Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар

• кәсіпорнның іскерлік деңгейі – неғұрлым сатылымдар көлемі көп болса, соғұрлым дебиторлық қарыздардың көлемі де көп болады.

• кәсіпорнның клиентке деген қарым –қатынасы – кәсіпорын клиенттерді сақтап қалу және клиенттерді тарту мақсатында өз клиенттеріне төлем төлеу уақытын ұзақ бере отырып қарызды деңгейін арттырады.

« Шымкент-құс» ЖШС да өз активтерін пайдаланудың тиімділік дәрежесін бағалау үшін іскерлік белсенділік коэфиценті қолданылады.(айналым коэфиценті).

Дебиторлық қарыздардың айналым коэфиценті кәсіпорынның дебиторлық қарыздарының құрлымы мен деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.Дебиторлық қарыздың айналым коэфиценті – бұл кәсіпорнның таза сатылымдары көлемінің орташа жылдық дебиторлық қарыздарға қатыныасымен есептелінетін қаржылық көрсеткіш.Бұл «Шымкент-құс» ЖШС кәсіпорнында дебиторлық қарыз мезгіл ішінде неше рет жиналатынын көрсетеді.

Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебитінде борьшттың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар (дебиторлық қарыздар шоты) сатып алушы заңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.

"Алынуға тиісті шоттар" деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер (тауарлар), атқарылған жұмыстары мен көрсетілген қызметтері үшін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу құжаттары бойынша төлеуге тиісті сомасы есептеледі. Жалпы "Алынуға тиісті шоттар" шотын сипаттай келе олардың қысқа мерзімді активтер екендігін және олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір уақыттарда "саудалық міндет-темелер" деп те атайды. Олар тауарларды несиеге сату кезінде де пайда болады. Міндеттемелердің өтелу (орындалу) көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан алынды деп санайды. Халықаралық тәжірибеде кез келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу (өтеу) құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттілігі бар болатындығына бақылау шараларын жүргізулері қажет. Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы, жеке және заңды тұлғалардың немесе комианиялардың қаржылық жағдайларын білуге, сатып алушыға тауарды несиеге сатуға немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керекті ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы ақпараттың несиелік бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәліметтер алуға мүмкіндігі бар. Осындай несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақтылы өтеуді қамтамасыз ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай кәсіпорындар мен ұйымдардың таңдап алынған ережелері мен негізгі қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағы да басқа дебиторлық қарыздар есептеледі.

Басқада дебитролық борыш бойынша аванс түрінде берілген есептің құрлымы.

Шот -фактура

Тауар құжаттамасы

Төлем –талап тапсырмасы

Шығыс касса ордері

Өзгеде алынған аванстық құжаттар

↓ ↓ ↓ ↓ ↓

――――――――――――――――――――――――――――――――――――

↓ ↓

Журнал – ордер №8 дебеті бойынша,кретиті шот 1260,1270

Ведомость №8 дебеті бойынша,кредиті шот 1270

Кредиті бойынша салыстыру

Бас кітап

Қаржылық есеп

«Шымкент құс» ЖШС сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 (үш жүз мың) теңгенің дайын өнімдері 500000 (бес жүз мың) теңгеге сатылды (соның ішінде 65000 (алпыс бес мың) теңге ҚҚС сомасы).

Сатылған тауарлардың өзіндік құнына:

Д-т: 7010- Сатылған дайын өнімдердің өзіндік құны 300000 тг.

К-т: 1320-Дайын өнімдер 300000 тг.

Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:

Д-т: 1210-Алынуға тиісті қарыздар шоты 435000 тг.

К-т: 6010-Дайын өнімдерді сатудан алынатын табыс шоты 435000 тг.

Сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасына:

Д-т: 1210-Алынуға тиісті қарыздар шоты 65000 тг.

К-т: 3130-Қосылған құн салығы сомасы 65000 тг.

Сатылган тауарлар үшін алынатын сома келіп түскенде:

Д-т: 1010-Ақшалар шоты 500000 тг.

К-т: 1210- Алынуға тиісті қарыздар шоты 500000 тг.

Жоғарыдағы екі жақты жазудан көріп отырғанымыздай кәсіпорындар мен ұйымдардың сатқан (тиеп жіберген) тауарлары, атқарған жұмыстары мен көрсеткен қызметтеріне байланысты қосылған құн салығы есептелгенде "Алынуға тиісті қарыздар" шоты дебиттелініп, "Қосылған құн салығы" шоты кредиттелінеді.

Ал сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар бойынша дебиторлық қарыздардың пайда болуына "Алынуға тиісті қарыздар (шоттар)", "Алынған вексельдер", "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де қарыздары" деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, оған сәйкес "Материалдық емес активтердің есептен шығарылуынан алынатын кіріс", "Негізгі құралдарың есептен шығарылуынан алынатын кіріс" және "Құнды қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын кіріс" деп аталатын шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар бойынша қосьшған құн салығы есептелінгенде "Алынуға тиісті қарыздар", "Алынған вексельдер", "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де қарыздары" деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, "Қосылған құн салығы" шоты кредиттелінеді.

Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға айырмашылықтарының пайда болуына "Алынуға тиісті қарыздар", "Алынған вексельдер", "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де қарыздары" деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, "Бағамдық айырмашылықтан алынатын кіріс" шоты кредиттелінеді.

Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына "Алынуға тиісті қарыздар", "Алынған векссльдер", "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де қарыздары" деп аталатын шоттардың тиістілері, "Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер" шоты кредиттелінеді.

Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде "Ақшалар" бөлімінің тиісті шоттары дебиттелініп, "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздары" деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.

Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін қайтарылған жағдайда "Сатылған тауарлардың қайтарылуы" деп аталатын шот дебиттелініп, "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздары" — деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.

Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің сомасына "Сату шегерімі" немесе "Баға шегерімі" шоттардың тиістілері дебиттелініп, "Алынуға тиісті қарыздар", "Алынған вексельдер", "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзгеде қарыздары" деп аталатын шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге) есептелінген қосылған құн салығы сомасы "Алынуға тиісті қарыздар", "Алынған вексельдер", "Сатып алушьшар мен тапсырыс берушілердің өзге де қарыздары" деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебитіне, "Қосылған құн салығы" шоттың кредитіне жазылып сторно етіледі (алып тасталады).

Сатып алушылар және тапсырыс берушілбрмен есеп айырысу операциялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, оңца сатылған айналымнан тыс активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлық-материалдық қорлар бойынша шот фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып бөлек көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар - шоттар, фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдеменің бағандарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметтері көрсетіледі. "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы" шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі үшін №11 Журнал-ордер қолданылады.

Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар құқықтық рәсімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі "тауар" болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауарлардың сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жаллы құны аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз, және бекітілген (фиксированный) болып көрсетілуі мүмкін. Тұрақты баға келісімшартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның құнсыздануы), әсіресе келісімшартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға тұрақты пайдаланған жағдайда теңге құнының (бағамының) өзгеруіне байланысты тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін. Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады және теңгедегі валюталық эквивалентті қайта санау тәртібі мен бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан, бағам тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың белгілі бір сомасының немесе 100% (пайызы) сомасының төленгендігі тиімді болады.

Тұрақсыз баға келісімшартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау қиын болған жағдайда белгіленеді.

Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре алмайды, яғни күмәнді қарыздарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе қызметтер көрсетілген сәтінде (кезде) емес, оның күдікті деп танылған есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі "Күмәнді қарыздар бойынша резервтер" шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылдың соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы дебиторлық борышқа түгендеу жүргізу нәтижесіне сүйене отырып жасалынады. Азаматтық Кодекстің 1 бөліміндегі 178 бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 (үш) жыл болып белгіленді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген борыш күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының есебінен есептен шығарылады.

Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық қарыздар "үмітсіз қарыз" — деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады. Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы ессп беруде көрсетілуі тиіс.

Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып және ол осы есеп беретін кезеңде өтелсе, бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады (есептен шығару осы есеп беру кезеңінде жүргізілсе):

Д-т: Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты

К-т: Алынуға тиісті қарыздар шоты

Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің келесі кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметген түскен табыс есебінде танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте:

Д-т: Ақшалар шоты

К-т: Негізгі емес қызметген алынатын басқадай кірістер шоты түрінде жазу жазылады.

"Күмәнді қарыздар бойынша резервтер" есебі №10 журнал-ордерде жүргізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің күдікті деп есептеген қарыздары үшін 100000 (жүз мың) теңге көлемінде резерв құрғанда мынадай корреспонденциялар жазылады:

- күдікті қарыздар бойынша құрылған резерв сомасына;

Д-т: Жалпы әкімшілік шығындар шоты 100000 тг.

К-т: Күмәнді қарыздар бойынша

резервтер шоты 100000 тг.

- Күдікті қарыздар бойынша құрылған резервтің есебінен 80000 (сексен мың) теңге дебиторлық борыш есептен шығарылғанда;

Д-т: Күмәнді қарыздар бойынша

резервтер шоты 80000 тг.

К-т: Алынуға тиісті қарыздар 80000 тг.

Артық жасалынған күдікті қарыздар резерв сомалары сторно етіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар бұл жағдайда қызыл сиямен жазу арқылы алынып тастайды.

Д-т: Жалпы және әкімшілік

шығындары шоты 20000 тг.

К-т: Күмәнді қарыздар бойынша

резервтер шоты 20000 тг.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық қарыздар бабында, кәсіпорынның дебиторлық қарыздары сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталып, қалған айырма қалдығының сомасы ғана көрсетіледі.

«Шымкент құс» ЖШС дебиторлық қарызы 200000 (екі жүз мың) теңге, ал күдікті қарыздары бойынша резерв сомасы 50000 (елу мың) теңгені құрайды деп есептейік. Сонда қаржылық есеп беру кезеңінде, күдікті қарыздары бойынша резерв сомасы 50000 (елу мың) теңге кезең шығындары ретінде танылады да, «Шымкент құс» ЖШС бухгалтерлік балансында дебиторлық қарыз сомасы 50000 (елу мың) теңгеге азайтылып 150000 (бір жүз елу мың) теңгеге (200000-50000) тең болады.

Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдарды алып қарасақ та олардың барлығы да қай шоттардың төленбейтіндігін алдын ала болжап білуі мүмкін емес. Дегенмен де қаржылық есеп беруі кезінде жыл бойы жұмсалған шығындарды жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы бағалаудың салдарынан елеулі айырмашылықтардың да пайда болуы ықтимал. Жалпы халықаралық тәжірибеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі әдісі қолданылады:

- несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз әдісі (қаржы-шаруашылық қызметі туралы есеп беруде);

- дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі (бухгалтерлік баланста).

Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық қарыздар нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің мақсаты дебиторлық борыштың таза өзіндік құнын дұрыс есептеу болып табылады. Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдарда бұл әдістірдің екеуі де кеңінен қолданылады.

Жоғарыда аталған несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне тоқталатын болсақ, бұл әдіс сәйкестік принципіне бағытталған. Мұнда күмәнді қарыздардан шеккен нақты шығындар мен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз арасындағы қатынастардың орташа пайызы тәжірибеге сүйене отырып есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді қарыздар көлемін анықтау үшін есеп беру кезеңіндегі сатылған нақты өнімге қолданылады.

«Шымкент құс» ЖШС бухгалтері бұл жылдардағы күмәнді қарыздар бойынша пайыз мөлшері орта есеппен 3,5% деп есептейді. Соған сәйкес 2002-жылғы «Шымкент құс» ЖШС күмәнді қарыздар сомасы былайша есептеледі: (1000000-50000-10000) х 3,5% = 32900 тг.

Осы табылған күмәнді қарыздар сомасы бойынша «Шымкент құс» ЖШС бухгалтері есепті жыл соңында (2002 ...., жыл) мынадай жазу жазады:

Д-т: Жалпы және әкімшілік шығындары 32900 тг.

К-т: Күмәнді қарыздар бойынша резерв 32900 тг.

Жоғарыдағы сандарды ескере отырып, 2002 жылың қаржылық есебінде күдікті қарыздар бойынша резерв сомасының 40900 (қырық мың тоғыз жүз) теңгеге тең болатындығын білуімізге болады. Бұдағы 8000 (сегіз мың) теңге өкен жылдардағы алынбаған дебиторлық борыш және 32900 (отыз екі мың тоғыжүз) теңге есепті жылдағы сатылған тауарлар бойынша күмәнді қарыздарға жасалынған (болжам бойынша) резерв сомасы.

Негізінен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісі боынша әрдайым дебиторлық қарыздың таза өзіндік құын есептеп отыру мүмкін емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі қызмет етеді. Өйткені күдікті қарыз сатылым негізінде туындаған. Әдіс қолданылуы барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен ерекшеленеді. Ескеретін жағдай, несиеге сатылған тауарларға қолданылатын пайыз мөлшері әрдайым жаңартылып (жаңадан есептеліп) отыруы тиіс.

Күмәнді қарыздарды бағалау үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын анықтаған уақытта өткен кезендердегі мәліметтер пайдаланылады. Әдістің негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебеттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар қолданылады:

- негізгі дебиторлық борышқа жасалған бірыңғай құрамдастырылған мөлшерлеме;

- алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек негізделген мөлшерлеме.