"Ботаника" пәні бойынша ОҚУ-Әдістемелік кешен

Жарғақшаның қызметі: Жасушаның ішіндегі барлық қоректік заттар мен кажетсіз өнімдер жарғақша арқылы өтеді. Плазмалық жарғақшаның өте жұқарған жерінде жұқалтырлы ұсақ тесікшелер - шұрықтар болады. Заттардың барлығы осы шұрықтар арқылы өтеді.

Плазмалық жарғақша жасушаның ішіне қажетті заттарды оңай өткізіп, зиянды заттарды өткізбейді;

Жарғақша арқылы жасуша қоршаған ортамен қатынас жасайды. Әр түрлі заттар тек жасушаның ішіне ғана өтпей, көршілес жасушаларға да өтеді. Қатар жатқан екі жасушаның цитоплазмалары саңылау арқылы бір-біріне өтеді.

Өсімдіктердің жасушасының жануарлар жасушасынан айырмашылығы сол, олардың жақсы жетілген, әдетте қатты қабықшасы болады. Жасуша қабықшасы өсімдік жасушасының сыртын қаптап жатады.

Жасуша қабықшаларының жиынтығы өсімдікке мықтылық береді, қорғаныштық қызметін атқарады және  оның қаңқасын (скелетін) түзеді. Әр түрлі заттардың өсімдіктің бойына сіңірілуіне және тасымалдануына қабықшаның маңызы аса зор. Ол көп жағдайда протопластқа қарағанда ұзақ сақталады, соған байланысты тіпті өлі жасушалардың өзі әр түрлі қызметтер атқаруын тоқтатпайды.

Жасуша қабықшасының мұндай қасиетке ие болуы оның химиялық құрамына тікелей байланысты. Оның химиялық құрамы целлюлоза, гемицеллюлоза және пектинді заттардан тұрады.

Целлюлоза - өте мықты және серпінді, күрделі полисахаридтерге жататын қосылыс. Ол қайнап тұрған суда, көптеген қышқылдарда, негіздерде ерімейді, көптеген жануарлардың (жылқы, ірі қара малдан басқа) асқазанында қорытылмайды.

Пектинді заттар – жоғары молекулалы көмірсулы қосылыс, суда бөрітеді, кейбіреулері ериді. Сілтінің және қышқылдардың әсерінен оңай бұзылады. Жас жасушалардың қабықшасында көп мөлшерде кездеседі. Жасуша аралық кеңістіктер пектин заттарымен толып тұратындықтан олар жасуша қабықшасының талшықтарын және қатар орналасқан жасушаларды бір-бірімен байланыстырып біріктіреді.

Алғашқы қабықша. Алғашқы   қабықша   жасушаның бөлінуінің нәтижесінде пайда болады. Телофазаның соңына таман жасушаның экваториалдық бөлігінде жасушалық табақша пайда болады,  келешегінде ол орталық табақшаға айналады.    Ол    негізінен пектинді заттардан  тұрады. Жасушалық табақшаға, әрбір жас жасушаның протопласты алғашқы қабықшаны бөліп отырады.  Оның қалыңдығы 0,1—0,5 мкм. тең. Алғашқы қабықшаның      құрамына негізінен пектинді заттар, гемицеллюлозалар және целлю­лоза (барлығы 10—12%), сонымен бірге көп мөлшерде су кіреді. 

Қабықшаның түзілуі және оның өсуі Гольджи аппаратының және плазмаллеманың тіршілік әрекетіне бай­ланысты болады.  Алғашқы қабықшаның өсуі оған плазмаллеманың сыртынан синтезделетін целлюлозаның молекуласының және Гольджи көпіршігі жеткізетін аморфты пектинді  заттардың  өтуіне байланысты болады (27-сурет).

Екінші реттік қабықша. Алғашқы қабықшаның іш жағынан жаңа қабаттардың түзілуінің нәтижесінде пайда бо­лады. Бұл жағдайда қабықша қалыңдап өседі, ал жасушаның қуысының көлемі кішірейеді. Екінші реттік қабықшаның қалыңдығы жасушаның арнайы мамандануына бай­ланысты болады және 1 ден 10 мкм. арасында ауытқып отырады. Екінші реттік қабықша, әсіресе арқаулақ қызмет атқаратын жасушаларда қалың болады. Бойымен су жүретін жасушаларда екінші реттік қабықша сақиналар, спиральдар тәрізді бөлініп отырады, немесе қалыңдығы тегіс болмайды.

Екінші реттік қабықша негізінен целлюлозадан (90% дейін) және гемицеллюлозадан тұрады. Онда пектинді заттар мен судың мөлшері алғашқы қабықшаға қарағанда әлде қайда аз болады.

Целлюлозаның молекуласының параллель орналасуы, қабықшаның ішкі құрылысының жұқа жүйесін түзеді. Бірнеше ондаған жіп тәрізді молекулалар бірігіп мицеллалар түзеді, олардан микрофибриллдер пайда болады. Микрофибриллдер қабықшаның негізгі кұрылыстық бірлігі болып табылады. Микрофибриллдердің диаметрі 10-30 нм. тең, ал ұзындығы бірнеше микрометрге жетеді.

Микрофибриллдер     фибриллдерге     бірігеді.     Фибриллдер дегеніміз оптикалық микроскоппен көрінетін ұзындығы 0,4-0,5 мкм.-ден аспайтын талшықгар немесе табақшалар. Паренхималық жасушалардың   алғашқы   қабықшасында   және   екінші   реттік қабықшасында  микрофибриллдер   не жасушаның   тік   өсіне талшықгы   текстура,    немесе   оған   перпендикуляр   (сакиналы текстура),  немесе  бірқатар  бұрыш түзіп  (спиральды текстура) орналасады. Қыбықшаның өсуі барысында микрофибриллдердің бағыты     өзгеріп     отыруы     мүмкін,     ол     қабықшаның     қат-қабаттылығын көрсетеді.  Микрофибриллдердің арасында сұйық матрикс     болады.     Ол     судан,     пектинді     заттардан     және гемицеллюлозадан тұрады.

Целлюлозадан тұратын қабықшалар майысқақ және өте берік болады. Бірақ та тіршілік процесінің барысында, ерекше қызмет атқаруына   байланысты   жасушаның   қабықшасының   химиялық құрамы өзгеруі мүмкін. Ол қабықшаның физикалық қасиетінің өзгеруіне  әкеліп соғады.  Көп жағдайда алғашқы және соңғы қабықшаның матриксінде және орталық табақшасында лингин жиналады.   Бұл   майысқақтылықтың  жойылуына,   қаттылықтың артуына,   өткізгіштік   қабілетінің   төмендеуіне   әкеліп   соғады. Мұндай  қабықшаларды  сүректенген   (ағаштанған)  деп  атайды. Бұлар арқаулық қызмет атқарады. Кейбір жасушалардың қабықшаларында липидтер болады - балауыз, кутин, суберин. Бұл заттар қабықшаның матриксімен қосылмай, бөлек кабаттар түзеді. Әдетте кутин мен суберин балауызбен бірге алма кезек ауысып келіп отыратын параллель қабаттар түрінде бөлінеді. Кутин жасуша қабықшасының сыртқы жағынан бөлінеді және сыртқы ортамен шектеседі (кутикула), ал суберин - жасуша қабықшасының ішкі жағынан бөлінеді және плазмадесмамен шектеседі. Балауыздың жеке өзі жасушаның сыртқы қабықшасында қабаттар түзе алады. Липидтер жасушаның үстінен судың булануын тежейді. Суберин суды және газдарды өткізбейді, сондықган да ол жиналғаннан кейін протопласт өледі. Суберині бар қабықшаларды тозданған деп атайды. Жасушаның қабықшасының матриксінде кристалдар түрінде минералды заттар жиналады. Бұлар көбіне кремнезем   немесе   қальцийдің   тұздары   болып   келеді.   Осы тұздардың қатысуының негізінде қабықша әрі қатты, әрі морт болып   келеді.   Жасуша   қабықшалары   осындай   болып   келетін өсімдіктерді малдар нашар жейді.

1.Алғашқы микроскопты ашқан кім.

2.Жасуша теориясының негізін қалаған кімдер.

3.Өсімдік жасушасының жануар жасушасынан айырмашылығы қандай.

Қолданылатын әдебиеттер: Әметов.Ә.Ә. Ботаника. Алматы. 2000 ж.

Н.М.Мухитдинов, Ә.Б.Бегенов, С.С.Айдосова. Ботаника. Өсімдіктер морфологиясы және анатомиясы. Алматы. 2001ж.

1.Өсімдік ұлпалары.

2.Ұлпаның классификациясы.

3.Түзуші ұлпалар.

4.Жабындық ұлпалар сипаттамасы мен құрылысы.

Өсімдік ұлпалары.

Шығу тегі, құрысы, атқаратын қызметі ұқсас жасушалар жиынтығы ұлпа деп аталады. Ұлпалар туралы ғылымды гистология деп атайды. Ұлпа туралы ғылымның негізін салған италия ғалымы М.Мальпиги мен ағылшын ғалымы Н. Грю болған.

Өсімдіктердің жануарлардан айырмашылығы сол, олар өмір соңына дейін өсуін тоқтатпайды және жаңа органдар түзіп отырады. Бұл жағдай өсімдіктердің белгілі бір жерлерінде түзіліп қалыптасатын меристемалық немесе түзуші ұлпалардың болуымен байланысты. Ұлпаларды негізінен мынадай топқа жіктейді: Түзуші ұлпа, өткізгіш ұлпа, механикалық ұлпа, жабындық ұлпа, аренхима, ассимиляциялық ұлпа, бөліп шығарушы ұлпа.

Алғашқы және соңғы меристема. Алғашқы меристема өскіннің, ұрықтың жасушаларынан дами бастаған кезінен пайда болады. Соңғы меристема , әдетте алғашқы меристемадан кейін тұрақтанған ұлпалардан пайда болады. Алғашқы меристемадан алғашқы ұлпалар, соңғы меристемадн соңғы ұлпалар түзіледі. Түзуші ұлпа өсімдікте орналасуына қарай және атқаратын қызметіне байланысты төбе, бүйір, қыстырма, жарақат меристемасы деп бөлінеді. Төбелік меристема сабақтың, тамырдың негізгі және бүйірлік өстерінің ұштарында орналасқан. Ол органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді. Сабақ пен тамырдың ең жоғарғы ұштарында тез бөлінуге қабілетті паренхималық жасушалардың тобы орналасады. Оларды белсенді /инициалды/ жасушалар деп атайды. Бүйірлік меристема өстік органдардың ұзына бойында, олардың үстіне параллель, цилиндр тәрізді орналасады. Органдардың көлденеңінен өсіп жуандауын қамтамасыз етеді. Көп жағдайда оны камбий деп атайды. Сабақтың буынаралықтарының төменгі жағында және гүл сағағының түп жағында орналасады. Бұл алғашқы меристема болып табылады., ол органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді. Зақымдық меристема өсімдіктің кез келген зақымдалған бөлігінде пайда болады. Шығу тегі жағынан ол соңғы меристемаға жатады.

Жабындық ұлпаның негізгі қызметі өсімдік мүшелерін сыртқы орта әсерінен қорғау. Пайда болуына қарай алғашқы және соңғы деп бөлінеді. Алғашқы жабындық ұлпа үлпекқабат деп аталады. Оның құрамында құрылысы, атқаратын қызметі әртүрлі түктер мен трихомдар, жұптасқан жасушалар, төмпешіктер, қозғаушы жасушалар кездесетіндіктен, үлпекқабат өте күрделі ұлпалар қатарына жатады. Олар алғашқы меристема протодермадан жасалады. Үлпекқабат бір қатар тығыз орналасқан жасушалардан тұрады., оның сыртқы қабырғасы кутик затымен қапталған. Көптеген өсімдіктерде үлпекқабатөсіндісі болып табылатын түктер түзіледі. Түктер бір және көп жасушалы, жабындық және тығыздық, тірі және өлі болады. Үлпекқабаттың газ алмасуы мен транспирация қызметін лептесіктер атқарады. Лептесік аппараты екі бұршақ тәрізді жанаспа жасушалар мен саңылаудан тұрады. Саңылау ауа камерасына ашылады. Үлпекқабат жасушалары түссіз болса, жанаспа жасушаларында хлоропласт болады. Хлоропластардың қызметінің нәтижесінде лептесік саңылауларының ашылып жабылуы реттеледі. Жабындық ұлпа жасушаларының ерекшеліктері. Лептесік. Трихома. Перидерма құрамы. Қыртыс. Қос жарнақты өөсімдіктерде алғашқы жабындық ұлпа соңғы жабындық ұлпамен алмасады. Соңғы жабындық ұлпа перидерма деп аталады. Ол бірнеше қатар жасушалардан тұратын күрделі ұлпва. Перидерма соңғы меристема- феллогеннің тангентальды және радиалды бөлінуі нәтижесінде қалыптасады. Феллогеннің радиалды бөлінуі нәтижесінде сыртқа қарай феллема, ішке қарай феллодерма жасалады. Онда жасушааралық қуыстар болмайды. Сыртқы ортамен байланыс жасымықша арқылы жүзеге асады.

1.Ұлпа деген не.

2. Ұлпаларды қандай түрлерге жіктейді.

3.Лептесіктің құрылысы қандай.

Қолданылатын әдебиеттер: Әметов.Ә.Ә. Ботаника. Алматы. 2000 ж.

Н.М.Мухитдинов, Ә.Б.Бегенов, С.С.Айдосова. Ботаника. Өсімдіктер морфологиясы және анатомиясы. Алматы. 2001ж.

1. Арқаулық ұлпа. Сипаттамасы мен құрылысы.

2. Өткізгіш ұлпа. Сипаттамасы мен құрылысы.

3. Өткізгіш шоқтар.

Өткізгіш ұлпа мен арқаулық ұлпа өсімдік денесінде белгілі ретпен орналасып өткізгіш шоқтар жүйесін түзеді. Өткізгіш шоқтар өсімдік мүшелеріне қоректік заттарды таратады. Шоқтардың төрт түрін ажыратады: коллотериальды, биколлотериальды, концентрлі, радиальды. Өткізгіш шоқтар сүрек (ксилема) пен қабық (флоэма) өткізгіш элементтерінің шоғырлануы кейде тек ксилемадан немесе тек флоэмадан ғана құралуы мүмкін. Шоқтың айналасында басқа да тірі және өлі жасушалар болады. Дара жарнақты өсімдіктердің (бидай, жүгері, пияз) сабақтарында өткізгіш шоқтар шашырап ретсіз орнасса, қос жарнақтылар мен ашық тұқымдыларда белгілі бір ретпен шеңбер құрып орналасады.

Жоғары сатыдағы споралы өсімдіктердің өткізгіш шоқтары түзілген соң құрылысында ешқандай өзгеріс болмайды, ал қос жарнақтыларда шоқтары қалыңдап өсіп, көршілес жатқан шоқтармен тұтасып шеңбер құрады. Ол камбий жасушаларының болуына байланысты. Камбийі жоқ шоқтар ары қарай өспейді. Оны тұйық, ал камбийі барларды ашық шоқ дейді. Ксилема және флоэма элементтерінде қосымша тірек ұлпасы болса, оны түтік – талшық шоқтары деп атайды. Тірек ұлпасы өсімдікке беріктік қасиет беріді, әрі қолайсыз жағдайлардан қорғайды. Кейде шоқты айнала қоршай орналасып өткізгіш ұлпа жасушаларының қуысы қабысып қалмауына себепші болады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Арқаулық ұлпаларға тән белгілер.

2.Флоэма қандай гистологиялық бөліктерден тұрады.

3. Ксилема қандай гистологиялық бөліктерден тұрады.

4. Өткізгіш шоқтар дегеніміз не, оның қандай түрлері бар.

Қолданылатын әдебиеттер: Әметов.Ә.Ә. Ботаника. Алматы. 2000 ж.

Н.М.Мухитдинов, Ә.Б.Бегенов, С.С.Айдосова. Ботаника. Өсімдіктер морфологиясы және анатомиясы. Алматы. 2001ж.
Блок 3 Өсімдіктің вегетативті- мүшелері

Дәріс 5. Өсімдіктің вегетативті мүшесі- тамыр.

Дәріс жоспары:

1.Тамырдың морфологиялық құрылысы.

2.Тамырдың анатомиялық құрылысы.

Тамырдың морфологиялық құрылысы. Тамыр – жоғары сатыдағы құрлық өсімдіктерінің негізгі вегетативтік мүшесінің біреуі.Тамырға радиальды симметрия тән,ол салыстырмалы түрде цилиндр пішінді өстік мүше.Тамыр төбе меристемасы арқылы оң  геотропизм бағытында ұзақ уақыт өсе алады.Тамырдың сабақтан негізгі айырмасы – тамырда  жапырақ өсіп-өнбейді және апикальды меристемасы сырт жағынан тамыр оймақшасымен  жабылған.

Күрделі және қарапайым риния тәрізділер мен псилот тәрізділерде,сол  сияқты мүк тәрізділерде нағыз тамыр жоқ.Риния тәрізділердің  жер астындағы мүшесі қалың ризоидтармен жабылған,ризоидтар деп аталатын құрылысы тамырсабаққа ұқсас денеден тұрады.Мүк тәрізділерде тамырдың  қызметін  экзогенді  жолмен пайда болған ризоидтар атқарады,ал сфагум мүктерінде ризоидтар жоқ.Сол сияқты тамыр кейбір су өсімдіктерінде: дүңгіршіктерде, жоғары сатыдағы тіршілік ететін өсімдіктер:арамсояуда, сұңғылада.

Тамырда  көбінесе экзогенді жолмен қосалқы бүршіктер  жетілген.Жанама тамырла сияқты қосалқы бүршіктер экзогенді жолмен де өсіп-өнеді.Қосалқы бүршіктерден өркендер – тамыр атпалары жетіледі.Тамырларында қосалқы бүршіктер пайда болатын өсімдіктер тамыр атпалылар деп аталады.

Тамыр көптеген физиологиялық және механикалық қызметтер атқарады.1.Суды және онда еріген минералдық заттарды қабылдап,оны сабақ және жапыраққа қарай жылжытады.

2.Өсімдіктердің топыраққа бекініп,өркеннің жоғары қарай бойлап өсуін қамтамасыз етеді. 

3.Дерон,Д.А.Савинин,И.И.Туманов және басқа зерттеушілердің жұмыстарынан  тамырда кейбір органикалық заттардың синтезделетіні белгілі.

4.Тамырда қор заттары жиналады.

5.Топырақта тіршілік ететін организмдер саңырауқұлақтар бактериялармен үйлесіп селбеседі.

6.Вегетативтік жолмен көбею қызметін де атқарады.

Тамырларды морфологиялық ерекшеліктеріне қарай жіктегенде негізінен олардың пішінінің алуантүрлілігі,консистенциясы,бұтақтану ерекшеліктері және кеңістікте орналасуы ескеріледі.Пішіні жағынан әдетте кең тараған тамырлар: цилиндр тәрізді, жалпақ жапырақты кермек, ұршық тәрізді,шомыр тәрізді,түйнек тәрізді тамырлар.

Тамырлардың экологиялық 4 типі ажыратылады.Олар:жерасты тамыр,сутамыр,ауатамыр және гаусториялық тамырлар,Жерасты тамырлары тұтасынан немесе жартылай топырақ арасына таралады.Мұндай тамырлар жоғары сатыдағы өсімдіктердің 70%қамтиды. Сутамырлары су қабаттарында орналасады.Су түбіне жетпейді. Ауатамырлары ауада болады,атмосфералық ылғалды сіңіреді.Мұндай тамырлар ылғалды тропикалық орманның эпифидтеріне тән. Гаусториялы тамыр паразитті тіршілік ететін,негізгі өсімдіктердің денесіне еніп,ондағы дайын қоректік заттарды сорып,қабылдау қызметін атқарады.