жылдың басы мен соңындағы “Шымкент-құс ”

Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржы жағдайына дебиторлық борыштың нақты бар болуы емес, оның көлемі, қозғалысы және түрі, яғни бұл борыштың пайда болу себебі әсер етеді. Дебиторлық борыштың пайда болуы кредиторлық борыш сияқты ақшаны аудару арқылы есеп айырысу жүйесі кезеңіндегі шаруашылық қызметтегі объективті процесс болып табылады. Дебиторлық борыш барлық уақытта есептеулер тәртібінің бұзылуы нәтижесінде туындап, барлық уақытта да қаржылық жағдайды нашарлатады деуге болмайды. Сондықтан да, оны меншікті қаражатты толығымен айналымнан шығару деп есептеуге болмайды, өйткені оның бір бөлігі банктік несиелендірудің нысаны болып табылады да кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне ешбір ықпал етпейді.

Кәсіпорынның дебиторлық борышы қалыпты және өтелмеген болып екіге бөлінеді. Өтелмеген дебиторлық борышқа, төлеу мерзімі өтіп кеткен есеп айырысу құжаттары бойынша тиелеп жіберілген тауарлар үшін қарыздар жатады. Өтелмеген дебиторлық борыш айналым қаражаттарының заңсыз бұрмалануын және қаржы тәртібінің бұзылуын көрсетеді. Осыған байланысты талдаушы оның құрылымын зерттеу негізінде өтелмеген дебиторлық борышты анықтауы тиіс.

Дебиторлық борыштың құрамы және құрылымымен толық танысып шыққаннан кейін оны нақты құны бойынша бағалау керек. Себебі дебиторлық борыштың барлығы бірден өндіріліп алмауы мүмкін. Оның қайтарымдылығы өткен тәжірибенің, сондай-ақ ағымдағы жағдайлардың негізінде анықталады. Бухгалтерлік тәуекелдің мәні, сол өткен кезең тәжірибесі болашақтағы зиянға сай келмеуі мүмкін немесе ағымдағы жағдайлар толығымен ескерілмей қалуы мүмкін. Нәтижесінде зияндар елеулі дәрежеде болады. Талдаушы дебиторлық борыштың қайтарылу ықтималдылығын анықтаудың және оны дайындаудың дұрыстығы мен нақтылығын білуі керек.

Қарыздардың қайтарылмау пайызы бірнеше жылдардың орташа мәліметтер бойынша есептеледі. Мысалы, есептеу үшін 3 жылдың мәліметтері алынған, олар: 1,9%, 3,3% және 6,8%-ды құрайды. Үш жыл үшін дебиторлық борыштың қайтарылмауының орташа пайызының 4,0%-ға тең. Алайда оны зерттеліп отырған кезеңдерге ұғынбай таратуға болмайды. Нақты жағдайларды ескеру қажет, мысалы, қайтарылмайтын пайызының байқалған өсу бағытын. Сондықтан, келесілерді зерттеу қажет:

• 
  бір немесе бірнеше негізгі қарыз тұлғалардың үлесіне қайтарылмайтын дебиторлық борыштың қанша пайызы келеді (бұл пайыз қайтарылмайтын қарыздың шоғырлануын сипаттайды);
  
• 
  негізгі қарыз тұлғалардың ішінде біреуінің борышты төлемеуі, кәсіпорынның қаржы жағдайына әсер ете ме;
  
• 
  қалыптасу мерзімі бойынша дебиторлық борышты қалай бөледі;
  
• 
  ескі вексельдерді ұзарту дебиторлық борыштағы вексельдердің қандай үлесін көрсетеді;
  
• 
  тұтынушының пайдасына жеңілдіктер (бағасын кеміту) мен басқа да жағдайлар есепке алынған ба, мысалы, оның өнімді қайтару құқы.
  

Дебиторлық борыштың мөлшерлі мезгілін сипаттау үшін, оларды пайда болу мерзімі бойынша топтастыру керек.

Талдау жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің құрылу көздерін талдау болады. Бұл кезде кәсіпорын мүлкінің келіп түсуі, оны сатып алу және оның құрылуы да, кәсіпорынның өзінің де, қарызға алынған капиталдың да есебінен жүргізілуі мүмкін екендігін есте сақтау керек. Ал меншікті капитал мен қарызға алынған капиталдың арасындағы қатынас оның қаржылық тұрақтылығын көрсетеді.

22. Дебиторлық берешектің айналымдылық коэффициенті (К_ДБ):

мұндағы - орташа дебиторлық берешек.

23. Айналма активтердің айналым кезеңі (ұзақтығы):

(13.37.)

24. Дебиторлық берешекті өтеу кезеңі (Т_бө):

25. Дебиторлық борыштың ұлес салмағы ағымдағы активтердің жалпы көлемінде (Ұ_ДБ):

мұндағы: - кезең басындағы (соңындағы) дебиторлық берешек.

26. Кұмәнді дебиторлық берешектің ұлес салмағы (Ұ_КБ):

(13.40.)
мұндағы: ДБ_б - баланс бойынша дебиторлық борыш;

КБ_ае - аналитикалық есептің мәліметтері бойынша кұмәнді дебиторлық берешек.

Сонымен бірге, ағымдағы активтерді бағалау мен талдау тұсінігінде маңызды айырмашылықтар бар. Бұл әр тұрлі мәнді ұғымдар, өйткені талдау тек негіз ғана болады, дегенмен айналма қаржыны басқарудың тиімділігін бақылау қажетті де. «Бағалау» ұғымы операциондық аудитті өткізу талаптарына өте дәл жауап береді. Бағалауға талдау нәтижесінде алынған көрсеткіштердің әрқайсысын оның деңгейінің нормативті немесе өрлеуші мәнге сәйкестігі тұрғысынан қарау кіреді.

3 .1. Кредиторлық қарыздар айналымдылығын талдау.
Талдау жүргізу үшін қарыз қаражаттарының әрбір баптарының есеп беретін көрсеткіштерін топтық қорытындылармен сәйкестендіру қажет, олардың базистік көрсеткіштерден ауытқуларын анықтап, қатысты өлшемдердің өзгерістерін көрсету керек. Біздің кәсіпорын есепті жылы ұзақ мерзімді ғана емес, қысқа мерзімді несиелерді де қатыстырмаған (тартпаған). Басқа сөзбен айтқанда, қатыстырылған (қарыз) капитал кредиторлық борыштан тұрады, яғни ағымдағы міндеттемелер кредиторлық борышқа тең, ал оның көлемі жыл соңына 8081 мың теңге, жыл басында 4294 мың теңге болған, яғни 3787 мың теңгеге, немесе 1,9 есеге өскен. Оның құрамында сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар тез өсіп кеткен. Егер жылдың басында оның мөлшері 1018 мың теңге болған болса, жыл аяғында 6391 мың теңге құраған, яғни 6,3 есе көбейген, нәтижесінде есепті жылы баланстың осы бабының үлес салмағы 23,7%-дан 79,1%-ға өскен. Бұдан кейін талдаушы оны дебиторлық борышпен салыстырып талдауы керек.

Дебиторлық және кредиторлық борыштың қатынасы негізінен 2:1 болуы керек деп ұсынылған (25). Егер кредиторлық борыш дебиторлықпен борышпен қамтамасыз теілмеген болса, онда бұндай жағдайды жағымсыз деп айтуға болады, себебі ол өзіндік қаражаттың әлдебір өтімді бөлігінің ақшаға айналуын бәсеңдетуі мүмкін. Егер кәсіпорынның коммерциялық несиесі дамыған болса, онда дебиторлық борышы қатты өсіп кетуі мүмкін.

Біздің кәсіпорнымызда кредиторлық борыш жыл басында дебиторлық борыштан 3,7 (4294:1165), жыл соңында 4,8 есе көп болады. Мұндай кредиторлық борыштың дебиторлық борышпен өте төмен дәрежеде қамтамасыз етілуі, дебиторлармен де кредиторлармен де арақатынасы тиімсіз болуы да олардың өзара қарыздарын төлемеуінен болады. Кредиторлық борыштың өсіп кетуі қаржылық жағдайы нашарлатпайды, себебі кәсіпорын бұл борышты зерттеліп жатқан уақытта қатыстырылған қаражат көздері ретінде пайдаланып жатыр деп айтуға болар еді. Бірақ тауар, жұмыс және қызметтер үшін ғана емес, бюджет пен еңбекақы бойынша есеп айырысуда да үлкен кредиторлық борыштың болуы кәсіпорынның жұмысы мен жалпы оның қаржылық жағдайын тиімсіз жағынан сипаттайды.

Талдаушының келесі маңызды жұмысы – кәсіпорынның қаржылық жағдайын, оның қаржылық тұрақтылығы дәрежесі бойынша топтауға мүмкіндік беретін абсолютті көрсеткіштерін зерттеу.

Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті көрсеткіштері – тауарлы-материалдық қорлардың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілу дәрежесін көрсететін көрсеткіштер.

Тауарлы-материалдық қорлардың қалыптасу көздерін сипаттайтын үш негізгі көрсеткіш анықталады:

1. Меншікті айналым капиталының бар болуы (М_а.к.). Бұл көрсеткіш меншікті капитал мен (баланс пассивінің І бөлімі) ұзақ мерзімді активтердің (баланс активінің І бөлімі) арасындағы айырма ретінде анықталады. Ол меншікті айналым қаражаттарын сипаттайды. Алдыңғы кезеңмен салыстырғанда оның көбеюі кәсіпорынның қызметінің болашақтағы дамуын көрсетеді. Құрылысына қарай меншікті айналым капиталының бар болуын былай жазуға болады:

М_а.к.=М_к – Ұ_а = І_б ІІ – І_бА.

Мұндағы: І_б ІІ – баланс пассивінің І бөлімі;

М_к – меншікті капитал;

І_бА – баланс активінің І бөлімі;

Ұ_а – ұзақ мерзімді актив.

М_ак көрсеткіш бірқатар маңызды талдау коэффициенттерін есептеп табу үшін пайдаланылады: кәсіпорынның ағымдағы активтерін жабу коэффициенті (бұл көрсеткіштің нормативті мәні 0,1-ден төмен болмау керек), тауарлы-материалдық қорларды жабу коэффициенті (бұл көрсеткіштің нормативті мәні – 0,6-дан төмен емес) және т.б.

2. Тауарлы-материалдық қорлардың меншікті және ұзақ мерзімді қарыздың қалыптасу көздерінің бар болуы (М_ак/ұз).

Бұл көрсеткіш алдындағы көрсеткішті, яғни меншікті айналым капиталының ұзақ мерзімді міндеттемелер сомасына қосу жолымен мына формуламен анықталады:

М_ак/ұз=М_ак+Ұ=М_ак+ІІ_бП.

Мұндағы: Ұ - ұзақ мерзімді міндеттемелер;

М_ак – меншікті айналым капиталы;

ІІ_бП – баланс пассивінің ІІ бөлімі.

3. Тауарлы-материалдық қорлардың негізгі қалыптасу көздерінің жалпы мөлшері алдыңғы көрсеткішті қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар сомасына қосу жолымен, мына формула арқылы анықталады:

НК= М_ак/ұз + Қ_нқ.

Мұндағы: НК – негізгі көздер;

Қ_нқ – қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар.

Тауарлы-материалдық қордың бар болуының үш көрсеткішіне тауарлы-материалдық қорлар мен шығындардың олардың қалыптасу, көздерімен қамтамасыз етілуінің үш көрсеткіші сәйкес келеді.

1. Меншікті айналым капиталының (М_а.к) артықтығы (+) немесе жетіспеушілігі (-)

М_ак=М_ак – ҚШ.

Мұндағы: ҚШ – тауарлы-материалдық қорлар мен шығындар.

2. Тауарлы-материалдық қорлардың меншікті және ұзақ мерзімді қалыптасу көздерінің артықтығы (+) немесе жетіспеушілігі (-) (М_ак/ұз):

М_ак/ұз=М_ак/ұз – ҚШ.

3. Қорлардың негізгі қалыптасу көздерінің (НК) жалпы мөлшерінің артықтығы (+) немесе жетіспеушілігі (-):

НК = НК – КШ.

Тауарлы-материалдық қорлардың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілуінің үш көрсеткішін есептеу кәсіпорынның қаржылық жағдайын оның тұрақтылық дәрежесі бойынша келесі төрт типке бөлуге мүмкіндік береді:

1) қаржылық жағдайдың абсолютті тұрақтылығы;

2) қаржылық жағдайдың қалыпты тұрақтылығы;

3) тұрақсыз қаржылық жағдайы;

4) дағдарысты (қауіпті) қаржылық жағдайы.

Қаржылық жағдайдың абсолютті тұрақтылығы мына теңсіздікпен сипатталатын уақытта қалыптасады.

ҚШ<М_ак немесе М_ак>ҚШ

Бұл теңсіздік тауарлы – материалдық қорлар меншікті айналым капиталымен жабылатынын көрсетеді,яғни кәсіпорын сыртқы кредиторлардан тәуелсіз болады.Мұндай жағдай өте сирек кездеседі.Оның устіне бұл жағдай ең дұрыс деп қарастырылмауы мумкін,себебі әкімшілік негізгі қызмет үшін қаражаттың сыртқы көздерін пайдалана алмайды,пайдаланғысы келмейді немесе пайдалануға мүмкіндігі жоқ.

Қаржылық жағдайдың қалыпты тұрақтылығы мына теңсіздікпен сипатталады.

М_ак\ұз<ҚШ<НК

Бұл келтірілген қатынас тиімді жұмыс істеп тұрған кәсіпорын тауарлы-материалдық қорларды жабу үшін әр түрлі ‘қалыпты’-меншікті және қатыстырылған қаражат көздерін пайдаланып жатқан жағдайға сәйкес келеді.

Тұрақсыз қаржылық және қалыптасқан жағдай келесі теңсізздікпен сипатталады:

ҚШ>НК немесе НК<ҚШ

Бұл қатынас кәсіпорын өзінің тауарлы-материалдық қорларының бір бөлігін жабу үшін “қалыпты” емес болып,яғни негізделмеген болып саналатын қосымша жабу көздерін тартуға баруына тура келетін жағдайға сәйкес келеді.

Қортындылай келгенде несиелік қарызды талдай отырып,қарызды талап етпейтін несие берушілерді анықтаймыз.Егер шағым ұзақтығы мерзімі өтіп кетсе, онда несиелік қарыз сомасын шығынға жазу қажет.

Кәсіпорында ұзақ мерзімді қарыз болса (банк несиелері,зайымдар) онда ұзақ мерзімді несиелік қарыздың ағымдағы бөлігін алу қажет, яғни 2008 ж жабуға тиісті соманы.

Ұзақ мерзімді несиелік қарыздың ағымдағы бөлігінің сомасы қысқа мерзімді несиелік қарыз болып табылады.

ДТ- 3010 .2 «Ұзақ мерзімді несие»

КТ- 3010 1. «Ұзақ мерзімді несиенің ағымдағы бөлігі»

ҰҚЕС №2 –нің 24 бөліміне бөліміне және ХҚЕС 23 бөліміне сәйкес, несиеге есептелген пайыздар кезеңнің шығындарына жатады немесе квалификацияланған актив бағсына капитализацияланады.
ЖШС «Шымкент- құс» мекемесінің дебиторлық және кредиторлық қарыздар көрсеткіштерін талдау.

Көрсеткіштер	2006	2007	Ауытқу	%
Дебиторлық қарыз	65688	15969	49719	411,3
Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз
Ұзақ мерзімдідебиторлық қарыз.	—	—	—	—
Кредиторлық қарыз	115596	168343	52747	145,6
Қысқа мерзімді кредиторлық қарыз.
Ұзақ мерзімді кредиторлық қарыз	—	—	—	—
Баланстық үлесі	792492/ 65688*100 8%	213650 / 15969*100 7%	- 1%	1%
Дебиторлық қарыз
Кредиторлық қарыз	792492 / 168343*100 21,2 %	115596 \213650*100 54,1 %	32,9 %	32,9%

«Шымкент – құс» ЖШС – дегі Қазақстан Республикасының жоғары сапалы деңгейдегі жұмыртқа өнімін, аналық құстарды және жұмыртқа тууға бейімделген тауық , сол арқылы осы құс басын көбейту жолдарын іздестіру.

1 АННОТАЦИЯ.

Жоспарды жүзеге асырушы: «Шымкент -құс» ЖШС өндірістік орыны.
Шымкент –құс ЖШС ҚР жоғарғы сапалы деңгейдегі жұмыртқа өнімін, аналық құстарды және тууға бейімделген тауық, срл арқылы осы құс басын көбейту.

Мекен жайы: ҚР,Оңтүстік Қазақстан облысы Шымкент қаласы,Сайрам ауданы.

Жоба авторы: Атабекова Айгерим Абдукеримовна. Эф-04-7к2.

Негізгі қызмет сферасы: Ауылшаруашылығы ,құс шаруашылығы, тауық жұмырқасы, жұмыртқа ұнтағы, құс еті. Құс етінен жасалған шұжық өнімдері.

Жобаның жасалу мерзімі: 2008 ж.

Бизнес жоспар 5 жылға арналып жасалған.

ОҚО орналасқан АҚ «Шымкент-құс» Қазақстан Республикасында құс өнімдерін өндіретін ірі кәсіпорындардың бірі болып табылады. АҚ «Шымкент-құс» құс өнімдері жоғары сапалы, мемлекеттік стандарттарға сай етіп өнім өндіреді. Кәсіпорынның басты мақсаты - Халыққа үлгілі дәмді тағамдармен қамтамассыз ету. Кәсіпорынның жоғарғы сапалы техникамен жабдықталғанмен мекеме құс өсіру,құс басын көбейтудің жоғарғы деңгейіне

Осы мақсатты іске асыру кәсіпорын банктен 12000000 млн теңге қаржыны несиеге алды. Өндіріс ойдағыдай іске асып жатса, бұл қаржыны 5 жыл ішінде қайтаруға мүмкіндігі бар.

«Шымкент - құс» жауапкершілігі шектеулі серіктестік 1962 жылдың наурыз айынан қызмет етіп келеді, меншік түрі : жекеменшік.

Өндірілетін өнімдер - тауық жұмырқасы, жұмыртқа ұнтағы, құс еті. Құс етінен жасалған шұжық өнімдері.Қажетті диеталқ тағам ретінде халықтық өнімдерге деген сұранысы жоғары.

Бүгінгі күні «Шымкент құс» ЖШС кәсіпорының өнімдерін тек Жамбыл облысының тұрғындары ғана емес, сонымен қатар Жамбыл және Қызылорда облыстары да жақсы біледі. Сондықтан да біздің кәсіпорынның өндіріс көлемі жылдан жылға көбею үстінде (кесте).