Бұл басылым «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығының құрлғанына 10 жыл толуына арналады
жүктеу/скачать 293.5 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- – де ген ой тастайды
- дейді (IV. б-бап).
- 2. «Апи – Жер –- Папидің жұбайы» (Граков, 82-б.), мұндағы Апи – апа, апай, ана.
- 3. «Гойтосир – Аполлон, күн құдайы болуы мүмкін және жылқының киесі» (Граков, 82-83-б.).
«Дегенмен де, бұл арада Алкман ақын нақты бәйге аттарын суреттеп отыр деп ойлауға да болады. Өйткені скифтердің жағал жалды аттарының тұқымын қыздардың алтын шашына теңеу жиі ұшырасады. Мысалы; скифтердің жатаған бойлы, аса төзімді жылқыларының ішінен шыққан, бектер ғана мінетін асыл тұқымды, тұрықты, жирен жалды аттар ерекше бағаланған. Мүмкін, скифтер осынау жағал жалды аттарды Қолақсайдың күн сәулелі күміс жалды дүлдүлінің тұқымы деп санап, айрықша құрметтеген шығар», – деген ой тастайды. Ал, осы шумақтағы Алкманның суреттеп отырғаны «Қыз қуу» емес пе екен? Жырды оқып отырғанда Олжас Сүлейменовтың «Қуып жет мені, жігітім» атты өлеңі ойға оралады. Әрине, бұл долбар ғана. Бірақ та осы қыз қуудың өзі күні кеше ғана пайда болған жоқ қой. Мүмкін, сонау скиф заманынан бері бар шығар? Қиялдай білгеннен адам қиянат шекпейді. Ал қиял болмай шықса ше? Мысалы; Алкман жыл қайыруымыздан бұрынғы ҮІІ ғасырда өмір сүрді. Оның папирос қағазына жазған жырын б.д.д. ІІІ ғасырда сонау Қытай елінің патшасы болған У-дидің біле қоюы екіталай. Алайда «терлегенде терісінен қан тамшылайтын атты» іздетіп, әскер жібереді. «Тұлпарлар келе жатыр» дегенді естіп, жүрегі өрекпіп: Тұлпар келді ағылып, Шөл даладан сабылып. Сонау қиыр батыстан Жатыр жат ел бағынып. Тұлпар келді тебінмен, Тері – бұлақ төгілген. Жүні – бейне жолбарыс, Сиқыр дерсің тегіннен. Тұлпар келді қиырдан, Тандыр дала қиыннан. Сапар шегіп шалғайдан, Иесіне бұйырған. ...Тұлпар келді ағылып, Айдаһар – арқан тағынып, – деп (Уаң-Миң-Жи, Уаң-Биң-Хуа. «Үйсін туралы зерттеулер». Үрімжі, 1989) үсті-үстіне тепелеп жыр жазғанда, өзінен бес ғасыр бұрын өмір сүрген Алкманды еске алды дейсіз бе? Аттың қазақ жерінде тұңғыш рет ауыздықталып, киелі жануарға айналғанын, әлемдік өркениет тарихындағы шындық ретінде мойындалғанына он жыл ғана болды. Қасиетті көмбе – қатакөмбе туралы алғашқы емеурінде Геродот:
Демек, Тарғытайдың денесі сол патшалықтың ішіне жерленген. Себебі, бір жұртта екі қасиетті көмбе болмайды және алтын бұйымдарды тәңірдің өзі Тарғытайға сыйлаған. Ал көшпелілердің салты бойынша, өлген кісінің бұйымдары өзінің қабіріне бірге көміледі. Жыл сайынғы өткізілетін салтанат – тек асыл заттарға көрсетілген құрмет емес, Тарғытайдың әруағына да тәжім ету және тәңірге тасаттық беру рәсімі екені анық. Ойша болжасақ, Тарғытайдың қабірінің қасына кейін Қолақсай, одан кейін оның ұлы, үрім-бұтағы жерленген. Жыл сайынғы тәнірге арнап шалынатын құрбандық та сонда өтеді. Оған дәлел: «Скифтердің салтына келетін болсақ, ол былай: скиф тек төмендегі мына құдайларға ғана табынады: ең әуелі – Гестия, содан кейін – Зевс пен Гея (Геяны істің әйелі деп есептейді), содан кейін – Аполлон мен Аспан текті Афродита және Геракл мен Арес. Патшалық Скифпіз деп аталатындар Посейдонға табынады. Бұл құдайларға барлық скифтер табынады. Соның ішінде Гестияның скифтер өздерінше Табити, Зевсті Папай деп, менің ойымша, өте дұрыс атаған, Геяны – Апи, Аполлонды – Гойтосир, Афродита Уранияны – Аргимпаса, Пасейдонды – Фагимасад деп атайды. Скифтер Арестен басқаларын мінәжатхана, храм, сарай салмайды», – деген Геродотты (ІҮ. 50-бап) мәліметі. Бұл үзіктен мынаны аңғарамыз: Табити-тәңір. Барлығынын жаратушысы. Папай-баба, скифтердің әке тегі, Апи-апа, ана тегі. Көшпелілер үшін ең қасиетті есім осы үшеуі. Гайтосир, Қойтосар – түбірі – Гойтас, қойтас – «малдың киелі иесі, ол малға пәле әкелетін құбыжықты, садақшы барымташы, сиқыршыны жеңген... Аргампас – түбірі – арг – әруақ-өлім мен өмірдің белгісі, әруақтардың белгісі... Арес – соғыс құдайы». М. В. Агбуновтын түсіндіруінше осылай. Тек – тәңірді тәңір демейді және сөздің түбірлік мағынасын ашпайды. Оның есесіне, Ж. Дюмезиль тереңірек талдаған. Бұл пікірді түбегейлі тұжырымдай түсу үшін, негізгі мақсатымызға жатпаса да, шағын сөздік жасай кетейік. Атаулардың түсініктемесі Б.Н.Граковтың пайымдауы бойынша берілді. 1. «Папай – гректердің Зевсімен парапар құдай. Демек, ол, ең алдымен, ашық аспанның құдайы, жай ойнатушы, сонымен қатар, жаратушының өзі. Ол – тек құдайлардың ғана бабасы емес, патшалардан бастап, қарапайым скифтердің атасы. Оның ұлы Тарғытай – Геракл, батыр – ел атасы – (Граков, 82-б.). Осындағы Зевс атын Көк Тәңірімен ауыстырсаңыз болды, қалған түсініктердің барлығы исі түркі қауымына түсінікті. Папи – баба, ата-баба, аспан құдайы – Көк Тәңірі, Тарғытай – Тарғын. Ал, Тарбағатай тауын ескі кезде Тарғыбатай деп атаған, Ертістің бір тармағы Тарғын деп аталады. 2. «Апи – Жер –- Папидің жұбайы» (Граков, 82-б.), мұндағы Апи – апа, апай, ана. «Жер ана» ұғымы көшпелі қауымда ежелден бар. Әйгілі Алшынбай бір үлкен дауды шешуге келіп, күтушілерге мініп келген атын дұрыстап күтуін өтінгенде, Отыншы би: «Жер – анасы, мал – баласы. Жүгенін сыпыр да, қоя бер»,- деп сөзден тосылдырыпты деген әңгіме соған толық дәлел. Аспан ата – Көк Тәңірі; Жер ана – бүкіл түркілік ұғым. 3. «Гойтосир – Аполлон, күн құдайы болуы мүмкін және жылқының киесі» (Граков, 82-83-б.). Көшпелі қауымда әр малдың өз иесі бар. Жылқының иесі – Қамбар-баба. Гойтосир мен Қамбар атауы өзара ұқсас та болмағанмен, баламасы бір. Ол кезде қойдың иесі – Шопан атаның орнына да осы сөз қолданылуы мүмкін. Пәлені тосу үшін киесіне сиынған. «Гойтосирді – қойтосар деп те құбылтуға болар еді, бірақ.... сөз теруден бас тарттық. 4. «Табити – гректердің Гестиясына ұқсас, яғни, патшаның ошақ иесі» (Граков, 83-б.), демек, Табити – табыну отқа табынуды, от тәңірін білдіреді. Отпен аластау, оттан секіру, жеті шырақ жағу, отты су құйып өшірмеу туралы дәстүрлік салтты біз әлі де ұмытқамыз жоқ. Табити – табыну. 5. «Аргимаспа – аспан Афродитасы... Таман мүйісіндеп меоттар Афродита – Апатур атты құдай анаға табынған» – (Граков, 83-б.). Демек, Аргимаспа – Апатура ғой, ал Апи – апа, апа тәңір, ару аспан дегенді білдіреді. Айсұлу, Күнсұлу дегеннің бір түрі. «Шахнамада» Тұр – Тұран, ендеше, Апатұр – Тұрана, түркілердің анасы дегенді де білдіруі ғажап емес. 6. «Фатимасад – Посейдон бізге бимәлім ұғым. Олар теңізші болған жоқ. Грек ұғымында Посейдон – теңіз тәңірісі және жылқының, жылқы шаруашылыңының құдайы» (Граков, 84-б.), Пырақ, Қамбар ата сияқты кие. Су тәңірісі болуы мүмкін. 7. «Борисфена – өзеннің қызы – жыланқұйрықты су перісі, жартылай әйел, жартылай еркек» (Граков, 84-б.). Бұл туралы аңыз хұн, оғыз, қыпшақ, қимақ арасында кең тараған. Ертіс, Қатын өзендерінің шығу тарихы соған дәлел. Әрине, скифтер оны Борисфен деп емес, басқаша атаған. 8. «Неврлер туралы әңгімелегенде, оларды сиқыршылар екен деп айтады, себебі, олардың әрқайсысы жыл сайын екі-үш күн бөріге айналып кетіп, қайта қалпына түседі екен-міс» (Граков, 121-6.). Бұл арада тарихтан хабардар адамға қосымша түсінік беріп жату артық. Неврлердің Бөріге, Көкбөріге сенетіні анық. Бөрі – исі түркі жұртының киесі. Геродот мұны б.д.д. Ү-ғасырда сонау Афиныда отырып жазса, Сыма-Цянь мен Бань-Гу қытай жерінде жүріп тарихқа алдырды. Үйсіннің күнбиі Елжау, б.д.д. ІҮ ғасырда, гунн көсемі Еділ (Аттила) III-V ғасырларда, Бунақ X ғасырда, Қоншақ пен Гызак ХІ ғасырда түн ішінде айдалаға барып, бөрі боп ұлығанын Баян абызға дейінгі жылнамашылардың бәрі жазған. Оғыз қағанның хикаясы өз алдына. «Тавры – таулықтар. Энарей – әйел киімді еркек, ене киімді, ерене деген (Граков, 78, 82-б.) сөз екен. Эорпата – амазонка, зор – ер, ер мінезді әйел деген сөз, яғни, Ер апа. Осының барлығын кездейсоқтық деп қараудың өзі ғылымға қиянат болар. Ал, бізге салсаңыз, шындық және тарихи негізі бар шындық. Реті келгенде айта кетейік. Құрбандықта қасиетті шарап құятын үлкен ыдыстың аты скиф тілінде – саба, сыра құятын ағаш-шана, яғни, шан, ашар-шана, араның балы – ал, бал екен (Дюмезиль. 174-б). Скифтердің танымы туралы ілгеріде айтылғандықтан да, бұл арада оған тоқталып жатпаймыз. Онсыз да бәрі түсінікті. Ал енді осы тәңірге және қалған құдайларға құрбандықты қалай береді екен, соған келейік: «Барлық құдайларға арнап берілетін құрбандықтар мен соған қатысты өтетін салтанаттардың рәсімі бірдей және былай өтеді: құрбандыққа арналған малдың алдыңғы екі аяғын байлайды. Құрбан шалатын адам малдың арт жағына таман тұрып арқанды тартып, оны жерге жығады. Мал жығылып бара жатқан кезде әлгі адам құрбандықты арнаған құдайының атын атайды. Содан кейін малдың мойнына тұзақ салады да, оны қылқындырып өлтіреді. Бұл кезде олар от жақпайды және ешқандай артық-ауыс жасамайды. Құрбандық мал өлген соң оның терісін сыпырып алады да, етті аруға кіріседі. Скиф даласыңда ағаш өспейтіндіктен де, олар етті пісіру үшін мынадай қулықты ойлап тапқан: құрбандық малдың терісін сыпырып алған соң, сүйектің етінен түк қалдырмай сылып алады да, өздеріңің ыдыстарына (егер дайын тұрса) салады, ол лесбостықтардың құтысына ұқсайды, бірақ одан әлдеқайда үлкен. Етті қазанға салған соң жаңағы малдың сүйегін отқа жағып, ет пісіруге кіріседі. Егерде дайын қазан болмай қалса, онда барлық етті құрбандыққа шалынған малдың қарнына нығыздап тығады да, су құйып, астынан сүйекті жағады. Сүйектер отқа сондай жақсы жанады, ал сүйексіз ет қарынға емін-еркін сиып кетеді. Сөйтіп, құрбандық шалған өгіз де және басқа жануарлар да өзінің етін өзі пісіреді. Ет піскен соң құрбандық шалған адам сұрпы еттің және ішек-қарынның бір бөлігін кесіп алады да, алдына қояды. Құрбандыққа бұдан басқа да (өгізден – Т. Ж.) үй жануарларын, әсіресе жылқыны көбірек шалады» (Геродот. IV. 60-61-бап). Осыдан 2000 жыл бұрын Геродоттың өзі куә болған құрбандық шалудың дәл қазіргі күндегі қазақ, қырғыз, өзбек, түркіменнің құрбан айтынан қандай айырмашылығы бар? Тек Көк Тәңірге емес, Аллатағалаға бағыштайды. Малды бауыздайды. Құдайға шүкір, отын жетерлік. Ал «Қу сүйегіңді жағамысың» деген тіркес әлі де қолданылады. Сұрпы етті малдың өз қарнына салып жасаған жаужұмыр – кәнігі аңшының ең сүйікті асы. Өзіміз екі-үш рет дәмін татқамыз. Алып жүруге оңай болу үшін, ауылдан келген ағайындар қойдың етін қарнына тығып әкелуі қала жұрты үшін дс онша таңсық емес. Соғымның төресі – жылқы, еттің көкесі – қазы. Тіпті: «Скифтердің дәстүр- салттары осындай. Олар шошқаны құрбандыққа шалмайды және бұл хайуанды өз елінде ешқашан ұстағысы келмейді» – деп жазады Геродот (IV. 63). Көшпелі қауым қорсылдатып алдына сап қуып жүруге көнбейтін жануардың етін сол кезде де, қазір де аузына салмайды. Ол дәстүр исламнан бұрын қалыптасқан. Қытай жылнамалары да теріске шығармайды. Естірту – қазақ жұртындағы ең жауапты рәсімнің бірі. Кісіліктің, ақылдылыктың, ағайыншылықтың сыналатын тұсы. Өлікті жөнелту де үлкен сын. Ал жерлейтін орынды таңдау бәрінен де жауапты жұмыс. Скифтер де көсемдерін жау қорламайтын әрі барлығына қолайлы жерге жерлеуді ойластырған. Олар мәйітті бальзамдауды білген. Марқұммен қоштасу, оны жерлеу рәсімі үйсіндердің рәсімімен бірдей. Ал олар мұны хұндардың салтымен үйлестіргені тарихтан белгілі. Үйсін күнбиін жерлеу жайын еске алсақ та жеткілікті. Геродоттың өзімен ғана шектелеміз. «Патшаның қабірі Герра жерінде, оған дейін Борисфен өлгенде өзені арқылы кеме жүзе алады. Скифтер патшасы өлгенде де төрт бұрышты ор қазады Қабір дайын болған соң мәйітті көтеріп арбаға салады да, денесін майлайды, содан кейін, марқұмның қарнын жарып, ішек-қарнын алады да, оны орнына шайқурайдың сабағын ұнтақтап толтырады және әтір шөп пен селдірдің тұқымдарын себеді де, қайтадан жауып, арбамен басқа тайпаларға апарады. Олар мәйітті дәл жаңағыдай тәсілмен қайтадан тазалап, келесі тайпаға жібереді. Құлақтарын ұстарамен шертеді, шаштарын дөңгелектеп қияды, қолдарын тіледі, бетін, маңдайын, мұрнын тырнайды, сол білегін жебемен жаралайды. Содан кейін арбамен келесі тайпаға апарады, мәйіттің соңынан алдыңғы тайпа еріп отырады. Сөйтіп, бір тайпадан екінші тайпаға ауысқан мәйіт патшаларды жерлейтін қабірге келеді. Қабірдің астына сабан төсейді де, мәйітті соның үстіне қояды, дененің екі жағынан екі найзаны тіктеп қадайды да, бетіне екі бөренені көлденең содан кейін қамыстан жасалған бойрамен бетін жабады. Қабірдің бос қалған жеріне қызметшілердің тұншықтырып өлтіріп қасына көмеді, шараптың шертпегін қояды және аспазды, атшыны, қызметшісін, шабарманын, қорғаушысын, өзінің мінген атын, тағы басқа да үй жануарларын бірге жерлейді, сонымен қатар алтын тостаған қояды, ал күміс пен жезді олар пайдаланбайды. Бұл рәсімді бітірген соң, олардың барлығы бір-бірімен таласа-тармысып, бетіне топырақ салады, топырақты неғұрлым көп үйіп, төбеге айналдыруға тырысады» (Геродот. IV. 71-бап). Бұл рәсімдердің барлығы тура сол қалпында сақталмағанымен, жаңғырықтары әлі де қазақ арасында бар, ал мұсылман дініне кірмеген Сібір түркілерінде бұл көбірек сақталған. Скиф патшалары жерленген Күлтөбелердің дені расталып отыр. Алтын оба, Күлтөбе, Солоха, Шертомлық, Қобан, Теміртау, Ольви қазбаларынан аса бай айғақтар табылды. Аталған қорғандардың арасы көшпелілердің өлшемімен салыстырғанда онша қашық емес, қанаттас жатқан қасиетті төбелер. Мәйітті арбаға салып, ел ішін аралату рәсімі мұсылман дінін қабылдаған көшпелілердің ішінде сақталмаған. Таным, дәстүр, тіршілік салты өзгерді. Ал тура осы көрініс Уаң-Миң-Жи мен Уаң-Биң-Хуаның «Үйсін туралы зерттеуінд»: «Құмылдан батысқа қарай бет алып, Тянь-Шань тауын қабырғалай көшудің өзі 100 мың жан саны бар көшпенді ұлтқа өте қолайлы болмақ. Мейлі Тянь-Шаньның терістік баурайы немесе тау іші болсын, бұл екеуінің де суы мол, шөбі шүйгін. Археологиялық тексеру материалдарына қарағанда, Үрімжінің оңтүстік маңынан, Мичуан жайылымынан және Шиху ауланының батысынан Жыңға дейінгі аралықтардан сүйір түстіктен терістікке қаратып қойылған қабірлер табылған. Олардың қатар-қатар тізілуі Іле бойындағы үйсін зираттарына ұқсайды. Бұлар үйсіндердің батысқа қоныс аударған кезінен қалған із болуы мүмкіндігін жоққа шығара алмаймыз. Жыңнан батыс қарай беттегенде, Тянь-Шань тауынан асып түсіп, өзенінің басы Жұлдыз өзені мен Текес өзеніне баратын төте жол бар. Үйсіндер жүрген негізгі орталықтың бірі осы ара», – деп жазылған. Елжау бидің «ескі жолы» – осы соңғы жол деген топшылауға қосыламыз. Көшпелілердің ежелгі тау мен даланы қатар тізгіндеп, тең пайдаланылған ескерсек, жайлау мен қыстақтың арасын алжырату қиынға соқапайды. Сол көштің жер бетіндегі таңбалары әлі кездеседі екен. «Әсіресе Мұзарт жайлауында, таң патшалығы кезінде Бедел тауы деп аталған Мұзтау шоқысының терістік баурайында үлкен-үлкен қабірлер тау сағалап қаз-қатар тұр. Олардың таған аумағы – 200-300 метр. Биіктігі 7-8 метр келеді. Ол шалғынды жасыл алқапта әр алуан бейнемен шоқтықтанып, тұлғаланып, көз тартады. Бұлар үйсіннің қаракөк текті ақсүйектерінің қабірі екендігі қақ». Ариант патшаның алып қазаны туралы Геродотта аңызға бергісіз тамаша дерек бар. Ол қазанды Ақсай (Ақсампей) деген жерден көзімен көргендігін «тарихтың атасы» айтады. «Бұл арада Клеомброттың ұлы Павсанийдің құдайға арнап шарап ашыту үшін жасатып, Понттың кіре берісіне қойған шертпегінен алты есе үлкен жез қазан тұр. Ол қазанды көрмесеңіздер, мен суреттеп берейін: оған 600 құмған су еркін сияды, ал сқифтердің бұл ыдысының қалыңдығы алты елі. Жергілікті тұрғындардың айтуы бойынша, ол жебенің ұшындағы жезден құйылған. Ариант деген скифтің бір патшасы скифтердің санын білмек болыпты. Сол үшін әрбір скиф бір-бір жебенің ұшын әкелсін, әкелмегендер өлім жазасына кесіледі деп жарлық шығарыпты. Жиналған жебе ұшының көптігі сондай, патша жебенің ұшынан ескерткіш жасау туралы шешім қабылдайды да, осы жезді балқытып, қазан құйып, оны Ақсайға (Ақсампейге) орнатыңдар деп әмір береді. Міне, скифтердің жалпы саны туралы алған мәліметім осындай» – деп (Геродот. ІҮ, 81-бап) куәлік береді. Ғұламаның бұл сөзінің растығын қазба мұралары дәлелдеп отыр. Археологтар мұндай қазанның бірнешеуін тапты. Көлемі әр түрлі. Алайда «қазылған қорғаннан» табылған қазан өзінің көлемі, түрі жағынан Түркістандағы қазаннан еш айырмашылығы жоқ. Асты соған пісіріп, кейін сол араға қалдырып кеткен. О дүниеде сол қазаннан дәм татады деген наным болған. Міне, Тарғытай мен Қолақсайға да берілген асқа дәл сондай тайқазан асылған. Бұған қоса, Тоқтамысқа қарсы шабуылға бара жатқанда Ұлытаудың басына әскерінің санын білу үшін Ақсақ Темір үйдірген Тасоба әлі де сақтаулы. Мысшана немесе тайқазан туралы бұл аңызды қытай ғалымдары да растайды: «Металл қорыту – үйсіндердің негізгі қолөнер кәсібі. Археологиялық материалдарға негізделгенде, батысқа қоныс аударып барудың алғашқы мезгіліндегі үйсін қабірінен пышақ, кездік, біз секілді металл жабдықтар табылғанымен де, бұлар тым аз, бәрінде кездеспейді, ішінара қабірлерден ұшырасады. Оның үстіне, металл жабдықтары сапасы жағынан да тұрпайы. Орта мезгілден кейінгі қабірлердегі ахуал едәуір басқаша. Бұл кездегіден күнделікті тұрмысқа керекті пышақ, біз сияқты заттар жаппай табылады. Мұнан тыс жұмыр пышақ, семсер, соқа сықылды заттар да шықты. Осы қатарда қола біз, ұсақ әшекей бұйымдар, қола ыдыс, тағы басқалар бар. Қабірдің төрт қабығасын және ақым ағаштарын мәнерлеу іздерінде балта, күрек, бұрғы секілді жабдықтарды пайдаланғаны анық байқалады. Сонымен бірге, әр түрлі үлгідегі алтын жалатқан зейнет бұйымдары, алтын сақина, алтын сырға, тағы басқалар табылды. Алтын жалатқан зейнет бұйымдарына қарап көрсеңіз, әсілі, қола бұйымдарға қапталған, оның жасыл дағы анық көрінеді... Үйсіндер қорытуда кен байлығын пайдаланған. Тянь-Шаньның батыс сілемінде қола, мыс, темір рудалары байлығы мол. Бұл туралы тарихи материалдарда жазба деректер бар. Таяу жылдардан бері біз Нылқы ауданының Нұрасай тауынан бұдан 2600 жыл бұрынғы мыс, қола қорытылған байырғы ескі жұртты таптық. Бұл жағдай Іле өзені аңғарында кемінде «Жылнама» заманынан (біздің заманымыздан бұрынғы 722 - 482-жылдар шамасы) бастап мыс, қола қорытылғанын даусыз дәлелдейді. Әрине, темір көбірек қорытылған болса керек» (Уаң-Мың-Жи, Уаң-Биң-Хуа). Скифтердің тіршілік-тұрмысы қақында арнайы кітап жазған Д.Б.Щеловтың «Осыдан 2000 жыл бұрынғы Қара теңіздің солтүстік жағалауы» атты еңбегінен үзінді келтірумен өз ойымызды тұжырымдаймыз. Біздіңше, ғалымның осында айтқан пікірін салыстырып, дәлелдеудің қажеті жоқ. Бәрі де сіз бен бізге үйреншікті, таныс жайлар: «Скифтердің арасында патшалық скифтер деп аталатын топ өзгелеріне өз ықпалын жүргізіп отырған. Бұлар, негізінен, жылқы мен қой ұстайтын, өздерінің табындарымен Азов жағалауындағы жазықты өрістей көшіп жүрген көшпелі малшылар еді. Тумысынам атбегі, олар өмірінің көбін ат үстінде өткізеді. Жылқы олардың мінер көлігі ғана емес, ең басты тіршілік көзі еді; жылқының етін үлкен тайқазанға асып, тамақ етті, биенің сүтінен қымыз ашытты және басқа да тағамдар жасады. Патшалық скифтердің чертомлық (Днепрдің жағасындагы Никопольдың маңында) қорғанынан грек шебері (?-Т. Ж.) жасаған үлкен күміс табақта скифтердің асау атты бұғалықтап, үйретіп жатқан бейнесі табылды. Осы табақтан және басқа да заттай айғақтардан скифтердің сыртқы кейпін анық елестете аламыз. Олар ұзын шаш жіберіп, сақал қойған, теріден, аң терісінен, зығырдан есілген ұзын шалбар мен қысқа жеңді шапан киген, аяғына теріден етік, басына киіз қалпақ киген. Өзінің бала-шағасы мен жүктерін төрт дөңгелекті, үсті жабық арбамен алып жүрген. Бұл олардың баспанасының да міндетін атқарады. Мұндай арбаның сұлбасы жасалған ойыншық үлгі табылды» (17-б). Міне, осының барлығы бізді жалпы скиф (скунһа, скит), хұн (гүн, гунн, ғұн), сақ (саке) атты көшпелі өрениет иелері туралы әсіреәфсаналар (мифтер) мен аңыздарды, тарихи деректерді бір арнаға түсіріп, жылнамалық тұрғыдан жүйелеп, Ұлы Дала туралы батыс пен шығыс деректеріндегі көркем ойды жұптастыра, жарыстыра беруге негіз қалады. Сол арқылы өркениеттер тарихын қазіргі алаш идеясына негіз тартқан көзқарас тұрғысында таным сүзгісінен өткізуді мақсат еттік. Әрине, батылдау көрінген бұл ғылыми жоба туралы пікірлердің бір жерден тоғысуы екіталай. Алайда салыстырмалы әдебиеттану мен салыстырмалы тарих ілімі үшін таңсық талпыныс емес. Тарғытай мен Оғыз қаған, Ишпақай мен Алып Ер Тоңа, Су құдайы мен Қара Ертіс, Амазонка мен «Тұлпарлар» жырының қатарласып берілуі де сондықтан. Дала өркениеті туралы көне грек, тим, қытай, араб, парсы, көне түркі әфсаналарынан алынған салыстырма мысалдарды жалғастыра беруге болар еді. Алайда олардың әр қайсысы жеке-жеке ғылыми зерттеу жұмыстары мен жобалар арқылы жүзеге асатын дербес жинақтрдың міндеті деп санаймыз. Біз тек, әфсаналардың аңсарлық аңысын аңғарту үшін ғана жекелеген дәйектерге жүгіндік. Мысалы, Бейжіңнің «Ұлттар баспасынан» басылып шығып жатқан Ж.Мырзаханұлының жетекшілігімен жарық көріп жатқан «Жұңго тарихнамаларындағы қазаққа қатысты деректер» атты көп томдықтың ішіндегі аңыздар мен әфсаналарды, деректік құжаттарды тақырып бойынша жүйелеп берсек, соның өзі де бір жинақтың жүгін көтерер еді. Алайда оны келешектің еншісіне қалдырдық. Ежелгі грек тарихаттарындағы деректер қақында да осыны айтуға болады. Ал араб, парсы жазбаларындағы аңыз, әфсаналар алдағы томдықтардың еншісіне тиесілі екенін ескерте кетеміз. Әдебиеттің міндеті – үкім емес, ой салу. Мифтер мен аңыздар да, дәстүр, салт туралы баяндаулар да сол тұрғыдан сарапталып, талданады. Біз сол мақсатты көздедік. Егерде, осы салыстырмалы жинақтау көшпелілердің көркем ойлау жүйесі мен көркем ойының дамуынан хабардар етіп, «далалықтарды тағы, сауатсыз, жауыздар» деп кемсіте жазған грек, рим, қытай тілдерінде олардың өздерімен тең дәрежеде ойлау қабілеті барлығын мойынсындырса, бұл жобаның діттеген жерден шыққаны деп ойлаймыз. ІІІ.
Мәселе мынада, көшпелілер үнемі қозғалыста болды, олар Арғы Алтайдан бастап Альпіге дейінгі ұланғайыр кеңістікте тоқтаусыз көшіп жүрді. Отырықшы жұртқа жылқыларды жүгендеуден бастап үзеңгі, шалбарға дейінгі мәдени жетістіктерін енші етті. Өздері де олардың мәдениетінің дала жағдайына үйлесімділерін сіңірді, сіңіп те кетті. Қазан жаңарды, ақыл ауысты –. дегеніміз осы. Жыл қайыруымызға дейінгі дәуірдің өзінде, батыста – Анақарыстан (б.д.д. 620 жыл) пен Лаушаң Қызайдан (б.д.д. 174 жыл) бастаған «ақыл алмасу» үрдісі, батыста – Еділ патшаға, құба қыпшық ханы Қоншаққа ұласқан, шығыста – көк түріктер қағанаты тұсындағы Тоныкөк абызға, Шыңғыс хан кезеңіндегі жалайыр Мұқылайға ұласып, ақыры сол елге сіңіп тынды. Шыңғыс ханның әскерінің денін түркі текті тайпалар жасақтағаны белгілі. Ал ол ұлыстардың құрамы негізінен керей, найман, қаңлы, қарлұқ, арғын, қыпшақ, оңғыт (уақ) тайпалары екені тарихи шындық. Сонау Алтайдан қотарылған көш те, әскерге алынған жасауыл да: «Балқан, Балқан, Балқан тау, О да біздің барған тау» – деп, шығыстағысы – ішкі Қытайда, батыстағысы – Балқанда» қалып қойды. Олар үш ұрпаққа, яғни, немереге дейін өздерінің әдет-ғұрпын, тілін, дінін сақтады. Одан кейін сол елдің тілін, ілімін, дәстүрін меңгеріп, будандасып кетті. Алайда сарай мен орда мырзалары өзінің туған тілі мен дәстүрін қатты ұстанды, өзінің боданындағы елдің тілінде ел билігін жүргізу намыс саналды. Олар 1368 жылғы монғол ордасы құлағаннан кейін қашан үрімі үзіліп біткенше сол дәстүрді ұстанды. Шыңғыс ханның әскерінің құрамында болған жалайыр Мұқылай сияқты тегі түркі, нақты рулық тектерін сақтаған қолбасылар мен орда кеңесшілері, хатшылар мен түрлі мәнсап иелерінің жырлары қытай жазуымен хатқа түсті. Олар өздерінің аттарына қаңлы Байхуа, оңғыт (уақ) Ма зучаң, найман Найжән (З.Сәніктің пайымдауы), керей Нығыбай, қыпшақ Садулла (Сағдолла) деп хаттаған. Қытай жазба деректеріндегі тегі түркі ақындардың шығармалары Лю жиңмин мен Шиң ханьшүй құрастырып бастырған «Батыс өңірінен шыққан ақындардың таңдамалы өлеңдері» (Үрімжі, Шыңжаң халық баспасы, 1987) атты жинаққа топастырылып берілген. Ескерте кететін бір жайт, батыс пен шығыс ғалымдары, оның ішінде Л.Н.Гумилев та найман мен қоңырат, керек тайпаларын түріктенген монғол тайпаларының қатарына жатқызады. Сондықтан да кейбір ақындардың тегі монғол деп көрсетіліп, тегі монғол ретінде көрсетіліп жүргені де байқалады. Әрине, бұл арнайы зерттеп, тиянақтауды қажет ететін мәселе.
жүктеу/скачать 293.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|