ҚОРЫТЫНДЫ: Бақылау сұрақтары

1. 
   Жүйке жүйесінің маңызы қандай?
   
2. 
   Жүйке талшықтарының құлымы мен қасиеті қандай?
   
3. 
   Синапс, синапс түрлері, оның физиологиялық қасиеттері.
   
4. 
   Рефлекс туралы түсінік, рефлекстік әрекет, рефлекстің жіктелуі.
   
5. 
   орталық жүйке жүйесі қандай бөлімдерден тұрады?
   

С. Жұмабаев. «Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы» А., 1991 ж.

№3 ТАҚЫРЫП: Балалардың жоғарғы дәрежелі жүйке жүйесінің типологиялық және жастық ерекшеліктері. Ассоциативті эксперимент.

МАҚСАТЫ: Жоғарғы дәрежелі жүйке қызметінің механизмінің нейрофизиологиялық негізі, шартты және шартсыз рефлекстер, шартты рефлекстердің пайда болу және сөну әрекеттерін қарастыру.

1. 
   Шартты рефлекстер туралы И. П. Павловтың ілімі. Шартты және шартсыз рефлекстердің сипаттамасы.
   
2. 
   Шартты рефлекстердің түзілу жағдайлары және жолдары.
   
3. 
   Үлкен ми сыңарлары қыртысының анализдік синтездік қызметі.
   
4. 
   Динамикалық стеоретип. Оның қалыптасу жолымен және оқыту процессіндегі ролі.
   
5. 
   Болмыстың екі сигналдық жүйесі.
   
6. 
   И. П. Павловтың жоғарғы дәрежелі жүйке қызметінің типологиялық ерекшеліктері.
   

№1 тәжірибе. Ассоциативті эксперимент.

Адам миының үлкен жарты шарларының анализдік-синтездік әрекетінің негізі болып, сөздер арасындағы уақытша байланыстардың, яғни ассоциацияның түзілуі болып табылады. Осы байланыстарды зерттеу барысында өмір сүруі кезінде қалыптасқан шартты рефлекстердің көп түрлілігі мен олардың негізін, белгілердің көрінуін, адамның ЖДЖЖ-нің кейбір жеке ерекшеліктерін анықтауға болады. ЖДЖЖ-нің барлық ерекшеліктерін ассоциативті эксперимент қою арқылы анықтауға болады.

Құрал-жабдықтар: Баған бойынша 10-20 сөз жазылған карточкалар, секундомер.

Жұмыс барысы: Карточкадағы сөздерді зерттелуші оқиды (тек зат есім). Зерттелуші әрбір айтылған сөзге ойына келген сөз ассоциациясын айтуы қажет. Жауап беру кезеңі белгіленеді. Ассоциация түзілген уақыты мен айтылған сөздерді кестеге толтырады. Оларды талдап, қорытынды жасаңдар.

Ассоциация эксперимент нәтижелері

1. 
   Уақытша байланыстардың көптігі. Егер берілген сөздердің ассоциациясы бірде-бір рет қайталанбаса, онда уақытша байланыстың көптігі туралы айтуға болады.
   
2. 
   ЖДЖЖ-нің типтері. Егер берілген сөздер ассоциясында бейнелі, көркем сөздер болса, онда ЖДЖЖ-нің типі- көркем, егер сөздердің ассоциясы жинтықты, қорытынды негізде болса, онда бұл тип – ойшыл. ЖДЖЖ-нің орта типіне түрлі деңгейдегі ассоциацияға 1 және 2 типтер тән.
   

ТӘЖІРИБЕ БАРЫСЫ: Тексерілетін адамды штативке жақын отырғызамыз. Штативте Ричардсон баллонымен жалғасқан резинка түтік орналасқан. Резинка түтіктің тесігі тексерілетін адам көзінің деңгейінде 5-7 см қашықтықта болуы тиіс.

Шартты рефлекс былайша қалыптастырады: алдымен шам жағылады (жарық шартты тітіркендіргіш). 1-2 сек. Содан соң Ричардсон баллоны қысу арқылы ауа ағысымен кірпік қағу рефлексін тудырамыз. (шартсыз қуаттандыру). Осыны көп мәрте қайталаған соң шамды жаққан кезде шартсыз қуаттандырусыз, яғни Ричардсон баллонын сығымдамасақта, кірпік қағу рефлексі пайда болады.

ҚОРЫТЫНДЫ:
№3 тәжірибе. Қозудың 1-ші сигналдық жүйеден 2-ші сигналдық жүйеге берілуін дәлелдеу.

ТӘЖІРИБЕ БАРЫСЫ: Алдымен шартты кірпік қағу рефлексін қалыптастыру. Осы шартты рефлексті қалыптастырған соң шам жағудың орнына – шам немесе жарық деп ауызша айтамыз. Осы сөздерге кірпік қағу рефлексін Ричардсон баллонын сығымдамай-ақ жүзеге асыруымыз қажет. Яғни шартсыз қуаттандыруды қолданбай-ақ.
Әдебиеттер: А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фарбер «Возрастная физиология и школьная гигиена». М., 1990 ж.

С. Жұмабаев. «Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы» А., 1991 ж.

1. Зейіннің нейрофизиологиялық механизмдері және оның жасқа байланысты түзілуі.

2. Қабылдаудың нейрофизиологиялық механизмі және оның жасқа байланысты ерекшеліктері.

3. Естің физиологиялық механизмдері.

4. Мотивация және эмоция, олардың мақсатты әрекеттегі маңызы.

5. Үйқы мен сергектіктің нейрофизиологиялық механизмдері.

№1 тәжірибе. Анфимов кестесінің көмегімен зейінді анықтау.

Зейін қабілетін анықтау әдісі арнайы корректорлық кестелерді қолдануды қажет етеді, оны корректорлық үлгі деп атайды.

Корректорлық үлгі әртүрлі әріптер, әріптер жиынтығын құрайтын кестелер көмегімен құралады. Ережеге сәйкес В.Я. Анфимовтың кестесін пайдаланады. Корректорлық үлгінің әріптер мен тіркестерден тұрады. Жұмыс нәтижесі арнайы талданады, онда істелген жұмыстың сапасы мен саны шығарылады.

Формула көмегімен келесі көрсеткіштер анықталады:

А) тапсырманы толық орындау коэффициенті; (А),

А=

Мұнда, М – сызылған әріптер саны, N – жалпы әріптер, қарастырылған текстегі әріптерді сызу.

Р=АхS

с х а в с х е в и а х н а и с н х в х в к с н а и с в х в х е н а и

в н х и в с н а в с а в с н а е к е а х в к е х с в с н а и с а и с

н х и с х в х е к в х е к в х и в х е и с н е и н а и е н к х к х и

х а к н х с к а и с в е к в х н а и с н х е к х и с с н а к с к в х

и с н а и х а е х к и с н а х е к е х е и с н а х к е к е к х в и с

с н а и с в н к х в а и с н а х к е х с н а к с в е е в е а и с н а

к х к е к н в и с н в е х с н а и с к е с и к н а е с н к х к в и х

а и с н а е х к в е н н х в е а и с н к а и к е в н в н к в х а в е

к а х в е и и в н а х и е н а и к в и е а к е и в а к с в е и к с в

н к е с н к с в х и е с в х к н к в с к в е в к н и е с а в и е х е

к е и в к а и с н а с н а и с х а к в н н а к с х а ие н а с н а и

е в х а к х с н е и с н а и с к в н в к х в е к е в к в н а и с с н

а в с н а к х а с е с н а и с е с х к в а и с н а с а в к х с н е и

а в с н а к х а с е с н а и с е с х к в а и с н а с а в к х с н е и

в и к в е н а и е н е к х а в и х н в и х к х е х н в и с н в с а е

н к е х в и в н а е в и с н в и а е н х в х в и с н а е и е к а и в

к е и н с н е с а е и х в к е в и с н а е а и с н к в х и к х н к е

с а к а е к х е в с к х е к х н а и с н к а в е в е с н а и с е к х

и с н е и с н в и е х к в х е и в н а к и с х а и е в к е к и е х е

в х в а к с и с н аи а и е н а к с х к и в х н и к с н а и в е с н

с н а и к в е х к х в е с к н с х и а с н а к с х к в х в х е а е с

е к х е к н а и в к в к х е и к х и с н а и к х а к е н а и е н в к

и с н а и е и к х а к е н и в а и е в к и х в а и в х е н и х в и к

х в е к к с и к е х а и е к с н а и и е х с е х с к е н и с в н е к

а в е н а х и а к в е и в е а и к в а в и х н а в х к с е в х х е к

с и а в е с к в х е к с н а к х в с н х с в е х к а с н в х н и с а

к е в с х н в и х н в к а и с е н к х и а н е к а с и в с и и х а к

к и с н н е к н в и с х х а и в е н н ан а и х н и х к в х а и е н

к и с н к е н к х а и н а в и с и в е н к а и с х а и с е н а в н а

и с к а и в к х а к и н е и в и с к х а и х в к а и с х в в с к в е

н а и с и х с к в к и с н а и е н х н а и с в е х в е к а и с х и в

Зерттеуге қатысушылар В.Я. Анфиомвтың кестесін белгілеп, өзара бөліп алады. Нұсқау бойынша «Бастаңдар» 2 мин аралығында (секндомер бойынша) инструктажда көрсетілген әріптерді белгілеп шығуы тиіс, мысалы «А» және «Н» әріптерін. Ал «Аяқтаңдар» - десе, қай дерге тоқтағанын көрсетуі тиіс. Содан кейін 2 минут көлемінде «А» және «Н» әріптерін белгілеу жалғасады, бірақ анықталған тіркестерді сызып қана қою керек, мысалы «СА» және «ЕН». Нұсқау бойынша «Бастаңдар» - зерттелушылер кестелерді қарап жалғастыруы керек, «А» және «Н» әріптерін және «СА» және «ЕН» тіркестерін сызу керек.

Егер зейін қабілеті динамикалық оқытуда апта бойы М.В. Антропованың, 1974 көрнекілікті тапсырмаларын орындау қажет.

Тапсырмалар

Алынған нәтижелержі анализдеп, қорытындысын шығарыңдар.

Сивцевтің таблицасы көрсеткіш столға қоятын шама (жарық).

1. 
   Анализаторлар туралы И. П. Павлов ілімі.
   
2. 
   Организмнің сенсорлық жүйесі.
   
3. 
   Көру анализаторы. Көз құрылысы.
   
4. 
   Жақыннан және алыстан көргіштік.
   
5. 
   Көру өткірлігі.
   
6. 
   Жарық және түстер сезгіштігі.
   
7. 
   Есту анализаторы және оның қызметі.
   
8. 
   Есту мүшесі.
   
9. 
   Дыбысты қабылдау механизмі.
   
10. 
    Есту анализаторының жасқа байланысты ерекшеліктері.
    
11. 
    Балалар мен жеткіншектердің көру қабілетінің бұзылмауын және естімеушіліктерді болдырмау профилактикасы.
    

ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР:

Сивцевтің таблицасы көрсеткіш столға қоятын шама (жарық).

ЖҰМЫС БАРЫСЫ:

№1 тәжірибе. – Соқыр дақты анықтау. Мариатт тәжірибесі.

Тексерілетін адамды таблицадан 5 метр қашықтықта отырғызамыз. Оған 1 көзін жапқызып, 2-ші көзімен әрбір жолдағы әріптерді оқуға ұсынамыз.Тәжірибе жүргізуші жарық түсуіне кедергі келтірмей таблица жанында тұрып, әріптерді көрсетеді. Көрсетілген әріптерді тексерілетін кісі атауы керек. Қатесіз оқылған немесе оқу қателігі 20% соңғы жол көздің өткірлігін анықтайтын көрсеткіш есебінде алынады. Сол жолдың оң жағында тұрған цифр көздің өткірлігі шамасын көрсетеді.

№6 ТАҚЫРЫП: Мектеп ғимараты мен мектеп маңындағы участокты санитарлық –гигиеналық тұрғыдан зерттеу.

1. 
   Қала мен ауылды жерде мектеп орналасатын жерлерге қойылатын талаптар.
   
2. 
   Мектептің жер участогынының зоналары: құрылыс салуға арналған алаң, оқу-тәжірибезонасы, демалыс зонасы және шаруашылық зонасы.
   
3. 
   Мектеп үйіне қойылатын талаптар.
   
4. 
   Мектеп үйлері: оқу үйлері,көмекші үйлер, тұрғын үйлер.
   
5. 
   Мектеп үйінің ауа режиміне қойылатын гигиеналық талаптар.
   
6. 
   Мектеп үйіндегі жарық режимі, жылыту, сумен жабдықтау.
   

Мектеп ғимартының зерттеуде оның орналасуына, бөлмелердің ерекшеліктеріне назар аудару қажет. Рекреациялық бөлмелер санитарлық жағдайы мен ауданын анықтайды.

1. 
   Зерттеу күні, уақыты және мекен-жай__________________________________________________________
   
2. 
   Мектеп_______________________________________________________
   
3. 
   Мектеп типі (бастауыш, орта) ___________________________________
   
4. 
   Қызмет көрсету радиусы________________________________________
   

5. 
   Орналасуы (жанында орналасқан құрылыстар, участок және көрші құрылыстар ара қашықтығы, жел бағыты)_________________________
   
6. 
   Участок ауданы (жалпы аудан және бір оқушыға келетін аудан)_______
   
7. 
   Жер участок зонасы (атауы, көлемі, орналасуы)____________________
   
8. 
   Жасыл желектер (түрі, ауданы, орналасуы, жағдайы)________________
   
9. 
   Участоктың санитарлы жағдайы________________________________
   
10. 
    Участок территориясын жинау жүйесі___________________________
    
11. 
    Спорттық зонасы (орналасуы, көлемі, спорт алаңдарының түрлері)
    

12. 
    Спорт алаңдары (орналасуы, көлемі, қоршалуы, жабыны, құрал-жабдықтар, санитарлы жағдайы)_________________________________
    

1. 
   Участокта ғимараттың орналасуы (ара қашықтығы,ориентаци фасада)_______________________________________________________
   
2. 
   Қабат саны және ғимарат компазициясы (оратлықтанған, блокты, павильон)_____________________________________________________
   
3. 
   Блок және қабат бойынша жоспарлануы___________________________
   
4. 
   Сыныптардың орналасуы_______________________________________
   
5. 
   Коридар (көлемі, панелдер, фрамуги, форточка)____________________
   
6. 
   Рекреациялық бөлмелер (түрі, көлемі, бір оқушыға келетін аудан)_____
   

7. 
   Жуынатын жер (этаж бойынша орналасуы, қол жуғыштар, әжетхана, олардың санитарлық жағдайы)___________________________________
   
8. 
   Көмекші бөлмелер (мектеп мүдірі, мұғалімдер бөлмесі, мектеп күзетшісінің бөлмесі), олардың сынып бөлмелерінен оқшаулануы
   

9. 
   Бөлмелерді жинау жүйесі_______________________________________
   
10. 
    Оқушыларды таза сумен қамтамасыз ету__________________________
    
11. 
    Асхана (орналасуы, санитарлық жағдайы)_________________________
    
12. 
    Қосымша мәліметтер__________________________________________
    
13. 
    Қорытынды (санитарлы-гигүиеналық бағалау)_____________________
    
14. 
    Санитарлы-гигиеналық жағдайын жақсартуға бағытталған ұсыныстар
    

15. 
    Қолы_________________________________________________________
    

1. 
   Мектеп жер участогына қандай гигиеналық-талаптар қойылады?
   
2. 
   Спорттық зонасына қандай гигиеналық талаптар қойылады?
   
3. 
   Мектеп ғимаратына қандай гигиеналық талаптар қойылады?
   
4. 
   мектеп ғимараты мен жер участогын зерттеу жұмыстарын қалай жүргізеді?
   

№7 ТАҚЫРЫП: Жүрек-қан тамырлар жүйесінің физиологиясы. Жүрек-тамыр жүйесінің барынша қарқынды дене жұмысы кезіндегі физиологиялық өзгерістерін тексеру.

1.Қанның маңызы және құрамы, қызметі,қан топтары.

2. Қанның түзілуі.

3.Қанның иммундық жүйесі.

4.Қанның үлкен және кіші қан айналу шеңберлері.

5. Жүрек, оның құрылысы мен қызметі.

6. Жүрек-қан тамырлар жүйеінің жасқа байланысты ерекшеліктері.

7.Жүрек-қан тамырлар жүйесінің гигиенасы.

1. 
   ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ: Жүректің жас шамасына байланысты өзгеруі.
   
2. 
   Жүрек циклі.
   
3. 
   Қанның систолалық және минуттық көлемі.
   
4. 
   Қанның тамырлар бойымен ағуы: а) қанның үздіксіз ағуы;
   

в) қан қысымы:

г) қан ағысының жылдамдығы.
Тәжірибе №1. Жүрек-тамыр жүйесінің барынша қарқынды дене жұмысы кезіндегі физиологиялық өзгерісін тексеру.

Керекті жабдықтар: секундомер, стетофонендоскоп, сфигмоманометр, спирт, мақта.

Жұмыс барысы: Студенттер екі-екіден жұмыс істейді. Тексерілетін адамда жүрек соғуының жиілігі тамыр соғуы арқылы (тыныштықта отырған жағдайда анықталады), қан қысымы өлшенеді. Мынадай дене жұмысы ұсынылады: 30 секунд бойы тізені жоғары көтере барынша жиілікпен бір орныда тұрып жүгіру. Осындай дене жұмысынан соң дереу және бастапқы қалыпқа келудің екі, 4 ,6 минуттарында қан қысымы және тамыр соғу жиілігі анықталады.

Тәжірибе протоколы жазылады, тамыр соғуының және қан қысымының өзгеруінің кестесі сызылады, қорытынды шығарылады.

1.С. Жұмабаев. Жасерешелік физиологиясы және мектеп гигиенасы. А., 1988.

2. Күзембаева А. Адам анатомиясы. А.,2002.

3. А. Г. Хрипкова Возрастная физиология и школьная гигиена. М., 1990.

4. Корабкова А. Атлас по нормальной физиологии. А., 1990.

№8 ТАҚЫРЫП: Ішкі секреция бездерінің физиологиялық маңызы. Жыныстық тәрбие.

1. 
   Ішкі секреция бездері туралы түсінік.
   
2. 
   Ішкі секреция бездерінің түрлері.
   
3. 
   Ішкі секреция бездері бөлетін гормондар, олардың ағзаға әсері.
   
4. 
   Гипоталамус-гипофиздік жүйе, гипофиз, оның жұмысының бұзылуынан ағзада туатын өзгерістер.
   
5. 
   Қалқанша безі, қалқанша маңы безі, оның бөлетін гормоны.
   
6. 
   Бүйрек үсті безі, жыныс бездері, олардың ағзаға әсері.
   
7. 
   Қарын асты безі, оның қызметі.
   

Әрбір студент санитарлы-гигиеналық ағарту тақырыбын таңдап алып, оқулықтарды қолдана отырып жоспар құрады. Әңгіме жоспары кіріспеден, негізгі бөлімнен, мазмұны, қорытынды мен гигиеналық ұсыныстар болу керек. Студенттермен құрылған жоспар оқытушы тексеріп, қателерін түзетеді. Студенттер жоспар бойынша әңгіме құрастырады. Әр студент кезектесіп басқа студенттер алдында санитарлы-ағарту тақырыбында әңгімесін өткізеді.