi. Бұл жобаның негiзгi мақсаты жаңа оқыту құралдарын – телелекция, аудиолекция, мультимедиалық оқыту бағдарламаларын дайындау.

Жалпы алғанда, шет елдiк оқу орындарында мультимедиалық технологиялар мен коммуникациялық құралдарды оқыту процесiнде тиiмдi қолданудың тенденциясы тұрақты қалыптасқан және үздiксiз дамып келедi деп айтуға болады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Мультимедиалық технологияларды білім беру жүйесіне енгізудің қандай шет елдік жобаралары бар?
   
2. 
   Телематика дегеніміз не?
   
3. 
   SAVIE жобасының мақсаты қандай?
   
4. 
   Progect Linking жобасы қандай қызметтерді жүзеге асырады?
   

Мультимедиа құралдарына оқыту процесінде әртүрлі типті ақпараттарды ұсынушы кез келген оқыту құралдарын жатқызуға болады. Атап айтқанда:

• 
  дыбыстық құралдар (CD-ойнатқыш, магнитофон т.б.);
  
• 
  телерадио жүйелері (телеқабылдағыш, радиоқабылдағыш, оқыту теледидары, DVD-ойнатқыш т.б.);
  
• 
  проекциялық құрылғылар (графопроектор, мультимиедиалық проектор, оверхед проектор, бейнепроектор, интерактивті проектор);
  
• 
  интерактивті тақта;
  
• 
  ақпарат көбейткіш құралдар (микрофильмдеу құралдары, ксерокс, ризограф);
  
• 
  компьютерлік құралдар;
  
• 
  телекоммуникациялық жүйелер мен желілер (кабельдік, спутниктік, оптоволокондық желілер т.б.).
  

Интерактивті тақтаның жұмыс принципі компьютердің монитор экранындағы кескінді проектор арқылы электрондық тақтаға кескіндеу.

Интерактивті тақтада қолданылатын бағдарламалық жабдық (SMART Board Software) келесі құралдардан тұрады:

• 
  жазба кітапшасы (SMART Notebook);
  
• 
  бейнежазба құралы (SMART Recorder);
  
• 
  бейнеплеер (SMART Video Player);
  
• 
  маркерлік құралдар (Floating Tools);
  
• 
  виртуалды пернетақта (SMART Keyboard ).
  

Интерактивті тақтаның қарапайым тақтадан айырмашылығы:

• 
  статикалық, динамикалық тұрғыда дидактикалық материалдар дайындауға болады;
  
• 
  әртүрлі сызбалар мен сұлбаларды, диаграммалар мен графиктерді жылдам салуға мүмкіндік беру арқылы уақыт үнемдейді;
  
• 
  оқушылардың зейінін нақты, қажетті ақпаратқа аудару үшін сол ақпараттарды ерекшелеуді, оқшаулауды жүзеге асыратын аппараттық-бағдарламалық құрал-саймандармен жабдықталған;
  
• 
  ұсынылған ақпаратты оқытушы немесе оқушы бүкіл сабақ бойында бірнеше мәрте қайталап көре алады;
  
• 
  жұмыс алаңы ауқымды аймақты қамтиды;
  
• 
  экранға шығарылатын слайдтардың саны шектеусіз;
  
• 
  оқу материалына дыбыстық қосымша енгізуге болады;
  
• 
  сабақ барысында пайдаланылып, файл түрінде сақталған ақпараттың электрондық немесе баспалық нұсқасын оқушыларға көшіріп беруге болады;
  
• 
  интерактивті тақтаның бейнедатчиктермен жабдықталуы экран бетіндегі кез келген нүктеге берілетін әсерлерді бірмезетте жылдам анықтайды, соның нәтижесінде тақтада бірнеше пайдаланушылар бірмезгілде жұмыс жасай алады;
  
• 
  экрандағы басқару батырмалары интерактивті тақтадан проекторді ажырату арқылы, оны қарапайым тақта ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.
  

Интерактивтi тақта бiлiм беру салаларымен қатар, көрмелерде, пресс-орталықтарда көлемдi экрандардың қызметiн кеңейтуге мүмкiндiк бередi.

1. 
   Интерактивті тақтаның бағдарламалық жабдығы қандай құралдардан тұрады?
   
2. 
   Виртуалды пернетақтаның қызметі қандай?
   
3. 
   Жазба кітабы не үшін қолданылады?
   
4. 
   Интерактивті тақтаның қарапайым дәстүрлі тақтадан айырмашылығы қандай?
   
5. 
   Интерактивті тақтаның жұмыс ұстанымы қандай технологияға негізделген?
   

Бүгінгі таңда оқыту процесінде пайдаланылатын ең тиімді, баламасы жоқ ақпараттық технология болып саналады.

Интерактивті проектордың мынадай тиімді жақтары бар:

• 
  интерактивті тақта ретінде кез келген қарапайым проекциялық экранды немесе дәрісхана қабырғасын пайдалануға болады;
  
• 
  интерактивті басқарылатын кескіннің өлшемін пайдаланушының өзі анықтай алады;
  
• 
  2 метр қашықтықтан диагоналы 2,54 метр болатын кескін алуға мүмкіндік береді;
  
• 
  телескопиялық нұсқағыш немесе интерактивті қашықтан басқару қаламсабы арқылы кескінге әртүрлі өзгерістер енгізуге, кескіннің қандай да бір бөліктерін оқшаулауға, ерекшелеуге болады;
  
• 
  интерактивті проектордағы бағдарламалық жабдық пен интерактивті тақта қызметіне қолданылатын бағдарламалық жабдық орыс тіліне аударылған;
  
• 
  пайдаланылған мәліметтерді, оған жасалған өзгертулерді файлға сақтау мүмкіндігі қарастырылған;
  
• 
  экрандық (виртуалды) пернетақта қызметі қамтылған;
  

1. 
   Интерактивті проектордың жұмысы қандай технологияға негізделген?
   
2. 
   Интерактивті проектор құрамына қандай құрылғылар кіреді?
   
3. 
   Интерактивті проектордың әдістемелік тиімділігін атап көрсетіңіз.
   

Бейнеқұрылғыларды пайдалану арқылы бейнелiк ақпараттармен жұмыс iстесе, мұндай проекторлар бейнепроекторлар деп аталады. Қарапайым пленкадағы кескiнмен және LCD –панельдегi компьютерлiк ақпаратпен жұмыс iстеуге арналған проекторлар оверхед-проекторлар немесе мәлiметтiк проекторлар (data-projector) деп, ал, бейнелiк және компьютерлiк ақпаратпен жұмыс iстеуге арналған проекторларды мультимедиалық проекторлар деп атайды.

Осы проекциялық құрылғылардың iшiндегi жан-жақты мүмкiндiгi қамтылған түрi - мультимедиалық проекторлар. Мультимедиалық проекторлар қазiргi таңда қарқынды дамып отырған жаңа құрылғылар болып саналады.

Мультимедиалық проекторлардың ең басты артықшылығы - оларды кез келген жаңа технологиялармен бiрлесе пайдалануға болады. Ол компьютерден, бейнемагнитофоннан, бейнекамерадан, теледидардан, DVD-дискiлерден т.б. алынған ақпаратты үлкен көлемдi экранға шығаруға арналған жаңа техникалық құрал. Мұндай проекторлардың шыға бастауы микроэлектрониканың, оптиканың, электротехниканың жетiстiгiне байланысты. Мультимедиалық проекторлар өлшемi үлкен экранда әртүрлi ақпарат түрлерiн көрсете алу нәтижесiнде ақпарат ұсынуда айтарлықтай төңкерiс жасады деп айтуға болады. Қолдануға және тасымалдауға жеңiл, техникалық тұрғыдан басқару тетiктерi қарапайым мультимедиалық проекторлар:

• 
  конференцияларда, презентацияларда иллюстрациялық мәлiметтердi демонстрациялау үшiн;
  
• 
  көрмелер ұйымдастыруда;
  
• 
  жарнамалық агенттiктерде;
  
• 
  әртүрлi нысандарды басқару орталығында диспетчерлiк пульттер жұмыстарында т.б. салаларда кең қолданыла бастады.
  

• 
  мобильдi презентациялық проекторлар;
  
• 
  офистiк инсталляциялық проекторлар;
  
• 
  үй кинотеатрында қолданылатын проекторлар.
  

• 
  бейнекамераға жалғанған мультимедиалық проектор арқылы экранға көлемдi объектiлердi, фотосуреттердi, кiтап бетiндегi мәтiн үзiндiлерiн, тiптi, түтiкшедегi жүрiп жатқан химиялық реакцияларды да демонстрациялап көрсетуге болады;
  
• 
  бейнетаспаға жазылып алынған лекцияларды үлкен аудиторияда сабақ барысында пайдалану үшiн бейнемагнитофонға жалғанған проекторды қолдануға болады;
  
• 
  интернет жүйесiне қосылған компьютердi проекторға жалғау арқылы желiде коллективтiк экскурсия жасауға болады;
  

Жоғарыда келтiрiлген ерекшелiктерiмен қатар, мультимедиалық проекторларға қосымша компьютерлiк бағдарламалық жабдықтарды пайдалануға болады. Мысалы, Microsoft PowerPoint бағдарламасы берiлетiн кез келген ақпараттар ағынын көрнекi түрде бейнелеуге және оларды жылдам әрi оңай құруға мүмкiндiк бередi. Бұл жағдайда ескеретiн жайт, презентация мазмұнына қатысы аз эффектiлердi көп пайдалануға болмайды. Ол тыңдаушының қажеттi мәлiметтi дұрыс қабылдауына керi әсерiн тигiзедi. Ал, Project Station бағдарламасы бiр презентациялық мәлiметтен екiншiсiне оңай ауысуға, компьютер арқылы проекторды басқаруға мүмкiндiк бередi. Network Manageable, Light Port бағдарламалары тораптық желiге қосылған кез келген компьютер арқылы проектордың жұмысын басқаруға негiзделген. Бұл кезде проекцияланған кескiндi кез келген пайдаланушы өз компьютерiнiң монитор экранынан көре алады.

Мультимедиалық проекторлардың мүмкiндiгi орасан деп айтуға болады. Оларды тек бiлiм беру салаларында ғана емес, iрi көлемдегi мәдени iс-шараларда, өнеркәсiп салаларында пайдалану да қолға алынуда. Мысалы, DeLight компаниясы Ресейдiң Едiл өзенiнiң бойындағы электр стансаларында диспетчерлiк басқару пульттерiн бейнепроекциялық құрылғылармен жабдықтау жобасын ұсынған. Бұл жоба бойынша аймақтағы барлық атом, жылу, су электр стансаларының жұмысын тәулiк бойы проекциялық аппараттар бақылайды.

Мiне, осындай мол мүмкiндiктi мультимедиалық проекторларды оқыту процесiнде жаңа техникалық оқыту құралдары ретiнде қолдану, қазiргi таңда оқытудың жаңа инновациялық әдiстерiнiң бiр көрiнiсi бола алады. Себебi, мультимедиалық проекторлар жоғарыда атап көрсетiлгендей ақпарат таратушы кез келген техникалық құралдарға сәйкестендiрiлiп жасалынған.

TFT технологиясы жазыќпанельдi мониторлар мен с±йыќкристалды панельдердi дайындауда ќолданылады. М±ндаѓы негiзгi элемент с±йыќ кристалды матрица болып табылады. Б±л матрицаныњ єрбiр элементi жазыќпанельдi монитордыњ с±йыќкристалды экранында ж±ќапленкалы транзистордыњ триадасына айналдырылады. Матрица элементтерiнiњ саны экрандаѓы кескiннiњ пиксельдер санына тењ болады. Єрбiр транзистордыњ триадасы ќызыл, жасыл, кµк негiзгi ‰ш т‰стiњ бiрiнiњ жарыќтылыѓын басќарады. Транзисторѓа берiлетiн сигналды µзгерту арќылы с±йыќкристалды матрица элементiнiњ кез келген т‰сiн алуѓа болады.

С±йыќкристалды матрицаныњ жарыќтылыѓы оншалыќты жоѓары емес, сондыќтан да, проекциялыќ аппаратта металлогалогендi проекциялыќ шам ќолданылады. Проекциялыќ шамныњ берген жарыѓы єсерiнен с±йыќкристалды матрица тез ќызады. Сол себептен проектор салќындатќышпен жабдыќталады. Матрицаныњ д±рыс жарыќталынуы ‰шiн конденсор деп аталатын линзалар ж‰йесi ќолданылады.
Полисиликонды проектор

Бiр ѓана TFT-матрицаныњ орнына негiзгi ‰ш т‰стiњ єрбiрi ‰шiн жекелеген ‰ш матрицаны пайдалану арќылы аныќ кескiн алуѓа болады. М±ндай технология полисиликонды (немесе p-Si) технология деп аталады. Полисиликонды матрицаныњ єрбiр элементi тек бiр ѓана ж±ќа пленкалы транзистордан т±рады. Сондыќтан да оныњ кµлемi TFT-матрицаѓа ќараѓанда кiшi болады. Полисиликонды матрицалы проекторларда µлшемi 1,3" ("-дюйм) болатын ‰ш с±йыќ кристалды матрица пайдаланылады. Єрбiр матрица ќызыл, кµк, жасыл т‰стердiњ монохромды кескiнiн ќалыптастырады. Проектордыњ оптикалыќ ж‰йесi ‰ш монохромды кескiндi араластыру арќылы экранда т‰рлi-т‰стi кескiннiњ пайда болуын ќамтамасыз етедi.

ІLA технологиясы (Іmage Light Amplifier- кескiн жарыѓын к‰шейткiш) Hughes Aircraft жєне JVC корпорацияларыныњ бiрiктiрiп шыѓарѓан µнiмi. ІLA типтi проекторлардыњ ж±мысы полисиликонды проекторлар сияќты. М±нда негiзгi т‰стердiњ монохромды кескiнiн араластыру арќылы т‰рлi т‰стi кескiн алу ‰шiн ‰ш модулятор пайдаланылады. Модулятордаѓы негiзгi компоненттердiњ бiрi айна-‰йектегiш (поляризатор). Ол бiр мезгiлде айнаныњ, ‰йектегiштiњ (поляризатордыњ), талдаѓыштыњ (анализатордыњ) ролiн атќарады. Айна-‰йектегiшке 45° б±рыш жасай т‰скен жарыќ екi ќ±рамѓа жiктеледi: айнаныњ параллель жазыќтыќ бетiне жєне айнаныњ жарыќ т‰скен бетiнен перпендикуляр баѓытта. Бiрiншi жарыќ ќ±рамы айнаныњ екiншi бетiне оњай µтiп кетедi, ал екiншi керектi ќ±рам айнадан с±йыќкристалды панель негiзiнде жасалынѓан модулятордыњ баѓытына толыќтай шаѓылады. С±йыќкристалды панельдiњ матрицалыќ ќ±рылымы болмайды. М±нда TFT-матрица сияќты матрица элементтерi ретiнде ж±ќапленкалы транзистор ќолданылмайды. С±йыќ кристалды панельдiњ поляризация бµлiмiн басќаратын элементтер ретiнде потенциалдыќ ќабат ќ±ратын фоторезистивтi ќабат бµлiгi пайдаланылады. Потенциалдыќ ќабат фоторезистивтi ќабатќа проекцияланѓан кескiндi ќайталау ‰шiн ќолданылады. Фоторезистивтi ќабат пен с±йыќкристалды панель аралыѓына диэлектрлi айна орнатылады. Ол негiзгi шаѓылдырѓыш ролiн атќарады.

Б±л ж‰йе проекциялыќ ж‰йенiњ ќ±рѓан кескiнiнiњ жарыќтылыѓын к‰шейту ‰шiн жасалынѓан. Сол себептен де проектордыњ аты ІLA типтi деп аталады.

С±йыќкристалды панельде т‰йiршiктi ќ±рылымныњ болмауы µте аныќ кескiн алуѓа м‰мкiндiк бередi, ал, ќыздыру жєне ж±тылу негiзiнде жоѓалѓан азѓантай жарыќ проекторларды 12000 лм дейiн жарыќ аѓынымен ќамтамасыз етедi. Бiраќ, проекциялыќ ж‰йе мен модулятордыњ ќ±рылымыныњ µте к‰рделi болуы проектордыњ массасыныњ артуына жєне сату баѓасыныњ ќымбат болуына єкелiп соќтырады. Б±л м±ндай проекторларды µз дєрежесiнде ќолдануѓа кедергi келтiредi.

D-ІLA проекторы

ІLA технологиясыныњ дамуына негiзiнде олардыњ жетiлдiрiлген т‰рi D-ІLA (Digital ІLA) технологиясы пайда болды. D-ІLA типтi проекторлардыњ негiзгi ќ±рылѓысы - ќысќаша R-LCP деп аталатын шаѓылдырѓыш с±йыќкристалды панель ( Reflective Liquid Crystal Panel). Оныњ ќарапайым с±йыќкристалды панельден айырмашылыѓы ±яшыќтардыњ ‰йектегiшiн басќаратын электродтар квадрат т‰рiнде болады, жєне олар айнаныњ ролiн атќарады. Осыныњ есебiнен аќ т‰с ‰шiн R-LCP-ныњ шаѓылдыру коэфициентi 95%-ѓа дейiн барады. TFT-панельдермен салыстырѓанда шаѓылдырѓыш с±йыќкристалды панель кескiннiњ аныќ, айќын болуын бiрнеше есеге арттырады. Сонымен ќатар, шаѓылдырѓыш с±йыќкристалды панельге аналогты бейнесигналдыњ орнына сандыќ сигнал берiледi. Нєтижесiнде D-ІLA типтi проектордыњ модулятор схемасы ІLA типтi проектордыњ модулятор схемасына ќараѓанда ќарапайым болады.
D-ІLA типтi проектордыњ ќ±рылымы полисиликонды проектордыњ ќ±рылымына ±ќсайды, тек айырмашылыѓы TFT-матрицаныњ орнына R-LCP ќ±рылѓысы жєне ‰йектегiш-талдаѓыш блогы ќолданылады.
    D-ІLA технологиясы ќазiргi тањда кењ ќолданысќа ие бола бастады. JVC компаниясымен ќатар, б±л технологияны ІnFocus Panasonic фирмалары да шыѓара бастады.


DMD/DLP-проекторлары

Texas Іnstuments фирмасы шыѓарѓан DMD/DLP технологиясыныњ

ерекшелiгi, м±нда с±йыќкристалды матрица орнына бiрнеше микроайнадан т±ратын матрица пайдаланылады. Єрбiр микроайна µзiне берiлген электр сигналыныњ дењгейiне байланысты т‰скен жарыќты не объективке, не ж±тылдырѓышќа баѓыттайды. Бiрiншi жаѓдайда проектор шамынан т‰скен жарыќ микроайнадан шаѓылып, кескiндi проекциялаушы жєне фокустаушы линзалар ж‰йесiне т‰скенде пиксель аќ т‰ске ие болады. Ал, екiншi жаѓдайда, егер, микроайна кiшкене ѓана б±рылыс жасаса, онда шаѓылѓан жарыќ проекциялыќ линзаѓа т‰спейдi де, пиксель µшедi, яѓни, ќара пиксель пайда болады. Пиксельдiњ б±лайша µзгеру жиiлiгi секундына бiрнеше мыњѓа жетедi. Б±л тек аќ жєне ќара т‰стiњ пайда болуына ѓана емес, сондай-аќ с±р т‰стiњ пайда болуына м‰мкiндiк бередi. Монохромды кескiн осындай жолмен ќалыптастырылады. М±ндай матрицаны DMD (Digital Micromirror Device – сандыќ микроайналы ќ±рылѓы ) матрицасы деп, ал соѓан негiзделген технологияны DLP (Digital Light Processing – жарыќты сандыќ µњдеу) технологиясы деп атайды.

Бiр ѓана DMD матрицасында 1280х1024=1,3 млн микроайна болады. Єрбiр айнаныњ µлшемi шамамен 0,2 мкм болады.

Т‰рлi-т‰стi кескiн ќалыптастыру ‰шiн бiр немесе ‰ш DMD матрицалы проекторлар ќолданылады. Бiр DMD матрицалы проекторларда т‰рлi т‰стi кескiн алу ‰шiн проекциялыќ шамнан шыќќан жарыќ кµзi мен микроайналар аралыѓына айналмалы т‰рлi т‰стi дискi орнатылады (суретте кµрсетiлген). Б±л дискi DMD-матрицаѓа т‰сетiн жарыќ аѓыныныњ т‰сiн ‰ш базалыќ т‰с (ќызыл, кµк, жасыл) негiзiнде µзгертедi.

Мультимедиалыќ проекторларды ќарапайым проекторлардыњ м‰мкiндiктерiмен салыстырайыќ:

- Ќазiргi кезге дейiн пайдаланылып келген проекциялыќ аппараттар бейнелердi ‰лкейтiп кµрсеткенiмен, проекцияланѓан бейненiњ аѓымдыќ кадрын алдыњѓы кадрдыњ кескiн сызыќтарымен араластырып жiбередi. Б±л, кадрлар тiзбегi ќозѓалатын кескiнге айналѓан кезде кескiн т‰сiнiњ б±зылуына жєне б±лыњѓыр болып кµрiнуiне єкелiп соќтырады. М±ндай кемшiлiктердi мультимедиалыќ проекторлар болдырмайды. Олар автоматты т‰рде экранда проекцияланѓан кадр элементтерiнiњ ќозѓалысын ќалыпќа келтiрiп, нєтижесiнде бiрнеше кадрлардыњ бiр-бiрiмен тыѓыз байланысуы ‰лкен экранда бейненiњ аныќ кµрiнуiн

ќамтамасыз етедi.

- Кµптеген проекторларда проекцияланѓан бейненiњ µте ќарањѓы бµлiгiн кµрсету м‰мкiндiгi бола бермейдi. Тiптi, проектордыњ жарыќтандыру коэфициентiнiњ жоѓары болуыныњ µзi кескiннiњ ќарањѓы бµлiгiнiњ аныќ кµрiнуiне кепiлдiк бере алмайды. Ал, мультимедиалыќ проекторлардыњ бейненiњ жарыќ т±старын µзгертпей, ќарањѓы бµлiктерiн жарыќтандыру м‰мкiндiгi жоѓары. Б±л, т‰сi µте ќою жєне сапасы тµмен суреттердiњ µзiн проекциялауѓа болады деген сµз.

- Мультимедиалыќ проекторлардыњ вентиляторды айналдыру жылдамдыѓы екiсатылы басќару функциясымен жабдыќталѓан. Ол пайда болатын артыќ дыбысты стандартты проекторлардыњ дыбыс шуылынан екi есеге азайтады.

- Кµптеген проекторлар ‰лкен кескiндердi µте жаќын ара ќашыќтыќта экранѓа проекциялай алмайды. Ал, мультимедиалыќ ультра-портативтi проекторлардыњ барлыќ модельдерiнде кењ кµлемдi оптикалыќ ж‰йе орнатылѓан. Б±л ж‰йе кез келген кескiндердi µте жаќын араќашыќтыќтыњ µзiнде ќарапайым проекторлардыњ кескiндi проекциялау дењгейiмен салыстырѓанда екi есе кµлемге дейiн ‰лкейтiп проекциялай алады.

- Єрт‰рлi ќосымша ќ±рылѓыларды жалѓау ‰шiн мультимедиалыќ проекторларда енгiзу-шыѓару ќосќыштары мен интерфейстiњ т‰рлi варианттары, типтерi ќарастырылѓан. Б±л кез келген талапты ќанаѓаттандыра алады, жєне ќандай жаѓдайда да проекторларды ќолдануѓа м‰мкiндiк бередi.

- Кескiн формасыныњ трапециялыќ б‰лiнуiн мультимедиалыќ проектордыњ басќару пернелерi кµмегiмен оњай єрi жылдам реттеуге, ќалпына келтiруге болады. Экрандаѓы кескiннiњ трапециялыќ б‰лiнуi проектордыњ орналасуына да байланысты. Тiктµртб±рышты (трапециялыќ б‰лiнбеген) кескiн алу ‰шiн проекторды экранныњ тµменгi дењгейiндей биiктiкке орналастыру керек. Ал проектор бµлменiњ тµбесiнен тµмен ќарай аспаѓа т±раќты т‰рде бекiтiлсе (мультимедиалыќ проекторларда м±ндай м‰мкiндiк ескерiлген), онда проекторды экранныњ жоѓарѓы дењгейiндей биiктiкке орнату керек.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Мультимедиалық проектордың қандай түрлері бар?
   
2. 
   TFT-проекторы қай технологиямен жұмыс істейді?
   
3. 
   Полисиликонды және D-ILA проекторларының айырмашылықтары қандай?
   
4. 
   Мультимедиалық проектордың әдістемелік мүмкіндіктеріне мысал келтіріңіз.
   
5. 
   Мультимедиалық проекторды басқарудың бағдарламалық жабдығы қандай?
   

4. 
   Оверхед-проектор
   

Оверхед-проектор (аѓылшынныњ over head projector деген сµзiнен алынѓан) - кескiндi ‰лкен экранѓа проекциялыќ айнаныњ кµмегiмен проекциялайтын ќарапайым проектор.

Оверхед-проектор проекциялыќ шамныњ орналасу орнына байланысты шаѓылдырѓыш жєне жарыќтандырѓыш болып бµлiнедi.

Шаѓылдырѓыш оверхед-проектор арнайы пленкадаѓы кескiндi ‰лкен экранѓа проекциялауѓа арналѓан портативтi ќ±рылѓы. Б±л проекторда проекциялыќ шам ќ±рылѓыныњ шаѓылдырѓыш беттiк жазыќтыѓыныњ жоѓары жаѓына орналасќан. Проекциялыќ шам шаѓылдырѓыш беттiк жазыќтыќтыњ ‰стiне орналасќан пленкадаѓы кескiндi жарыќтандырады. Ал, шаѓылдырѓыш беттiк жазыќтыќ т‰скен жарыќты шаѓылдыру арќылы пленкадаѓы кескiндi проекциялыќ айнаѓа баѓыттайды. Б±л жаѓдайда шаѓылдырѓыш беттiк жазыќтыќ жарыќтыњ екiншi кµзi (жарыќтыњ бiрiншi кµзi проекциялыќ шам) ретiнде ќолданылады. Проекциялыќ айна проекцияланѓан кескiндi ‰лкен экранѓа т‰сiредi (a-сурет). Шаѓылдырѓыш проекторларда проекциялыќ шамныњ ќуаты аз болады.

Жарыќтандырѓыш проекторлардыњ кейбiр модельдерiнде проекциялыќ айнаныњ алдына кескiннiњ кµлемiн 25-50% ‰лкейту ‰шiн ќосымша линзалар орналастырылады (б-сурет).

С±йыќкристалды панельдiњ корпусында кескiндеу параметрiн басќаратын тетiктер орналасады.

Компьютерге жалѓанѓан оверхед-проекторлардыњ проекциялаѓан кескiн сапасы с±йыќкристалды панельдердiњ типiне байланысты. С±йыќкристалды панельдер де с±йыќкристалды мониторлар секiлдi параметрлермен сипатталады: µлшемi, кескiндеу м‰мкiндiгi (экрандаѓы н‰ктелер саны), ж±мыс iстей алатын т‰стер саны, жарыќтылыѓы т.б. Экрандаѓы кескiндеу м‰мкiндiгiне байланысты с±йыќкристалды панельдер мынадай типтерге бµлiнедi:

• 
  VGA (640x480);
  - SVGA (800x600);
  - XGA (1024x768);
  - SXGA (1280x1024).
  

• 
  дистанциялыќ басќару;
  
• 
  кескiндi немесе оныњ бµлiгiн ‰лкейтiп кµрсету м‰мкiндiгi;
  
• 
  „кµрсеткiш“ функциясыныњ болуы; с±йыќ кристалды панельдерде компьютердiњ ж‰гiртпе ќ±рылѓысыныњ кµрсеткiшi секiлдi дистанциялыќ басќару пультiмен басќарылатын маркерi болады.
  
• 
  бiр кескiннен екiншi кескiнге жоѓарыдан тµмен немесе керiсiнше ауысу м‰мкiндiгi;
  
• 
  бейнемагнитофон немесе бейнекамера ќосу м‰мкiндiгi;
  
• 
  дыбыстыќ енгiзу-шыѓару (микрофон жєне динамик) ќ±рылѓыларын ќосу м‰мкiндiгi;
  
• 
  с±йыќкристалды панельдi немесе оѓан жалѓанѓан компьютердi басќаруѓа негiзделген дистанциялыќ мышьтыњ болуы; (‰лкен экранѓа проекцияланѓан компьютерлiк мєлiметтi дистанциялыќ мышьты экранѓа баѓыттау арќылы µњдеуге болады.)
  

1. 
   Оверхед-проектордың қандай түрлері бар?
   
2. 
   Шағылдырғыш және жарықтандырғыш проекторлардың жұмыс технологиясы қандай?
   
3. 
   Сұйықкристалды панель дегеніміз не?
   

4. 
   Медиавизор
   

Медиавизор – мультимедиалық құрылғылардың бір орталыққа жинақталған кешені.

Медиавизордің ерекшелігі – мұнда компьютердің монитор экраны мен интерактивті тақта экранының қызметін бір ғана құрылғы (кері проекциялы сенсорлық экран) атқара алады.

Кері проекциялы сенсорлық экран дәрісханадағы жарық сәулесіне тәуелсіз жұмыс істейді, яғни, кескінді анық, дәл бере алады.

• 
  интерактивті тақта экранында атқарылатын барлық іс-әрекеттерді орындайды (мысалы, интерактивті нұсқағыш, басқару қаламсабы, маркер, тіпті, саусақ көмегімен кескінге әртүрлі өзгерістер енгізуге, кескіннің қандай да бір бөліктерін оқшаулауға, ерекшелеуге болады);
  
• 
  компьютердегі қолданбалы бағдарламалық жабдықтарды пайдалануды, сондай-ақ, ақпаратты файлға сақтауды, баспаға шығарып алуды жүзеге асырады.
  

• 
  кері проекциялау экраны;
  
• 
  сенсорлық панель;
  
• 
  мультимедиалық проектор;
  
• 
  салқын ауа алмасу жүйесімен жабдықталған корпус;
  
• 
  бағдарламалық жабдық.
  

• 
  компьютер;
  
• 
  DVD-ойнатқыш;
  
• 
  радиомикрофон;
  
• 
  дыбыс күшейткіш (динамик).
  

1. 
   Медиавизор құрылғысы не үшін қолданылады?
   
2. 
   Кері проекциялы сенсорлық экран қандай жұмыс атқарады?
   
3. 
   Медиавизорды құраушы құралдарды атаңыз.
   

4. 
   Интер-Бим
   

Дәрісханадағы оқушылардың назарын аудару

• 
  жұмыс принципі инфрақызыл және ультракүлгін технологияға негізделген;
  
• 
  меню жүйесі пайдалануға өте қолайлы жасалған;
  
• 
  стилус құрылғысы комьпютердің тышқан құрылғысы қызметін атқара алады;
  
• 
  Windows 2000, Windows XP операциялық жүйелерімен жұмыс істеуге арналған;
  
• 
  pdf, vector pdf, html, monochrome bmp, 24 bit color bmp, 256-color bmp, eps, jpg, tif, emf, ppt, pps типінде сақталған файлдармен жұмыс істей алады;
  
• 
  сабақ барысын avi форматындағы бейнефайлға сақтауды, оны кез келген компьютерде демонстрациялауды жүзеге асырады;
  
• 
  Интернет желісі арқылы бағдарламалық жабдық драйверін жаңарту мүмкіндігі қарастырылған;
  
• 
  Интер-Бим құрылғысының көлемі 14 см, салмағы 300 г.
  

1. 
   Интер-Бим не үшін қолданылады?
   
2. 
   Интер-Бим сипаттамаларын атап беріңіз.
   
3. 
   Бұл құрылғының жұмыс ұстанымы қай технологияға негізделген?
   

4. 
   Интерактивті панель
   

Панельді басқару және оны проекторға жалғау үшін енгізу-шығару порттары мен басқару батырмалары қолданылады.

1. 
   Интерактивті панельдің сұйықкристалды панельден айырмашылығы қандай?
   
2. 
   Интерактивті панельді интерактивті проектор ретінде қолдануға бола ма?
   
3. 
   Интерактивті панельді оқытуда пайдалану мүмкіндіктері қандай?
   

Бұл құрылғы сабақ барысында оқу материалын бекіту мақсатында оқушылардың білімін тексеру мен тестілеуді тез арада өткізуге арналған.

Verdict дауыс беру жүйесін, әсіресе, семинарлар мен тренинг сабақтарды өткізуде пайдалану тиімді нәтижеге қол жеткізеді.

Жүйе инфрақызыл сәулені қабылдағыш құрылғыдан, орталық басқару басқару пультінен, пайдаланушыларға арналған пульттер жиынтығынан, бағдарламалық жабдықтан тұрады. Орталық басқару пульті көмегімен білімді бақылау мен тестілеудің типтері таңдалады және тестілеу бағдарламасы іске қосылады, тестілеуге берілетін уақыт анықталады. Сонымен бірге, бұл жүйе көмегімен дыбыстық және бейне мәліметтен тұратын тест сұрақтарын да дайындауға болады.

Әрбір оқушыға дұрыс деген жауаптарды таңдауды жүзеге асыру үшін жеке пульт беріледі. Оқушының берген жауап нәтижесін анықтау сол пульттегі код бойынша жүргізіледі. Тест нәтижелері мен сауалнамалар қорытындысы сол мезетте өңделіп, экранға шығарылады. Экранға бір ғана оқушының немесе бүкіл сынып оқушыларының нәтижесін шығаруға болады.

инфрақызыл сәулені қабылдағыш құрылғы пайдаланушыларға арналған пульттер

және орталық пульті басқару басқару жиынтығы
Verdict дауыс беру жүйесінде сауалнама жүргізудің мынадай режимдері бар:

• 
  толық сауалнама (сыныптағы барлық оқушылар жауап бергеннен кейін келесі сұрақ экранға шығады);
  
• 
  жылдам жауап беру (жылдам әрі дұрыс жауап берген алғашқы оқушының жауабынан кейін экранға келесі сауалнама шығады);
  

1. 
   Verdict дауыс беру жүйесі қандай режимдерде жұмыс істейді?
   
2. 
   Жүйені құраушы құрылғыларды атап беріңіз.
   
3. 
   Жүйені қандай оқыту формасында пайдалану тиімді?
   

Компакт-дискiлердiњ пайда болуы компьютерде пайдаланылатын кез келген кµлемдi аќпараттарды саќтауѓа, тасымалдауѓа зор м‰мкiндiк туѓызды. Ќажеттi мєлiметтi ќосымша суреттермен, аудиожазбалармен, бейне‰зiндiлермен толыќтырып, бiр ѓана компакт-дискiге жазып, пайдалануѓа болады. Компакт-дискiлердiњ м±ндай м‰мкiндiгi мультимедиалыќ энциклопедиялардыњ, электрондыќ оќулыќтардыњ, ‰йретушi баѓдарламалардыњ шыѓуына, ќолданысќа енуiне себепшi болып отыр.

Компакт-дискiлердiњ бiр ѓана кемшiлiгi - ќатты магниттiк дискiлермен салыстырѓанда жылдамдыѓыныњ аз болуы.

Компакт-дискi бiр бетi ж±ќа жарыќ шаѓылдырѓыш ќабаттан т±ратын пластмассадан жасалады. Жарыќ шаѓылдырѓыш ќабат саќина немесе спираль тєрiздi микроскопиялыќ ойыќ жолдардан т±рады. Ойыќ жолдыњ енi 0.4 мкм, терењдiгi 0.12 мкм, ал ќатар орналасќан ойыќ жолдардардыњ ара ќашыќтыѓы 1.6 мкм болады. Дискi бетiнiњ 1 дюймдiк (2.5 см) µлшемiнде 16 мыњ жол (ал ж±мсаќ магниттiк дискi бетiнiњ 1 дюймдiк µлшемiнде бар болѓаны 96 жол) орналасады. Лазерлiк дискiлердегi ойыќ жолдар 650-700 Мб кµлемге дейiн ѓана аќпарат жазуѓа м‰мкiндiк бередi.

Компакт-дискiнiњ сыртќы пiшiнiн сипаттайтын болсаќ: ќалыњдыѓы 1.2 мм, сыртќы диаметрi 120 мм, iшкi диаметрi 15 мм болады. Ішкi диаметрiнiњ енi 6 мм болатын сыртќы айналасы бекiту бµлiмi деп (clamping area), онан кейiнгi бµлiк дискi мазм±нынан т±ратын (table of content) таќырыптыќ бµлiм (lead in area) деп аталады. М±нан єрi енi 33 мм болатын мєлiмет жазу бµлiмi орналасады. Ал соњѓы бµлiм енi 1 мм болатын терминалды бµлiм (lead out) деп аталады (суретте).

Мєлiмет жазуѓа арналѓан бµлiм 1-ден 99-ѓа дейiнгi логикалыќ тректерден т±руы м‰мкiн. Єрт‰рлi типтi аќпараттар бiр тректе орналаса алмайды.

Компакт-дискiнiњ сыртќы пiшiнi

- синхронизация ‰шiн 12 байт;

- аќпаратты тиiстi блокќа жазу режiмiнiњ типiн жєне адресiн идентификациялауѓа ќажеттi таќырып ‰шiн 4 байт;

- пайдаланушыныњ мєлiметiн жазу ‰шiн 2048 байт;

- ќосымша мєлiмет ‰шiн 288 байт.

Компакт-дискiден секундына 175000 байт мєлiмет оќылады (175 Кб/с), яѓни секундына 75 сектордаѓы мєлiмет оќылады деген сµз (175000/2352).

Дискiдегi єрбiр жолдыњ оќылу ±заќтылыѓы 4 секунд. Олай болса єр жолда 300 сектор (4х75) болады.

Бiр компакт-дискiде барлыѓы 72 минуттыќ мєлiметтер жиынтыѓы орналасады. Сол мєлiметтердiњ кµлемi шамамен 663,5 Мб (72х60х75х2048) немесе 756,8 Мб (72х60х75х2336) болады.

Компакт-дискiде шамамен 277000 беттiк мєлiмет саќталады (756,8 Мб/2728 б). А4 типтi параќќа 44 ќатардан, єр ќатарда 62 тањбадан т±ратын мєтiн орналасады десек, онда оныњ µлшемi 2728 байт болады.

Мєлiметтi компакт-дискiге жазудыњ мынадай режимдерi бар:

- 0-дiк режим, CD-DA (CD-Digital Audio –сандыќ аудио аќпаратты компакт-диск) дискiсiне аудио аќпарат жазу ‰шiн ќолданылады;

- 1-лiк режим, дискiнi мєлiмет жазу кезiнде ќателiктен ќорѓау ‰шiн ќосымша мєлiмет жазуѓа керектi 288 байт пайдаланады. Кµп жаѓдайда осы режим ќолданылады;

- 2-лiк режим, ќосымша мєлiмет жазуѓа пайдаланылатын 288 байт кµлемдi де негiзгi мєлiметтi жазуѓа пайдаланады. Б±л жаѓдайда компакт-дискiнiњ бiр секторында мєлiмет жазуѓа ќолданылатын кµлем 2336 байт болады.

CD-DA жєне CD-ROM технологияларыныњ физикалыќ сипаттамалары, атап айтќанда, дискi µлшемi, дискi ќ±рылымы, дискiнi айналдыру жылдамдыѓы, мєлiмет оќу механизмi бiрдей.

1. 
   Компакт-дискілердің физикалық пішініне сипаттама беріңіз.
   
2. 
   Компакт-дискілерде неше сектор болады?
   
3. 
   Мәлімет жазудың қандай режимдері бар?
   

CAV єдiсi бойынша дискi минутына 1500 айн/мин т±раќты б±рыштыќ жылдамдыќпен айналады. М±нда дискi бетiндегi жолдар саќина тєрiздi орналасады (а-сурет) жєне дискiнiњ єр бетi 54000 жолдан т±рады. Єрбiр жолда жекелеген бiр ѓана графиктiк аќпарат орналасады. Демек, CAV єдiсiмен жазылѓан дискi 54000-ѓа дейiн кескiн саќтай алады.

Єрбiр кескiннiњ нµмiрi немесе адресi болады. Сол бойынша ќажеттi кескiнге пайдаланушыныњ тез арада ќол жеткiзу м‰мкiндiгi бар.

М±ндай єдiспен жазылѓан дискiлердiњ кемшiлiгi - сыртќы жолдардыњ µлшемi ±зын болѓандыќтан олардыњ кµп бµлiгi бос ќалады. Дискiнiњ мєлiмет беру ±заќтыѓы 36 минут.

а)	є)

1. 
   Ақпарат жазудың қандай әдістері бар?
   
2. 
   CAV әдісімен жазылған компакт-дискі қандай жылдамдықпен айналады?
   
3. 
   Тұрақты сызықтық жылдамдықпен жазылған дискіде қандай жол орналасады:?
   

2.9.3 Компакт-дискiнiњ т‰рлерi

CD-WO (CD-Write-Once) - бiр рет ќана мєлiмет жазылатын компакт-диск. CD-ROM стандартына сєйкес келедi.

CD-WORM (CD-Write-Once-Read-Many) - бiр рет ќана мєлiмет жазылатын жєне бiрнеше рет оќылатын компакт-диск. CD-ROM стандартына сєйкес келмейдi.

CD-DVІ (CD-Digital-Video-Іnteractive) - сандыќ бейнесигналды аќпаратты жазатын интерактивтiк компакт-диск. Ќозѓалыстаѓы бейнекескiндердi саќтауѓа арналѓан компьютердiњ сыртќы есте саќтау ќ±рылѓысы ретiнде ќолданылады.

CD-EROM (CD-Eraseble-Read-Only-Memory) – бiрнеше мєрте мєлiмет жазуѓа арналѓан компакт-диск. Сондыќтан да ондаѓы аќпаратты µшiрiп тастауѓа болады.

CD-DA (CD-Digital-Audio) – сандыќ аудиоаќпаратты саќтауѓа арналѓан компакт-диск.

CD-І (CD-Іnteractive) – интерактивтi компакт-диск. Арнайы баѓдарламалыќ жабдыќпен ж±мыс iстейтiн жєне компьютердiњ басќаруын ќажет етпейтiн дискiж‰ргiзушi кµмегiмен оќылатын, аќпараттыњ кез-келген т‰рiн саќтай алатын компакт-дискi. Кµп жаѓдайда оќыту процесiнде тренажерлiк баѓдарламаларда ќолданылады. Жалпы кµлемi 90 минуттыќ аќпаратты саќтай алады.

CD-V (CD-Video) - ±заќтылыѓы 20 минуттыќ сандыќ музыкалыќ аќпаратты жєне ±заќтылыѓы 5 минуттыќ аналогты бейнелiк аќпаратты саќтай алатын, арнаулы дискiж‰ргiзушiмен ж±мыс iстейтiн сандыќ-аналогтi компакт-дискi.

DVD (Digital-Versatile-Disk) – сандыќ аќпаратты ќайталап жазуѓа м‰мкiндiк беретiн дискi. DVD дискiлердi пайдаланатын ќ±рылѓы DVD-плеер деп аталады. DVD-плеер теледидарѓа немесе компьютерге ќосуѓа, 4.7 Гб сиымдылыќты дискiдегi дыбыстыќ жєне бейнеаќпаратты пайдалануѓа арналѓан ќ±рылѓы.

DVD-V (DVD-Video) - µшiрiлмейтiн бейнелiк аќпаратты саќтаушы дискi.

DVD-ROM (DVD-Read-Only-Memory) - µшiрiлмейтiн компьютерлiк аќпаратты саќтаушы дискi.

DVD-A (DVD-Audio) - µшiрiлмейтiн аудио аќпаратты саќтаушы дискi.

DVD-R (DVD-Rewritalle) – дискiнi шыѓарушы компания емес, пайдаланушы адамныњ бiр рет ќана мєлiмет жазуына арналѓан дискi. Жазылѓан мєлiмет ќайтадан µшiрiлмейдi.

DVD-RAM (DVD-Random-Access-Memory) – аќпаратты бiрнеше мєрте µшiрiп, ќайта жазуѓа м‰мкiндiк беретiн дискi.

1. 
   Бiрнеше мєрте мєлiмет жазуѓа арналѓан компакт-диск қалай аталады?
   
2. 
   DVD және DVD-V дискілерінің айырмашылығы қандай?
   
3. 
   DVD-R дискісі не үшін қолданылады?
   

Компакт-диск технологиясы лазерлiк сєулелердiњ шаѓылуы жєне ыѓысуы негiзiнде ќ±рылѓан. Пластикалыќ дискiнiњ бiр бетiн ж±ќа етiп алюминиймен ќаптайды. Ол лазерлiк сєуленiњ шаѓылуын ж‰зеге асыратын айна ролiн атќарады.

Жања компакт-дискiге аќпарат лазерлiк сєулелердiњ кµмегiмен дискi бетiне микроскопиялыќ ойыќ жол т‰сiру арќылы жазылады жєне лазерлiк сєулелердiњ кµмегiмен аќпаратты оќу ж‰зеге асырылады.

Компакт-дискiден аќпаратты оќу кезiнде CD-ROM (Compact-Disk- Read Only Memory) дискiж‰ргiзушiнiњ микропроцессорынан алынѓан б±йрыќтар бойынша лазерлiк сєулелер ойыќ жолдарѓа кiшкене б±рыш жасау арќылы т‰седi де, дискiнiњ ќорѓаѓыш ќабатынан µтiп, шаѓылдырѓыш айнаѓа т‰седi. Онан єрi шаѓылдырѓыш айнадан шаѓылып, шашыратќыш линза арќылы фотодетекторѓа келiп т‰седi. Дискiге мєлiмет жазу кезiнде пайда болѓан ойыќ жолѓа т‰скен лазерлiк сєуле ыѓысады да фотодетекторѓа т‰спей ќалады. Фотодетектор осы кезде импульстi тiркейдi де, дискi айналысќа т‰сiп, лазерлiк сєулелер дискiнiњ ‰ст‰њгi ќабатына орын ауыстырады. Фотодетектор жарыќ µзгерiсiн екiлiк сигналѓа айналдырады. Лазер сєулесi ойыќќа т‰ссе, фотодетектор екiлiк нµлдi тiркейдi, ал жолдыњ тегiс бетiне т‰ссе бiрдi тiркейдi. Сандыќ аќпарат компакт-дискiден осы принцип бойынша оќылады.

CD-ROM дискi ж‰ргiзушiсiнiњ ж±мыс µнiмдiлiгi мєлiмет жiберу жылдамдыѓы мен мєлiметке ќол жеткiзу уаќыты арќылы сипатталады. Дискi ж‰ргiзушiнiњ ж±мыс µнiмдiлiгiн арттыру ‰шiн оларды ќосымша буферлiк жадымен жабдыќтау (512, 1024 Кб) ќолѓа алынѓан. Буферлiк жады дискiден оќылѓан мєлiметтi азѓана уаќытќа саќтап, процессорѓа жiберу ‰шiн ќолданылады. М±ндай буферлiк жады дискi ж‰ргiзушiге мєлiметтердi процессорѓа топтап жiберуге м‰мкiндiк бередi.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Дискіжүргізушілердің жұмыс ұстанымы қандай технологияға негізделген?
   
2. 
   Фотодетектор дегеніміз не?
   
3. 
   Дискіжүргізушінің жұмыс өнімділігі қалай сипатталады?
   

- К‰ту уаќыты (Latency). К‰ту уаќыты деп оќу бастиегiн ќажеттi позицияѓа ауыстырып орналастыруѓа кеткен уаќытты айтамыз.

- Іздеу уаќыты (Seek time). Ќажеттi аќпаратты iздеп табу уаќыты.

-  Компакт-дискiнi айналдыру жылдамдыѓы (Spin Rate). Компакт-дискiнi айналдыру жылдамдыѓы ќажеттi аќпараттыњ т‰рiне байланысты (мєтiн, графика, сурет т.б.). Дискiж‰ргiзушi µзiнiњ ќандай аќпаратты оќуына байланысты, автоматты т‰рде компакт-дискiнi айналдыру жылдамдыѓын µзгертедi.

М±нымен ќатар, дискiж‰ргiзушiде дискi жолын лазерлiк сєулелермен оќуды ж‰зеге асыратын электродвигатель ќолданылады. Сондыќтан да дискiнi айналдыру жылдамдыѓы єрт‰рлi болады.

Жоѓарыдаѓы сипаттамаларѓа ќарап отырып мынадай ќорытындыѓа келуге болады: неѓ±рлым мєлiмет беру жылдамдыѓы ‰лкен болса, соѓ±рлым ќажеттi аќпаратќа ќол жеткiзу жылдам ж‰зеге асырылады, керiсiнше, неѓ±рлым аќпаратќа ќол жеткiзу уаќыты аз болса, соѓ±рлым ќажеттi аќпаратты жылдам ала аламыз.

CD-ROM-ныњ келесi мањызды критерийлерiнiњ бiрi - т‰рлi форматпен жазылѓан мєлiметпен ж±мыс iстеу м‰мкiндiгi.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Дискіжүргізушілердің негізгі сипаттамасын атаңыз.
   
2. 
   Күту уақыты дегеніміз не?
   
3. 
   Мәліметті беру жылдамдығы немен өлешенеді?
   

Компакт-дискінің қатты магниттік дискіден (винчестер) айырмашылығы, қатты магниттік дискі концентрлі жолдардан немесе бірнеше логикалық бөлікке бөлінген бір ғана спираль тәрізді жолдан тұрады. Сонымен қатар, магниттік дискілер мәлімет оқу кезінде тұрақты бұрыштық жылдамдықпен айналады, ал, компкт-дискі ойық жолдардың түріне байланысты (сақина немесе спираль) тұрақты бұрыштық жылдамдықпен айналады немесе тұрақты сызықтық жылдамдықты қамтамасыз ету үшін айнымалы бұрыштық жылдамдықпен айналады. Сол себептен де дискінің ішкі бөлігі жоғары айналу жылдамдығымен, ал, сыртқы бөлігі төменгі айналу жылдамдығымен оқылады. Осыған байланысты компакт-дискінің мәліметке тез арада қол жеткізу мүмкіндігі винчестерге қарағанда төмендеу болады.

Аудиокомпакт-дискі мен сандық мәліметті компакт-дискінің арасындағы негізгі айырмашылық, егер сандық мәліметті компакт-дискіде мәліметтер арасында ойық жолдарды тастап кетіп жазылса, онда мәлімет оқу кезінде кейбір мәліметтер жоғалып кетуі мүмкін, ал аудиокомпакт-дискіде дыбыстық мәлімет ойық жолдарды тастап кетіп жазылғанымен, оның дыбысты оқу кезінде кері әсері болмайды. Себебі, бұл жағдайда интерполяциялық ұстаным көмекке келеді. Интерполяция ұстанымы белгілі бір мәнге байланысты аралық мәндерді табуды жүзеге асырады. Айталық, аудиодискіге 10, 14, 20 мәндері жазылсын. Белгілі бір себептерге байланысты (дискі бетінің бүлінуі не ластануы әсерінен) екінші мән оқылмай қалса, сызықтық интерполяция 10 мен 20 мәндері үшін 15 мәнін береді [(10+20)/2]. Алынған мән бұрынғы мәнмен сәйкес келмегенімен (айырмашылық 1-ге тең), болмашы ғана өзгерген дыбыс адамға естілгенде байқалмай кетеді.

CD-R-ге пайдаланушы мәлімет жазғаннан кейін ол қарапайым компакт-дискі есебінде болып қалады. Мәлімет ішкі жолдан бастап сыртқы жолға (яғни, диаметрі аз жолдан диаметрі көп жолға) қарай жазылады.

Компакт-дискіге ақпарат жазуда мына жағдайды ескеру керек: әрбір сессия (ақпарат жазу) өзінің мазмұнынан тұрады. Сондықтан да сессия саны неғұрлым көп болса, соғұрлым компакт-дискінің ақпаратты жазып алу сиымдылығы аз болады.

Kodak Photo CD форматы 35 мм болатын пленкаға түсірілген 100 кадрлық суреттерді сақтауға арналған. Нығыздау алгоритмінің көмегімен әрбір 5 дана сурет 6 Мб өлшеммен бір файлға жинақталады. Сондықтан да сиымдылығы 650 Мб болатын компакт-дискіге шамамен 100 дана фотосурет сияды.
CD-ROM дискіжүргізушілері мен CD дискілерінің болашағы. CD-ROM дискілері сиымдылығы 650 Мб-тан жоғары толыққанды мультимедиалық ақпараттарды тарата алмайды. Сондықтан да CD-дискілерінің сиымдылығын үлкейту үшін алдымен оның мәліметті оқу жылдамдығын арттыру қажет. Компакт-дискінің қазіргі таңда жетілдірілген жаңа HD-CD (High Density CD) форматы қарастырылуда. HD-CD форматы компакт-дискінің техникалық мүмкіндігін төмендетпей, көлемін 5 есеге дейін арттыруды жүзеге асырады. Мұнда компакт-дискілердің сыртқы пішіні өзгермейді, бірақ, көршілес тректердің аралығы және жол ойықтарының өлшемі азаяды. Лазерлік сәулелердің толқын ұзындығы 780 нм-ден 635 нм-ге дейін азаяды.

Көрсетілген жаңа технология комбинациясы ақпарат сиымдылығын 3.7 Гб-қа дейін арттыруға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар екі қабаттан тұратын, әр қабатқа мәлімет жазу мүмкіндігі қарастырылған компакт-дискілерді шығару дамытылуда. Мұнда лазерлік сәулелер төменгі қабатта да және жоғарғы қабатта да фокусталады. Мұндай жүйелердің алғашқы вариантын 3М фирмасы жасап шығарды. Оған 7.8 Гб-қа дейін мәлімет жазуға болады.

CD-ROM дискіжүргізушілерінің жұмыс жылдамдығын арттыру екі лазерлік сәулелерді пайдалануға байланысты.

1. 
   Аудиокомпакт-дискі мен сандық мәліметті компакт-дискінің арасындағы айырмашылық қандай?
   
2. 
   Мультисессия дегеніміз не?
   
3. 
   Интерполяция ұстанымы дегеніміз не?
   

A) Бiр ғана типтi ақпаратты ұсыну технологиясы

B) Әртүрлi типтi ақпараттарды компьютер желiсiне шығару технологиясы

C) Бағдарламалар жиынтығы

D) Компьютерлiк жүйе

E) Мәтiндiк, графиктiк, анимациялық, дыбыстық, бейнелiк

ақпаратпен жұмыс iстеудi қамтамасыз ететiн интерактивтi жүйе
2. Сурет, сызба, график, диаграмма тәрiздi бейнелеу жолдары арқылы

берiлетiн ақпараттың түрi қалай аталады?

A) Графиктiк

B) Символдық

C) Мәтiндiк

D) Сандық

E) Кестелiк

A) Гипермедиа

B) Мультимедиа

C) Мономедиа

D) Гиперорта

E) Полимедиа

A) Сандар жиынтығы

B) Түстер жиынтығы

C) Символдар жиынтығы

D) Файлдар жиынтығы

E) Кескiндер жиынтығы

A) FPS

C) PAL

E) SECAM

A) Ракорд

B) Фильтр

C) Синхрондау

D) Люминанс

E) Оверсэмплинг

Алгоритмдiк деңгей сұрақтары

1. 
   Монитор, бейнеадаптер, үш өлшемдi жылдамдатқыш құрылғы, сандық ақпарат өңдеу құрылғысы, бағдарламалық жабдық, TV-тюнер
   
2. 
   Жүйелi блок, монитор, үш өлшемдi жылдамдатқыш құрылғы, жедел жады
   

D) ROM-ВІOS, монитор, бейнеадаптер, жұмсақ магниттiк диск, TV-тюнер

E) Қатты магниттiк диск, графикалық бақылаушы, жедел жады, бейнелiк және

дыбыстық адаптер