Бүкіләлемдік түйсікті сезініп, оны танудың ғаламдық ақиқат сарасы көркем сана. Көркем сана басталуы мен соңы, төбесі мен түбі жоқ шетсіз-шексіз ғарыштың ғалам жаратылысы туралы әсіреәфсаналық (мифтік) көркем көзқарас

Бұл – ғарыштық жаратылысқа ішкі мағына беретін, тектік жаратылыстың соңғы нәтижесі - тіршілік иесінің жаратылуымен тәмәмдалатын ғаламдық сана құрылымының түпкі тұжырымы (заключительный этап космогенеза). Өсімдік – жәндік – жануар – адам боп сатыланатын даму санасынан сүзіліп барып парасат тұлғасы (культурный герой) мен қоғамдық құрылым алдыңғы қатарға шығады. Мұны Адам – Атадан, яғни, түп-тұқияннан өзіңе дейін таратылатын «¤мір бәйтерегі», қазақша айтқанда «Шежіре» деп те атауға болады. Кеңістіктер мен уақытқа қатталып, арасы әсіреәфсана арқылы үзіліп, жалғанып (мысалы, Иса мен Шыңғыс ханның, Едігенің нұрдан ұйып бойға бітуі сияқты) отырса да, ол жүйелі төрт буынмен (туу, өсу, тұқымның сұйылуы – азуы, өлу, кей әфсаналық жүйеде – туу, өсу, өлу, қайта туу) тұйықталып отырады. Оған қайтадан тіршілік нәрін беретін – Мықан ағашының (өзге нанымдарда үйеңке, құрма, жүзім, қайың, анар, хулуппа, ашака өрік т.б.) жемісі.

Туу - өсу - өлу – жаңғыру жолы қилы-қилы қисында дамиды. Көшпелі жұрттың санасындағы бұл көркем түйсік «Көш-көш!» дастанында көркем жүйеге түсіріліп, тиянақты баяндалған. Атақты Ахаддин Мәлік Жоуэйнидің «Жаһанды жаулап алушының тарихы» атты шежіресінде де солай. Онда:

«Қарақорым тауынан ағатын Тула өзені мен Селенгі өзені қилысатын жерде «Фистук» және «Қарағай» деген екі ағаш өсіпті. Бір заманда осы екі ағаштың ортасынан төбе пайда болыпты (яғни, буаз болған – Т. Ж.) да, ол күн сайын биіктей беріпті. Түнде дөң ішінен жарық көрінетін болыпты. Жұрт таң қалысып, әлгі төбеге, мінәжат етіпті, жалбарыныпты. Сонда дөңнің астынан өлең айтылған үн естіледі. Жарық күн сайын күшейеді. Күндердің күнінде төбенің бүйірінен есік ашылады, оның ішінен киіз үй сияқты бес отау көрінеді. Үйдің ішіндегі бес тақтың үстінде бес бала май сорып отыр екен. Бес баланы бес әйел емізіп асырайды. Балалар ержетіп, тілі шыққан соң өз ата-аналарын іздейді. Жұрт баяғыдағы буаз болған екі ағашты алып келеді. Қос ағашқа тағзым еткен соң оларға тіл бітіп, бесеуіне өсиет айтып, аманат тілейді. Бесеуі өзара тату, жұртқа силы болады. Олардың аты – Сұңқар тегін, Құлашор тегін, Бұқа тегін, Ор тегін және Бұғы тегін екен. Бұғы тегінді хан сайлайды. Тәңір оған дүниенің тілін білетін үш құс береді. Сол құс арқылы төрткүл дүниенің тілін біліп, билеп отырады. Перінің қызына үйленеді. Ағайынды бесеуі бірігіп төрт құбыланы билейді. Ақыры Түркістанның астанасы Баласағұнға орнығады. Түсінде мәңгілік билік тұмары - Қас тасына ие болады. Бұғы қаған өлген соң барлық өсімдіктер мен жан-жануарлар «Көш, көш!» - деген дыбыс шығарып, айналаны азан-қазан етіпті. Ел қай жерге көшіп қонса да «Көш-көш!» - деген үн басылмапты. Содан көш бір жазыққа келіп тоқтағанда ғана «Көш, көш!» – деген үн өшіпті. Содан сол жерге қоныс теуіп, бес қала салыпты. Кейін сол шаһар «Бесбалық» атаныпты-мыс. Бұл әфсаналық үлгіге қарағанда Мықан ағашы - өмір бастауы. Бұған алып ағаштың қуысынан табылған баланың атын «қыпшақ» - ағаштың қабығынан жаратылған бала деп Оғыз қағанның ат қоюы, мұқым қыпшақ жұртының содан таралуы туралы аңыз - әфсананы қоссаңыз, аңыз емес, тарихи аңыз сыпатын да танытады.

Жаратылысқа жан бітіру түйсігімен (аниматизм), оны тірілту (анимизм) ықылымын қамтитын әлемдік әфсаналардың көркем жүйесі бойынша «өмір ағашының» өзі де түрлі текке бөлініп, түрлі қасиетті иеленеді. Өмір мен өлімді шатастыруға болмайтыны сияқты, олардың да орынын ауыстыруға тиым салынған. Мысалы, кет жұртының ырымы бойынша қарағай - өлімнің, шырша - өмірдің, қайың аспан мен күннің кіндігі ретінде ырымдалады (Итс Р. «Шепот Земли и молчание Неба», М.1990, 372, 67-бет). Мұндай тиым түйсігі қазақы әсіреәфсаналық көркем санада да ұйыған. Мысалы: жас шыбықты кесуге болмайды. Қу тамырдың, қарағайдың, қобыздың алдыңнан кездесуі өлімнің суық хабары екені эпостық дастандарда өте шеберлікпен емеуірін нышанын береді. Кейіпкерді жаманатқа алдын-ала дайындайды, қатерден сескендіреді, қауіптен сақтандырады. Қобыздың - қураған үйеңкенің діңінен, қу қарағайдан жасалуының өзі де өлімнің салқын сарынын естіртеді.

Алып ағаштың жаңқасы да өлімнің арашашысы бола алады. Аңызға айналған Апырасиаб – Алып – Ер Тоңа ажалдан жасырынбақ боп алпыс адамның бойымен тең биік қорған салып, қос құлағына бірі - Ай, бірі - Күн шам орнатыпты. Асыл тастар күндізгідей нұр шашады екен. Сонда да Афырасиаб ажалдан құтылмайды. «Қайда барса – Қорқыттың көрінен» құтыла алмаған Қорқыт - өлімді алып ағаштан шабылып алған қобыздың үнімен ажалды үркітіпті. Өлімнің арашасысы - ағаш қобыздың дауысы. Өйткені ол Мықан ағашының жаңғағы шығарған мәңгілік өмірдің сарынынан сескенеді. Қобыздың үні тынса – Қорқытқа ажал именбей келмек. Қорқыттың құлағына «қырық жастан аспайсың» – деп түсінде берілген аянның да өзіндік себеп-сарыны бар. Ол - Нұқ пайғамбардың тұсындағы топан суынан аман қалған кемпір сияқты «уақытсыз уақытта», яғни, уақыттан тыс туған. Себебі, Қорқыт туар кезде: «Қараспанды су алған, Қара жерді құм алған». Қаратауды бұлт басып, астан-кестен дауыл тұрған. Тіпті уақыт пен кеңістіктің өзі ауысып кеткен. Афырасиабтың аспан тіреген шаһарында да, Қорқыт тығылған Сырдың суында да, Жерұйық іздеп келген Жер ортасы – Көктөбеде де өмір тамыры - Бәйтерек жоқ. Ол фәнидің де, бақидың да есебіне ілінбеген уақыттан тыс туған адам. Сондықтан да оның денесін пәруардигерлер жердің астынан іздеп жүр. Ал кезіге қалса – көрі қазулы тұрмақ. Өзінің екі дүниенің есебіне кірмегенін түсінген Қорқыт қобызымен ажалды сескендіріп, мәңгілік өмір иесін – Жерұйықты, яғни, өлімі жоқ үшінші бір кеңістікті іздейді.

Қобыздың мұндай қасиетке ие болуы Қорқыттың және өзге де бақсылардың:

Қарағайдың түбінен,

Қайырып алған қобызым.

Үйеңкінің түбінен,

Үйіріп алған қобызым,

деген жырынан анық байқалады.

Қорқыттың қобызының ағашында Мықан ағашының қасиеті бар, бірақ, мәуесіз болғандықтан да ажалдан уақытша арашалағанымен де, мәңгілік өмір саясы бола алмайды. Қорқыт пен қобыздың мифтік сипат алатыны да осы «үйеңкенің түбінен иіріп, қарағайдың түбінен қайырып» алған ерекше тегінде. Бұл туралы халық арасында тағы бір пара тосын философиялық аңсар бар. Оны әулиелігі басым оқымысты Көшекбаев айтып беріп еді.

Заманның азып, аңыздың тозғанына тәмсіл ретінде Бәйтеректің құлауын, «қарағайдың қарсы біткен бұтағын», «қарағай басын шортанның шалуын» мысалға алған «зар заман поэзиясының» өкілдері өз шығармаларында мекзеу еткен. Фәни дүниедегі Жиделібайсынды іздеген Асан қайғының жидесі де осы Мықан ағашы. Нәрікке кезіккен «ақ шеңгел» сияқты Жерұйық та «адам емес, құдай шығарған» Жиделі өлке. Өкінішке орай Асан қайғыға Мықан ағашы кезікпеді. Уақытын өткізіп, «дєуренін тємєм етіп» алды. Соған өкінген ол:

Мұнан соң қилы-қилы заман болар,

Заман азып, заң тозып, жаман болар.

Қарағайдың басына шортан шығып,

Балалардың дәурені тәмәм болар.

О күнде қарындастан қайыр кетер,

Ханнан – күш, қарағайдан шайыр кетер –

дейді (Мәшһүр–Жүсіп.Шығармалары. 6 том.70-бет).

Мәңгілік өмір ағашының мазмұнына Бостандық мағынасын берген Асан қайғының Мықаны қурап, «шайыры кеткен қарағайға» айналған. Қорқытқа єу баста бұйырғанының өзі – қу ағаш, қобыз. Ол - өлімнің бергісі. Қобыздың сарыны – ажалдың сарыны. Ал Абайдың: «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын» деген (В.Крыловтан аударған) өлеңінің өзінде де оның ойындағы Мықан ағашы туралы ұлы аңсары жатыр. үшеуі үшін де мәңгілік азат өмір аңсары үмітсіз дүние – жалған болып қалған. Бірінің «бәйтерегі құлады». Екіншісінің «қарағайын шортан шалып, шайыры кетті». үшіншісінің - Қорқыттың «қайда барсаң көрі қазулы тұр». Олардың «бостан дәуірі тәмәм болды». Жиделібайсын да, Жерұйық та орындалмас арман, «зар заманның басы». Өйткені «заманның азуын» тоқтататын ешқандай қасиетті нысана көрінбейді. Байқап қарасаңыз, Асан қайғы қазақ даласын кезіп жүріп, баға бермеген жері жоқ. Соның ішінде Шоқтерек, Бәйтерек, Ақшеңгел, Ақтерек, Емен туралы бір де бір толғау кездеспейді. Әрине, тоғайға да, орманға да жолықты. Бірақ ол әуел баста өзі: «Ерінбей іздеген Мықан ағашын табады. Ол Жиделібайсында өседі. Сол ара Жерұйық болмақ. Оған кәуірдің табаны баспақ емес» - деп іздеп шыққан киелі ағаш емес. Қорқыт ата да Мықан ағашын таба алмай, қайда барса да қазған көрге кезігіп отырды. Егерде Шоқтерекке, Бәйтерекке, Еменге кездессе, онда өлімнен қашпас еді. Ал қу қарағай - өлімнің нышаны, оған «зар заман» ақындарының поэзиясы толық дәлел. Ер Сайынның да табыты қу қарағай болуының себебі сонда.

Ажалдан ағаш арқылы араша іздеу – көркемдік жүйенің бір тәсілі боп табылады. Мысалы: «Қорқыт ата кітабінің» Қазан бектің ауылын жау шапқаны туралы жырында Қазанның ұлы Ораз қолға түскенде дар ағашының түбінде тұрып оған: «Атыңды ағаш десем, шамданба ағаш! О, Мекке мен Мәдинаның есігі болған ағаш! Құдаймен тілдескенде Мұсаның аса таяғы болған ағаш! Ерлердің ері - Әлидің дүлдүліне ер болған ағаш! Зұлпықарға сап болған ағаш! Хасан мен Құсайынған бесік болған ағаш! Мені саған асар болса, құлап түс ағаш! «– деп жалбарынады.

Мәңгілік өмір иесі - ағаштың киесі күшті. Киелі ағаштың рухы қолдаған Ораз ұл тірі қалады. Араға мың жыл салып ағаш туралы бұл қайырым Қашаған жыраудың аузына түседі. «Шайтанның қу ағашы бұл үйге қайдан келді?!» – деп шаптыққан Есқали сопыға Қашаған жырау:

Пайғамбарлар туғанда,

Бесік болған бұл ағаш.

Ибраһим қағба салғанда,

Есік болған бұл ағаш.

Жөбірейіл жаннаттан,

Алып келген төрт қылыш...

... Сынабына солардың,

Қат та болған бұл ағаш.

Әруақты ерлерге,

Жақ та болған бұл ағаш,-

деп бастырмалата жөнеледі. Демек, көшпелілердің көркем әлемінде «ағаштың» өзі көркем жүйенің бір тірегі ретінде қолданылған.

Жаһандық «древо мировое» мен орыстың «дерево жизниі» де Мәшһүр-Жүсіп суреттеген Мықан ағашының үлгісіндей анық емес. Мұны Мәшһүр-Жүсіп мұңлық:

Ей, жігіттер бұл сөзге құлағың сал,

Үгіт салған сөздерден ғибадат ал!

Кітаптың айтуынша, ей, жарандар,

Ғарыштың тап астында бір ағаш бар –

деп ескертіп алады да ойын әрі қарай сабақтайды.

Өмір мен өлім, фәни мен бақи арасындағы уақыт пен кеңістіктің бәрін сиратул көпірі арқылы өткізіп, Рухтың қолы хор қызына жетер тұста оқымысты ақын Мықан ағашының келбетін:

Пейіште тәуба ағашы, жапырағы зор,

Болғанда түбі – аспанда, басы төмен.

Иіліп жерге қарай салбырап тұр.

...Мысалы күн секілді көрінісі,

Саны жоқ, балдан тәтті көп жемісі.

Салбырап аспан көктен мәуеленіп,

Сонымен сегіз пейіш толған іші.

Үн қатар шулап ағаш түрлі күйін,

Сипатын тамамдауға жетпес зейін.

Түрлі дәм жемісінде бар-ды ләззат,

Пейіштің тамамлаған түгел үйін,-

деп (сонда, 6 т., 301-б) тамылжыта суреттейді.

Әрине, бұл діни аңсар мен әфсана. Бұл: төңкерілген ағаш – төңкерілген өмір – дегенді білдіретін эвенкілердің тәңірлік әфсанасының исламдық көркем жүйеге бейімделген жаңғырығы болуы ғажап емес. Қалай дегенмен де Апырасиаб пен Ертөстік, Қорқыт пен Асан қайғы аңсаған мәңгілік бақыт кеңістігі - Жиделібайсын да, Жерұйық та, жер ортасы – Көктөбе де осы. Жаратушы иемнің бұдан артық жаратқаны жоқ. Тек аңыз әфсанадағы ағашқа жеміс бітпеген. Өйткені сенің татар дәміңнің қай дүниеден бұйырып тұрғаны белгісіз. Ал мұндағы мәуе - бақи мәуесі, мәңгілік тыныштық аңсары. Сізді жалықтырмайды. «Сағымдай көтіріліп, сәулеленіп» бір сағатта жетпіс түрлі құбылады». Ләззат–жалған. Ал өзің мәңгілік жас, отыз үште ғана боласың! «Өлең бар – домбыра жоқ!». «Қатындар күн де қыз күйіне түседі!». Иә, сарын бар, домбыра жоқ. Өйткені ол жерде ағаш, тіршілік жоқ, бақилық рух бар. Өмір уақыты біткен, рух кеңістігі басталған. Шекарада ұстап тұратын Мықан ағашының жас саясы жоқ. Шоқтеректер де қураған. Бозторғайлардың да үні өшкен. Ажалдан арашалап қалатын қобыз бен домбыраның да дауысы естілмейді. Кәдімгі тылсым кеңістік (ваккум). Тек үнсіз сарын ғана бар. Бақидың мылқау сарыны, түссіз, түпсіз кеңістік бар. Қазақтар мұны: «Тауысыншақ уақытың бітті!» - дейді. Себебі:

Ағаштың жапырағы толып жатқан,

Аллаға баршалары таспих тартқан.

Әр жапырақта пенденің аты бар -ды,

Ажал жетсе жапырағы түсіп қалған!

Сондықтан да енді сені уақыт та, аңсар да, көшпелі дүние де, бозторғай да, арман да, Баян мен Құртқа да алаңдатпайды. Өйткені онда Мықан ағашы жоқ. Оның барлығы өтпелі өмірдің, көшпелі дүниенің етегімен бірге шыр айналып кеткен!...

Мұндай әсіреәфсанарлық ырымдық емеуірін уақыттың бөлшегі – мезгілмен де байланыстырылады. Мысалы: алакеуім, бесін, бейуақ, қызарып атқан таң, қызарып батқан күн, түн ортасы – зауал шақ боп мекзеліп, «уақсыз уақ» ретінде («Ертөстікте» - «уақытсыз уақыт») ишараланады. Алакеуімде басталған оқиға тыныштықты бұзу, бесінде бейнеленген оқиға - өмірдің соңы, бейуақ – қатер (жезтырнақ от басын жағалайтын кез), түн ортасы қауіп (жезтырнақ, не дәу келіп кеспекті шабады) боп есептеледі. Әсіреәфсаналар мен ертегідегі оқиғалардың тартысты тұстары, әдетте, осы мезгілге орайласа баяндалады. Зауал шақтың осы уақытын Абай исламдық көркем жүйе тұрғысынан «ант мезгілі» деп атайды. «Жүректе көп қазына бар, бәрі жақсы» атты Я. Полонскийден аударған өлеңінде («Жүрек») ажал қаупі төнген сәттегі жан тәсілім күйді:

Жұрт айтқан сол ант мезгіл келсең керек,

Мен де пенде, амалсыз көнсем керек.

Қызығы зор қайран дос, қайран тату,

Сендер өлдің, мен дағы өлсем керек! –

деп суреттейді.

Мұндағы «ант мезгілі» - иман үйіретін жан кешу сәті. Әсіреәфсаналардағы «бейуақ та» сондай үрейлі, зауал шақты білдіреді. Оқиға жеке адамның өліміне ғана қатысты емес, әсіреәфсаналық ғарыштық сыпат алғандықтан да, бейуақ - «уақсыз уақ» деп есептеліп, кеңістіктің бір мезгілі – тылсым уақыт ретінде қарастырылады.

Әсіреәфсаналық Мықан ағашы, яғни, өмір бәйтерегі ықылым заманнан бейнелі түрде тасқа сызылып, меңгірге қашалып, ағашқа можандалып, сырмақ пен текеметке, түскиізге, құрақ көрпелерге, тұсшымылдықтарға бейнелері түсірілген. Оның ең көне үлгісі – күнді қоршай қойнына алған Мықан ағашының жартастағы бедері, біздің жыл қайыруымыздан бұрынғы ҮІІ–Х ғасырды қамтитын Пазырық қорғанынан табылған «мәңгілік ағашы» бейнеленген сырмақ пен тұсшымылдық. Эрмитаждың «Алтын қорындағы» «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының оқиғасы бастан аяқ баяндалатын, Шоқтеректің түбінде ат жетектеп кездескен ғашықтар бейнеленген алтын пәйзілер (Әлкей Марғұлан марқұм бізге көзі тірісінде силаған сызба суретте Шоқтеректің бейнесі барынша анық салынған – Т.Ж.). Тіпті орта және кейінгі ғасырлардың «тастағы дастаны» болып саналатын Үстірт пен Маңғыстаудағы Қарағаш пен Қамыспай қорымдарындағы «Мықан тастар» (қараңыз: Тасмағамбетов И. Құлпытас. Астана. Берел. 2002. 392 б.; «Бәйтерек» -10 б., «Ғарыш символымен сомдалған өмір бәйтерек» -34,35 беттер; «Кісі бейнесіндегі ғарыштық құлпытас» – 68 б.; «Мәңгілік ағашы» – 72 б.; «Гүл қауашақты сандықтас» – 91 б.; «Мәңгілік жасыл өмір иесі» – 101 б.; «Тас емендер» – 110-113 беттер, «Үйеңкі тастар» (154-158,161 беттер) сол ғарыштық «мәңгілік өмір» нашандары.

Тасқа бедерленген мифтік бейнелерде шарттылық пен ғарыштық емеуіріндер басым. Мысалы, күннің шарайнасы ретінде нүктемен қосылған шеңбер аспан мен жердің ортасындағы алып бәйтерекке ұқсайды. Ағаштың діңі адам бейнесіне қара тартады. Бұл – жер кіндігі - Мықан ағашының бүкіл әлемдік ғарыштық көркем санадан туған бейнелік нышаны. Жерұйық, Жиделібайсын, Шоқтерек, Бәйтерек, Алып емен сияқты әулиелік-аңыздық сипатқа ие боп, кеңістіктен уақыттық белгіге айналған нақты наным нұсқалары – «мәңгілік өмір бәйтерегі» ретінде аруақтардың басына қойылған меңгір тастар. Тастың тұрқы еменжапырақтала ойылып, ақым мен аспанды жалғастырып тұрады. Кей ескерткіштерде үйеңкі жапырақтала әрленеді. Мұндағы емеуірін: тіршілік иесі құлады («Бәйтерегім құлады», бірақ оның рухы мәңгілік кең көк аспанның құшағына енді). Мына жерде (өлім) тәні ғана жатыр – деген ишара. Сол меңгір тас арқылы өлген адамның әруағымен тіл қатыса аласыз. Яғни, тас бедер – адамның жердегі уақытының біткенін, енді оның орны ғарыш кеңістігінде екендігін меңзейді. Сондықтан да тірі ағашты түркі жұрты кие тұтып:

Жерде қара тауларың құламасын,

Көлеңкелі ағашың кесілмесін,-

деп («Қорқыт ата. А. ҚЭ: 1999. 187 б.) жырлайды.

Мұндағы астарлы мағыналы ишараның бірі – тірі азаматың қатерге ұшырамасын деген тілеу. Халықтың қадірлі тұлғаларын «Бес бәйтерек» деп қастерлеуіміз де оларды қасиеттердіру ниетінен туған. Ажалдың суық сарынын естіртетін қобыздың үніндегі зар - өлім зары. Өйткені оның өзі қураған ағаш түбірінен жасалғандықтан да, ажал озаны Қорқыттың:

Қарағайдың түбінен,

Қайырып алған қобызым.

Үйеңкінің түбінен,

Үйіріп алған қобызым,

Ақ қайыңның безінен,

Қағып алған қобызым.

Өзегінің қара емен,

Ойып алған қобызым. –

деген (Қорқыт ата. А. Қазақ энциклопедиясы,1999,125 б.) сарынының өзінен өлім азаны азынап тұрады. Мұндағы қарағайдың, үйеңкінің, қайыңның, еменнің өзектері нәр-сөлсіз, суалған, ақ сөңке ағаштар. Ал қазақ ұғымында «қуарып қалған қу томар» - апокалипсистің нышаны. Жоғарыда келтірілген «Қорқыт ата» жырындағы:

Жерде қара тауларың құламасын,

Көлеңкелі ағашың кесілмесін, -

дегендегі емеуірін де осы.

Өйткені, заман ақыр болғанда, содан кейін Қорқыт туғанда қасиетті Қаратаудың басын су алып, Қараспанды бұлт шалған. Бәйтеректер Ңұқ пайғамбардың кемесі үшін кесілген. Әсіреәфсаналардағы көркем түйсік, міне, осындай ғарыштық ұғымдар мен бейнелерді көркем жүйе арқылы тоғыстырып жібереді. Сондықтан да кеңістік пен уақыттың, өлі мен тірінің, бақи мен фәнидің арасы кей мифтерде ажыратылмайды. Оны түйсікпен, емеуірінмен, ұзына сарынымен ғана түйсінесің. Қобыз тартылса – Қорқыт, Қорқыттың аты аталса – Қорқыттың көрі, яғни, ажал сарыны ойыңа оралатыны сияқты, қу қарағай, қу тамыр тілге тиек етілсе бітті, қалайда өлім туралы бір хабар естіледі. Бұл мифтік шартты заңдылықтың ишарадан ырымға айналып кеткен дәстүрлі көркем нышаны.

Қазақ жұртының жұбанышы - әсіреәфсаналық көркем сананы ақиқаттандырып, байтағының төріне Бәйтеректі қондырып, көркем қиялды өмірлік шындыққа айналдыруда. Мәңгілік аңсарына көркем сана арқылы сәулет берген асқақ елдің арманы бұл. Мықан ағашының мағынасы мен мазмұнына ой сәулесін түсірген де сол бостандық Бәйтерегі – болашағымыздың бәйтерегі. Бұл да әсіреәфсанарлық идеология мен саясатқа өзінше жауап.

Мықан ағашы - өмірдің ұясы. Сондықтан да ертегілер мен әфсанадағы кейіпкерлер қандай қиындыққа ұшыраса да тура өлім халіне жеткенде: «…құдай жолына түсіп (тәубесіне келіп -Т. Ж.), мал-жанынан безіп, қаңғып келе жатып бір қалың ағашты бәйтерекке келіп, бәйтеректің түбінде ағып жатқан тұщы мөлдір бұлақтан» (Әбілһаят суына - мәңгілік суына – Т. Ж.) сусындарын қандырады (Мәшһүр-Жүсіп. Шығармалары. 6-том. 18-бет). Бұдан кейін оқиғаға айдаһар, самұрық құс, дәу араласады. Сол қасиетті бәйтеректің киесінің нәтежесінде өлімді жеңіп шығады. Тылсым дүниелен (нижний мир) асқақ дүниеге (высшая идея) көтеріледі. Самұрыққа мініп көк аспанның аясында ұшады. Мақсатына жетеді.

Тәуелсіз қазақ елінің Бәйтерегі де сол асқақ нысананың символы. Мұратына жеткен елдің аңызға қойған ақиқат ескерткіші.