Тақырып Жалпы динамикалық морфология

Динамикалық морфологияны анықтау және оның аралас ғылымдармен байланысын (жастық және конституциональдік морфологиямен) жыныстық диморфизммен, биомеханикамен, спорттық морфологиямен т.б. Динамикалық морфологияны топтастыру. Динамикалық морфологияның және жеке бөлімдерінің негізгі міндеттері. Қозғалыс туралы анатомиялық негізгі ілім дамуының қысқаша тарихы. М.Ф.Иваницкийдің үлесі жөне динамикалық морфологияның дамуындағы оның мектебі. Адамның қалыпты жағдайлары мен қозғалыстардың анатомиялық анализдерін алғастыруы. Зерттеудің жаттығулардың немесе қозғалыстардың морфологиясы. Механика зандары позициясынан жаттығулардың немесе қозғалыстардың мінездемесі. Әрекеттегі күштері. Кеңістіктегі адам денесінің қозғалысы мен қалыпты жағдайын шарттастыратын сыртқы және ішкі күштер туралы түсінік. Адам денесінің жалпы ауырлық орталығы (ЖАО) немесе жалпы салмақ орталығы мен жеке дене бөлшектерінің ауырлық орталықтары. Дененің жалпы ауырлық орталықтарын анықтау әдістері. Адам денесінің жастық, жыныстық жеке айырмашылықтарына қарай ЖАО-ның орналасуы. Адам дене көлемінің орталығы және оның мөлшері, салмағы туралы түсінік. Тірек алаңы. Дененің тепе-тендігін сақтайтын шарттар (тізбектердің қалпьшары және олардың адам денесінің тепе-тендігіне өсер етуі. Тұрақты бұрыш. Қозғалыс аппараты элементтердің озарлығы және олардың сыртқы дем алу сақтайтын бағыттау жұмысы. Жеке жаттығуларды орындау кезінде қамтамасыз ету жүйелерінің (ішкі мүшелердің, жүрек-қан тамырларыдың) қалыптары. Дене қозғалысының немесе қалыпты жағдайдың организмге әсері.

Қол бұлшық еттердің орналасуы және олардың спецификалық ерекше дамуы. Адамның қалыптасу процесіндегі еңбек мүшесі ретіндегі қолдың маңызы.

Дене қалыптары мен тұрмыстық тәнтанулық сипаттамасы. Дене қалыптардың классификациясы. Адам денесінің жоғарғы және төменгі қалыптағы кезіндегі сыртқы күштердің әсері. Дене қалыптары: тұру, буынға тұру, тік қолмен асылу, бүгілген қолмен асылу, шалқая асылу, аяқ басымен асылу, бүгілген аяқпен асылу, қоссырыққа тірену, гимнастикалық көпір.

Жүрудің алуан түрлері: аяқты бүгіл жүгіру, спортгық жүру, қарсылықты жеңіп жүру, сөтімен жоғары жөне төмен жүру, аяқтың ұшымен жүру. Жүрудің фазалары, кезендері, дөуірі. Жай, бір жөне екі кадам. Жүру кезінде адам денесіне эсер ететін сыртқы және ішкі күштер. Жүруге дененің жалпы ауырлық орталығының орын ауыстыруы. Жүрудің әр кезеңіндегі тірек- қимыл аппаратының жұмысы.

Айналдыру қозғалысының төнтанулық сипаттамасы. Айналдыру қозғалысының жалпы сипаттамасы жөне оларды топтастыру. Сыртқы және ішкі күштердің өзара әрекетінің ерекшеліктері. Айналдыру қозғалысы кезіндегі адам денесінің инерциялық сәтін өзгерту.

Артқа шыр айналу (сальто)- еркін білік (ось) маңындағы дене қозғалысы. Артқа шыр айналу кезіндегі қимылдың кезеңі мен сатысы. Әр кезендегі жөне сатысындағы организмнің ішкі күштері мен ауырлық күшінің сипаттамалары. Дененің жалпы ауырлық орталығы және оның орын ауыстыруы. Әр қозғалыс қалыпта дене бөлшектерінің қалыптары мен қозғалыс аппаратының жұмысы. Артқа шыр айналу негізіндегі тыныс алу. Айналдыру қозғалыстарының организмге ықпалы.

8 Тақырып Ішкі мүшелер

Ішкі мүшелердің жалпы сипаттамасы, олардың атқаратын қызметтері. Ішкі мүшелердің топтастырылуы. Түтікті мүшелердің қабырғаларының жалпы құрылыстары: кілегейлі, бұлшық етті, сірі және адвентициялық қабаттары. Кілегейлі қабатындағы лимфалық құрылыстары және олардың маңызы. Бұлшық етті қабаттары. Перистальтиканың механизмі. Сірі қабатының висцеральдік жене париетальдік жапырақтары. Паренхиматоздық мүшелердің құрылысы, олардың сегменттерге және бөлшектерге бөлінуі. Паренхиматоздық және түтікті мүшелердің қанмен қамтамасыз ету және жүйкелендірілуі. Ішкі мүшелердің дамуы.

Ауыз қуысы. Ауыздың кіреберіс қуысы: ауыз саңсауы, кіреберіс бөлігінің қабырғасы.

Тістер. Сүтті және тұрақты тістер, олардың құрылысы, негізгі ауыз қуысы, оның қабырғалары.

Тіл. Жүмсақ тандай. Сілекей бездері.

Жұтқыншақ оның құрылысы, орналасу жағдайы. Жұтқыншақ бөлшектерінің атқаратын қызметтері. Жұтқыншактың лимфойдық сақинасы оның бездерінің атқаратын қызметі. Жұту қызметінің механизмі. Жұтқыншақ бұлшық еттері.

Өңеш. Оның бөлшектері. Орналасу жағдайы, құрылысы.

Асқазан, пішіні, орналасу жағдайы. Асқазанның бездері, асқазан қабырғасының құрылысы.

Жіңішке ішектер, бөліктері, орналасу жағдайы, қатпарлары, бүрлері, ішек бездері. Жіңішке ішектегі заттарды соратын механизмдер.

Тоқ ішек. Оның бөліктері, орналасу жағдайы. Тоқ ішектің қабырғасының құрылысы. Ток ішектің жіңішке ішектен морфологиялық айырмашылығы. Тік ішек құрылысының ерекшеліктері.

Бауыр. Орналасуы және адам денесінің сыртқы қабатында жобалануы. Бауырдын сыртқы құрылысы: сыртқы қабаты, шеттері, бөліктері, қақпасы мен байламдары. Бауырдың ішкі құрылысы. Бауырдың қан айналымының ерекшеліктері. Бауырдың сегменттері. Бауырдың негізгі бөлшегі. Өт кабы, оның құрылысы, орналасу жағдайы мен атқаратын қызметі.

Үйқы безі, орналасуы, құрылысы мен атқаратын қызметі. Бездің ішкі секреторлық бөлігі.

Ішперде. Ішперденің париетальдық және висцеральдық жапырақшалары. Құрсақ қуысы. Ішкі мүшелердің ішпердеге қатысы. Ішперденің құрылыстары: шажыркайы, байламдары, шарбылары, ішперденің атқаратын қызметінің мәні. Спортшы әйелдердің құрсақ қуысының ерекшеліктерін ескере отырып, оларға берілетін дене жаттығуларын дұрыс мөлшерлеу.

Тыныс алу жүйесі.Тыныс алу мүшелердің жалпы сипатгамасы. Өкпе және тыныс жолдары. Мұрын қуысы. Мұрын жолдары, оның кұрылысы, атқаратын қызметінің мәні. Жұтқыншақ ауа өткізетін _; жол.

Көмекей. Оның орналасуы мен атқаратын қызметі. Көмекейдің каңқасы шеміршектер және олардың байланыстары. Көмекейдің ^: байламдары. Дауыс саңлауы. Көмекей қуыстары, кілегейлі қабықшаның құрылысындағы ерекшеліктер. Көмекейдің бұлшық еттері: көмекей саңылауын кеңейтуі, көмекей саңылауын тарылтуы және дауыс байланыстарының өзгеруі. Дауыс құрылымының механизмдері.

Кеңірдек. Оның қабырғалырының құрылысы мен орналасу жағдайы.

Бронхылар оның құрылысы мен бұтақтану сипаты. Бронхиальдік ағашы.

Өкпе. Орналасуы, пішіні, жоғарғы қабаты, шеттері, бөлімдері және атқаратын қызметі. Өкпенің қақпасы және тамыры. Өкпенің газ алмасу механизмдері. Өкпенің сегменттері. Өкпенің бөлшегі Ацинус пен альвеолдық құрылысы. Өкпенің газ алмасу механизмдері.

Плевра. Оның париетальдық және висцеральдық жапырақшалары. Өкпе жене плевра шекарасының адам денесінің жоғарғы қабатына жобалануы. Плевра қуысы, синустар. Көкірек қуысы. Бөлімдері, бөлімдеріндегі мүшелер.

Көкірек қуысы. Оның бөлімдері және әр бөлігінде орналасқан мүшелер.

Несеп - жыныс жүйесі. Несеп шығару мүшелері. Жалпы көрінісі. Бүйректер, олардың орналасуы, пішіні, құрылысы, атқаратын қызметі. Бүйректің қақпасы, бүйректің үлкен жөне кіші табақтары, бүйректің бекіту аппараты. Бүйректің ішкі құрылысы: қыртыс және милы заттар. Бүйретің сегментгері. Нефрон құрылысы. Бүйрек қан айналысының ерекшелігі.

Несепагар, орналасуы, қабырғаларының құрылысы, атқаратын қызметы.

Үрпі канал, құрылысы, атқаратын қызметі жөне жыныстық ерекшелігі. Несеп шығару мүшелердің адам денесінің жоғарғы қабатына жобалануы.

Ер адамның жыныстық мүшелері. Жалпы көрінісі. Ен (аталық ұрық безі) оның ішкі, сыртқы құрылысы. Еннің қосалқысы, шәуһат өзегі, шәуһат көпіршігі, олардың қызметі мен құрылысы, орналасу жағдайы. Бөліп шығару өзек, қуық түбі безі, шәуһат шығарғыш өзек жолы бульбоуретралық бездер, олардың орналасуы, кұрылысы жөне атқаратын қызметтері. Сыртқы ер жыныс мүшелер. Ер шаты. Несеп жыныс диафрагмасы.

Әйел адамдардың жыныстық мүшелері. Жалпы көрінісі. Аналык безі оның орналасуы, құрылысы мен атқаратын қызметі. Жатыр түтіктері олардың құрылысы, орналасу жағдайы, атқаратын қызметі. Жатыр, оның қабырғасының құрылысы мен атқаратын кызметі. Жатыр қуысы. Жатыр байламдары. Овариоменстральдік кезеңі. Қынап, сыртқы жыныс мүшелері. Әйел шаты. Сүт бездері.

9 Тақырып Жүрек қан тамырлар жүйесі

Тамырлар жүйесінің жалпы көрінісі. Қан өткізу жүйесінің қызметі. Тамырлардың топтастырылүы. Қан тамырлар қабырғаларының құрылысы. Артерия мен вена тамырларының айырмашылығы. Бұлшық етті және эластикалық артериялар. Мүшелердің сыртындағы және ішіндегі тамырлар.

Капиллярлар. Қан микроциркуляторлық жолдары: артериялар, капиллярлар, соңғы капиллярлар және венулалар. В.В.Купряновтың мектебі, соның әдісімен шағын айналымындағы қан ағысын зерттеу. Қан айналым шеңберлері: үлкен, кіші және жүректің. Артерия тамырлардың зандық жалпы қалыптасуы. Вена арнасының қуысы. Мүшелердің ішкі қан айналымы. Ғажап торы. Веноздық қойнаулары (синустары). Анастомоз және коллатераль қан айналымы туралы түсініктер. В.Н. Тонковтың жұмыстары және оның коллатеральдік қан айналымы туралы мектебі.

Жүрек. Пішіні, орналасу жағдайы, жоғарғы қабаты, шеттері, шекарасы. Жүректің фиброздық құрамы. Жүректің құрылысы: эндокард, миокард, эпикард, перикард. Жүрек бөліктері: жүрекшелер, қарыншалар, олардың құрылысы мен аткаратын қызметі. Оң жақ және сол жақ жүрекше-қарынша саңылаулары. Жүректің қақпақшалары, олардың құрылысы, орналасуы және атқаратын қызметі. Жүректің емізік бұлшық еттері мен сіңірлі шектері. Жүректен қанды алып шығатын тамырлар (қолқа, өкпе тамыр), жүрекке қан алып келетін тамырлар (жоғарғы жөне төменгі қуысты веналар). Жүректің қанмен қамтамасыз етілуі және жүйкелендірілуі. Жүректің өткізу жүйесі және атқаратын қызметінің мәні.

Үлкен қан айналымдағы тамырлар. Қолқа. Оның бөліктері мен орналасу жағдайы. Қолқаның өреу бөлімінің тарамдары. Қолқа доғасының бұтактары: иық-бас күретамыры, жалпы оң және сол жақ жалпы үйқы артериялар, олардың жолдары және қамтамасулары. Сыртқы үйкы артерия және оның негізгі тарамдары. Ішкі үйқы артерия оның орналасуы, жолы, негізгі тарамдары, қамтамасыз ету аймақтары. Үлкен ми негізіндегі қан айналымы. Бүғана асты артерия, оның орналасу жағдайы, тарамдары, қамтамасыз ету орындары. Қолдағы артериялар: қолтық асты, қар, шынтақ, шыбық, қол бас, олардың жолдары және олардың қамтамасулары. Төмендеген қолқаның бөліктері: кеуде қолқа жөне құрсақ қолқа. Қолқаның кеуде бөлігі, оның париетальді және висцеральді тарамдары. Қолқаның құрсақ бөлігі, оның париетальді жөне висцеральді тарамдары. Жалпы мықын артериялар, олардың ішкі жөне сыртқы тамырларға бөлінуі. Ішкі мықын артерияның қамтамасыз ету аймақтары. Сыртқы мықын артерияның бұтақтары, аяқты қамтамасыз етуі.

Аяқтагы артериялар: сан, тізе асты (тақым) артериялар, үлкен жіліншіктің артқы және алдыңғы артериялар, аяқ бастың артериялары.

Веналар. Жоғарғы қуысты вена, орналасуы мен ағысы. Мойын мен бас вена тамырлары. Бүғана асты вена. Қолдың сыртқы және терең веналары. Төменгі қуысты вена, орналасуы мен ағысы. Қақпа венасы. Терең және сыртқы аяқ веналары.

Кіші қан айналымдағы өкпе тамырлар. Өкпе діңі, өкпенің артериялары мен өкпе веналары.

Иммуногенез мүшелер мен лимфатикалық жүйе. Лимфатикалық жүйе және оның жалпы көрінісі. Лимфа капиллярлар, тамырлар, лимфа сабақ және лимфа өзегі, олардың құрылысы, ерекшеліктері және атқаратын қызметтері. Лимфаның құрамы. Шеткі, аралық және орталық лимфалар. Массаждың теориясы мен тәжірибесі үшін лимфалық жүйе бойынша білімнің маңызы.

Иммуногенез мүшелері. Айырықша безі, оның орналасуы, құрылысы, атқаратын қызметі. Қызыл сүйекті ми. Талақ, оның орналасуы. Сыртқы жөне ішкі құрылысы. Қанмен қамтамасыз етілуі және оның қызметі. Бадамша бездері, топтастырған және жеке лимфалық түйіндері, олардың орналасқан жерлері, құрылысы мен атқаратын қызметі.

Ішкі секрециялық мүшелердің жалпы көрінісі және жіктелуі, қан жөне жүйке жүйелерімен қызметгік байланысы. Гормондар олардың адам организміне әсері. Эпифиз, гипофиз, қалқан безі, қалқан маңы бездері, үйқы безінің эндокриндік бөлігі, бүйрек үсті бездері, олардың орналасуы, құрылысы және атқаратын қызметі. Хромаффиндік жүйе.

Жыныс бездерінің ішкі секреторлық бөлігі. Аталық безі және аналық бездерінің ішкі секрециялық маңызы. Организмнің жалпы қызметін реттеуде ішкі секрециялық бездердің мәні. Тура және кері байланыстары.

11 Тақырып Жүйке жүйесі

Жүйке жүйесінің жалпы көрінісі. Организмнің өмір сүру әрекетіндегі жүйке жүйесінің аткаратын манызы. Рефлекторлық доға-рефлекстік материалдық негізі. Оның анатомиялық құрамы. Жүйке жүйесін талдау. Орталық, шеткі, соматикалық және вегетативтік (автономдық) жүйке жүйесі құрамы. Жүйке жүйесінің дамуы.

Бас ми. Мидың жалпы көрінісі. Ми бөліктері. Ми діні.

Сопақша ми. Оның ораласуы, ақ және сүр заттардың құрылыстары. Ромб тәрізді шүңқыр. Сопақша мидың негізгі ядролары, олардың жергіліктері және аткаратын қызметтері.

Артқы ми. Оның бөліктері. Ми көпірі, оның құрылысы, орналасуы, атқаратын қызметі. Ми көпірдің ядролары. Мишық, оның орналасуы, құрылысы және басқа жүйке жүйенің бөлімдерімен анатомиялық байланысы. Мишықтың ядролары және олардың қызметтік маңызы. Мидың төртінші қарыншасы.

Ортаңгы ми. Оның бөлімдері, олардың орналасуы, құрылысы, байланыстары. Ортаңғы мидың төбесі және оның қызметінің мәні. Ми сабақтардың ядролары және олардың қызметтері. Мидың суағары.

Аралық ми. Оның бөлімдері. Таламус, эпиталамус, метаталамус және гипоталамус, олардың орналасуы, құрылысы және атқаратын қызметінің мәні. Мидың үшінші қарыншасы және оның қатынастары. Ми діні мен жүлынның ретикулярлы формациясы туралы түсінік. Оның кызметтік мәні.

Шеткі ми. Үлкен мидың жарты шарлары, олардың кабығы. Мидың иіс сезу бөлігі. Жарты шарлардың сыртқы беттерінің көрінісі: бөлімдері, салалары, катпарлары. Жарты шарлардың сүр және ақ заттары. Жарты шарлардың қыртысы және құрылысы. Ми қыртысындағы анализаторлардың қыртыстық шеттердің жинақты орындары және олардың қызметтік мәні. Ми негізінің базальдік ядролары, олардың орналасуы және қызметтік мәні. Мидың бүйір қарыншалары, олардың қатынасулары. Қарыншалардың тамырлы өрімдері. Жұлын ми сүйықтығы. Сүйелді дене.

Ми қабықтары: қатты, торлы, тамырлы. Бас мидың қатты қабы. Мидың қатты қабының тамырлары. Торасты кеңістіктер, цистерналары. Жүлын-ми сүйықтықтың айналмалуы. Жұлынның кабылары,олардың оналасу ерекшеліктері.

Орта жүйке жүйесінің өткізгіш жолдары және олардың рефлекторлық доға құрауына қатынасуы. Өткізгіш жолдардың топтастырылуы. Ассоциативтік, комиссуральдік және жобалық жолдары. Қысқа және ұзын жобалық өткізгіш жолдары. Өрлеу жолдары: латеральды жұлынталамус жолы, жіңішке және сыңарлы бұталары, артқы және алдыңғы жолдары. Төмендеген жолдары: латеральды және алдыңғы қыртыс-жүлын (пирамидалық) жолдары. Нейрондық құрамы, ядролардың жинақтығы (нейрондардың денелері) және олардың қызметтік маңызы. Экстрапирамидалық жүйе. Қызыл ядро- жүлын ми жолы, оның нейрондық құрамы, ядролардың жинақтығы және қызметтің маңызы.

Шеткі жүйке жүйесі. Бас мидың тармақтары (қиян жүйкелері). Бас сүйек жүйкелерінің сипаттамасы. Жүлын мен бас сүйек жүйкелерінің үқсастықтары мен айырмашылықтары. Сезім мүшелерінің дамуындағы ерекше сезімталдығы қиян жүйкелерінің иіс сезу (1), көз көру (11) және кіреберіс - қүрыш (VI11) ерекшелік құрылыстары. Қозғалтқыш бас сүйек қиян жүйкелердің: көз қимыл (111), блок төрізді (1 V), әкеткіш (VI), бет (VII), қосымша (XI) және тіласты (XII) құрылыстардың ерекшеліктері. Ядролардың орналасуы, мидың негізінен, бас сүйек қысымынан шығу орындары және жүйкелендіру орындары жөне жүйкелендіру орындары. Аралас қиян жүйкелер: үшкіл (V), тіл жүтқыншақ (IX), кезбе (X), олардың сипаттамасы, ядролары, жүйкелендіру орындары. Ill, V, V11,1X,X киян жүйкелердің вегетативтік жеке жүйесімен байланыстары. Қиян жүйкелердің бас және мойын жоғарғы қабатына жобалануы.

Жүлынның жүйкелері. Олардың қүрылуы, орналасу жағдайы, жүйке талшықтары мен тармақтарының құрамы. Жұлын жүйкелерінің артқы тармақтары, олардың жолдары және жүйкелендіретін орындары. Жұлын жүйкелерінің алдыңғы тармақтары. Жүйке өрімдері.

Мойынның жүйке өрімі, құрылуы, орналасу жағдайы, негізгі тармақтары мен жүйкелендіру аймақтары. Адам денесінің жоғарғы қабатындағы мойын өрімдері тармақтарының жобалануы.

Иық жуйке өрімі. Оның құрылуы, бөліктері мен орналасу жағдайы. Бұғана үстіңгі бөліктің тармақтары жөне олардың жүйкелендіру аймақтары. Бұғана асты бөліктің тармақтары: қолтық асты, ортаңғы, шыбық , шынтақ, тері- бұлшық ет жүйкелері, олардың жолдары және жүйкелендіру аймақтары. Қолдың бұлшық ет жеке топтарының жөне аймақтарының жүйкелері. Қол жүйкелерінің адам денесінң жоғарғы қабатына жобалануы.

Кеудедегі жүлын жуйкелерінің алдыңғы тармақтары (қабырғааралық жүйкелері) олардың жолдары мен жүйкелендіру аймақтары.

Белдің жүйке өрімі. Оның кұрылуы, орналасу жағадайы, негізгі тармақтары (мықын-құрсақ асты, мықын-шат, сан-жыныс, сан, жапқыш, санның сыртқы терлік жүйкесі), олардың жолдары мен жүйкелендіру аймақтары.

Сегізкөз жүйке өрімі. Оның құрылуы, орналасу жағдайы, тармақтары (бөксе, жыныстық, санның артқы терілік, отырғыш), олардың жолдары және жүйкелендіру аймақтары. Отырғыш жүйкенің бұтақтары: үлкен жіліншіктеренді, кіші жіліншік және жалпы беттегі, олардың жолдары мен жүйкелендіру аймақтары. Құймышақ жүйке өрімі. Аяқ бұлшық ет жеке топтарының және тері аймақтарының жүйкелендірілуі. Аяқ жүйкелерінің адам денесінің жоғарғы қабатына жобалануы.

Рефлекторлык, доға-рецепторлар, өткізгіш жолдары, дененің жеке бөлімдерінің проприорецептивтік анализаторлар. Афферентік, орталық (қыртыс асты, қыртыс) эфференттік бөлімдері.

Вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық бөлігі. Симпатикалық жүйке жүйесінің орталық және жеткі бөліктері. Симпатикалық діні, оның орналасу, құрылысы, түйіндері және бөлімдері. Ішкі үйқы, жүрек және ішкі мүшелердің жүйкелері. Симпатикалық жүйке жүйенің құрсақ (сәулелі) қолқа, жамбас және тағы басқа өрімдері, жоғарғы және төменгі шажырқай түйіндері. Симпатика жүйесінің рефлекторлық доғасы.

Вегетативті жүйке жүйесінің парасимпатикалық бөлігі. Вегетативті жүйке жүйенің парасимпатикалық бөлігінін, ортаңғы-ми және сопақша ми бөліктері бас ми діні бөліктің вегетативтік ядролары және жұлындағы ядросы, олардың жинақты орындары және қызметтері. Парасимпатикалық жүйке жүйенің шеткі бөлігі. Парасимпатикалық талшықтары: көз қозғалтқыш, бет, тіл-жүтқыншақ, кезбе және жамбас жүйелер, олардың жұптасқан орны және қызметтік маңызы. Вегетативті жүйке жүйенің бейімделу - трофикалық қызметі, оның спортшыларға тиісті маңызы.

12 Тақырып Сезім мүшелері

Сезім мүшелерінің көп қызметтік сипаты. Талдағыштар туралы морфологиялык білімді дамыту туралы Павлов ілімінің мөні. Талдағыштар құрылысының схемасы (сенсорлық схемасы).

Көз мүшесі. Анализаторлардың шеткі өткізгіш және қыртыс бөлімдері, олардың қызметтік бірлігі. Көз жанары және олардың қабықшалары: фиброздық (талшықты), тамыры және торлы, олардың құрылысы жөне атқаратын қызметінің мәні. Торкөз қабықшаның рецептолық аппараты. Көз алмасының камералары. Көздің мөлдір орталықтары: сулы, ылғал, әйнек дене. Көздің аккомодациялық аппараты. Көздің қосымша аппараттары: бұлшық еттер, кірпіктер, коньюктива және көз жас безі аппараты. Көз жанарының тамырлары мен жүйкесі. Көз аппаратының жолдары.

Есту мүшесі. Сыртқы құлақ. Құлақ қалқаны, сыртқы дыбыс жолы, дабыл жарғағы. Ортаңғы құлақ: дабыл қуысы, дыбыс сүйектері, дыбыс түтігі, емізік сүйектің ұялары. Ішкі қүлақ: сүйек және жарғақ иірімдері. Вестибулярлы аппарат, вестибуляр анализатордың рецепторлары, өткізгіш жолдары жөне орталықтары. Спортшылардың қозғалысына вестибуляр аппаратының тигізетін маңызы. Дыбыс өткізетін жөне дыбыс қабылдайтын аппараттар. Спиральді мүшелер. Дыбыс қабылдау механизмі. Естілетін аппарат жолдары: рецепторлары, өткізгіш жолдары, қыртыс жөне қыртыс асты есту анализаторлардың орталықтары.

Иіс сезу мүшесі. Мұрын құрылыстарының тыныс алу жөне иіс бөлімдері. Иіс сезу жүйке және оның шеткі аппараты. Иіс сезу рецепторлары, өткізгіш жолдары, қыртыс асты жөне қыртыс орталықтары.

Дәм сезу мүшесі. Тілдің шығыршықты қабықшасы, тілдің дөм сезу бүрлері, олардың орналасулары. Дәм сезу анализаторлардың рецепторлары, өткізгіш жолдары жөне орталығы.

Денеің жалпы сыртқы қабаты. Тері, оның құрылысы, атқаратын қызметі. Эпидермис, нағыз тері (дерма). Тері астырғы қабаты. Терінің қосымшалары: шаш, тырнақ жөне май шығару бездері. Терінің қан тамырлары. Тері рецепторлары, олардың қыртыс асты жене қыртыс орталықтары.

13 Тақырып Жас шамасының морфологиясы

Жас шамасы морфологиясын анықтау. Жас шамасы морфологиясының педагогикамен, теория және дене тәрбиесімен, медицинамен, антропогенетика, экология жөне басқа ғылымдармен тығыз байланысы.

Жас шамасы морфологиясының міндеттері. Зерттеу әдістері. Материалдардың бірінші статикалық баптау. Жас шамасы морфологияны топтастыру. Онтогенездік негізгі кезендері және оның морфологиялық сипаттамасы.

Организмнің өсуі мен дамуының негізгі зандылыктары: эндогендік, кезенді біртіндеп қайталаушылық. Жас шамасын дәуірлеу. Биологиялық жас шамасы туралы түсінік. Биологиялық жас шамасының бағалық көрсеткіштері мен нормативті таблицалар. Жыныстық жағынан жетілу және оның көп қызметтік сипаттамасы. Tic жас. Сүйек жас. Дене өлшемдерінің жас өзгерістері. Жыныс пісіп жетілуі және оның морфофункциональды сипаты. Ұл мен қыздың жыныстық жағынан жетілу ерекшеліктері. Организмнің даму, өсу, акцелерация және онтогенез факторлары. Биология жастың жеке (локальды) көрсеткіштері. Тірек- қимыл аппараттың: суйек жүйенің, сүйектер байланыстардың және бұлшық ет жүйенің жас шамасы ерекшеліктері. Ішкі мүшелердің, жүрек тамырлардың және жүйке жүйенің жас шамасы ерекшеліктері. Ішкі секрециялық бездердің жас шамасы ерекшеліктері. Биологиялык жас шамасы, қозғалыстағы жас шамасы және дене құрылысы қасиеттері. Жыныс жағынан жетілу мерзімін бақылау, дене мөлшері және қозғаушы сапалардың дамуы.

Конституционалдық морфология және оның жалпы сипаттамасы. Соматотип туралы түсінік. Адам дене дамуы оқуының конституциональдық морфологиямен байланысы. Адам конституциясының негізгі компоненттері: дене мөлшері, дене бітімі, үйлесімділігі, дене салмақ құрылысы, дененің этнотерриторияльдік, вариативтілік мөлшері. Дененің жалпы және жеке бітімдері. Адам конституциясын оқып үйренудегі антропоскопия мен антропометрияның әдістері. Антропометриялық аспаптары. Антропометрия мен антропоскопия өткізу ережелері. Тексеру материалдарын бірінші өндеу. В.Бунактың дене бітімдердің үйлесімділік түрлері. Дене бітімінің үйлесімділік нүсқалардың жеңілдік схемалар. Адам денесінің даму және өсу кезеңіндегі дене бітімі үйлесімдерінің өзгерістері. Дене салмағының құрамдары, оның компоненттері және оларды аныктау әдістері. Май компонентін жас шамасы сипаттамасы. Самототиптердің топтастыруы және олардың сипаттамасы. И.В. Черноруцкийдің, В.Г. Штефко, АД.Островскийдің П.В.Бунактың, И.Г.Галант, В.П.Чтецовтардың схемалары және олардың топ қызметтік сипаттамасы. Дененің мөлшері мен салмақтың мөлшерін бағалауы. «Арманды» дене салмағы. Д.А. Ждановтың „дене салмағын" жасандыру принципі. Дененің сымбаты және оның анатомиялық негізі. Дене сымбатын топтастыру. Дене сымбатын жас шамасы өзгерістері. Адам дене сымбатын анықтау өдістері.

Жыныстық диморфизм. Жыныстың пайда болуы. Ерлер мен әйелдердің морфологиялық айырмашылығы (дене өлшемдері, дене салмақ компоненттердің үйлесімділігі, жеке мүшелердің және жүйелердің дамуы). Генетиктер, жыныстың генетикалық және соматикалық айырмашылығы. Олардың онтогенездік айырмашылығы.

15 Тақырып Спорттық морфология

Спорттық морфологияның мазмұны мен әдісі. Медициналық-биологиялық пән және спорттық морфологияның байланысы. Спорттық морфологияның міндеттері.

Спорттық морфологияның әдістері: антропометриялық (дене салмақтың компонентерін анықтау, плантография және педометрия, динамометрия, гониометрия дене түрлерін анықтау), антропоскопиялық, рентгенологиялық, ультардыбыстық эхолокация, микроскопиялық зерттеу, педагогикалық төжірибе, жануарлармен эксперименттер. Спорттық морфологияны топтастыру. П.Ф. Лесгафт- қызметтік жөне теориялық анатомияның негізін қалаушы. Спортгық морфология негізінің қалыптастырудағы М.Ф.Иваницкий еңбегінің мәні.

Дене шынықтыру, оқытушыларға, жаттығушыларға оқу- жаттығу процестерді (спорт жаттығуларды) ғылым арқылы құрау үшін, жекелендіру мен спорттық нәтижесін прогноздану үшін спорттық морфологияның маңызы.

Бейімделудің жалпы теориялық негізі. Бейімделу мен қайта бейімделу туралы түсінік. Қозғалыстың көп қызметтік жүйесі және оның компоненттері. Бейімделу реакцияларын анықтайтын факторлар: мөлшердің әсер етуі, бір мерзімді, көп мерзімді әрекеттері, организмнің реакциясы. Организмнің реакция шамасы туралы түсінік (оның реактивтілігі). Реакция шамасын анықтайтын факторлар: тұқым қуалаушылық, физиологиялық жағдайы, жынысы, жас шамасы, денсаулығы, алғашқы төжірибе, дене құрылысы (конституциясы) жөне тағы басқалар. Стресс-морфофункциональдық бейімделудің механизмі сияқты. Бейімделудің кезеңдері және оның морфологиялық сипаттамалары (алаңдау, қарсылық және әлсіреу).

Организмді дене күші жүктемелеріне үйрену жолдары. Спорттық өрекет жағдайына бейімделудегі регенерацияның, атрофияның, гипертрофияның мәндері. Регенерация түрлері. Бейімделудің компенсаторлык, жән деструктивтік өзгерістері. Спорттық әрекет жағдайына организмнің рационалдық және рационалдық емес бейімделу критерийлері. Сүйектердің остеондардың структуралық өзгерістері. Сүйектердің тығыз және кемікті заттардың өзгеруі. Бейімделуді басқару және оның морфологиялық бакылау.

Күшті жүктемелерге бейімделу. Сүйек жүйесі. Сүйектің өсуінің қызметтік ерекшеліктері. Сүйектің құрылысы мен қызметтік шарттасқандығының негізгі зандылықтары. Спортшыларды сүйекті бейімдеудегі нормалардың мәні. Сүйектің химиялық құрамының өзгеруі. Спортшылардың денесіндегі (омыртқа бағанасы мен қабырткалар), аяқ - қолдарындағы, бас сүйеғіндегі бейімделу өзгерістері.

Сүйектердің байланыстары. Байланыстардың синовиальдік, фиброздық және шеміршекті өзгерістері. Спортшылардың буындарындағы компонентгердің өзгеруі (сүйектердің бір-бірімен түйісіп жанасатын буын беттері, буын қабы, буын саңылауы). Спортшылардың буындарындағы козғалыстардын, топографиясы.

Бұлшық ет жүйесі. Микро және ультрамикроскопиялык деңгейдегі бұлшық ет талшықтарының морфофункциональдык өзгерістері. Бұлшық ет тамырлардың және жүйкелердің өзгерістері. Бұлшық еттердің сыртқы пішіндердің өзгерістері: көлемі, ұзындығы, талшықты және сіңірлі бөліктердің сәйкестігі. Бұлшық еттің ішкі өзгерісі: ет талшықтарының бағыттары мен орналасу жағдайын өзгерту, эндомизийдің және перимизийдің құрылыстарын. Спортшылардың бұлшық етіндегі күштің топографиясы.

Ішкі мүшелер, жүрек-тамырлар, жүйке жүйесі жөне эндокринді аппарат. Асқазанның бейімделуі-оның қабырғаларының құрылымы және қызметі (эвакуаторлық, секреторлық және экскреторлық); бауырдың-оның мөлшері және ішкі құрылысы; бүйректердің салмағы, мөлшері, нефронның компоненттері; жүрек- оның салмағы, мөлшері, қуысы, миокарды, перифериялық тамырлары, қанның микроциркуляторлық жолы, қан тарату жүйесі, оның үлгі элементтері, жүйке жүйенің қыртыс және қыртыс асты структуралары, перифериялық жүйке тармақтары және оның шеткі аппараттары,гипофиздің және бүйрек үсті бездердің.

Спортқа іріктеу кезіндегі морфофункциональдық көрсеткіштердің мөні. Спотрттағы іріктеудің формасы мен әдісі. Спорттық іріктеудегі морфологиялық үлгі мен әнеге. Спорттық іріктеудің анатомоантропологиялық өлшемдері. Спорттық іріктеу кезінде қолданылатын морфологиялық көрсеткіштерге әулеттік және шеттік орталық әсердің салыстырмалы мәні.
Тәжірибелік сабақтардың мазмұны

1 Тақырып Организм қүрылысының жасушалық және ұлпалық деңгейі

1 Жасушаның негізгі бөлігі, пішіні және мөлшері. Жалпы және арнаулы мәндегі органеллдер. Органеллдердің, жасушаның пластикалық және энергетикалық процестеріне қатысуы. Ядро және оның құрылымдық компоненттері. Ядроның құрылысы мен пішіні. Хромосомдар. ДНҚ, тұқым туралы түсінік. Ядрошықтың функционалды маңызы.

2 Ішкі ортадағы ұлпалар, олардың құрамы, қызметі және топтастырылуы.

3 Шеміршек ұлпа, оның сан алуан түрлілігі, құрылысы мен атқаратын қызметінің сипаттамасы.

4 Жүректің бұлшық ет ұлпасы, оның қаңқалык бұлшық еттерден айырмашылығы. Кардиомиоцит және оның құрылымдық компоненттері, олардың ажырауы. Жүректің ерекше бұлшық еттерінің сипаттамасы.

Әдебиеттер [1-11]

1 Тұрақты бұрыш. Қозғалыс аппараты элементтердің озарлығы және олардың сыртқы дем алу сақтайтын бағыттау жұмысы. Жеке жаттығуларды орындау кезінде қамтамасыз ету жүйелерінің (ішкі мүшелердің, жүрек-қан тамырларыдың) қалыптары. Дене қозғалысының немесе қалыпты жағдайдың организмге әсері.

2 Дене тәрбиесі сабақтарында және спортпен айналысқанда орындалатын қолдың негізгі қимылдары. Затты денеге жақындатқанда, денеден итергенде, қолмен соққы бергенде, бұлғау қозғалыстарда, қолмен тірену кездерінде және локомоторлық функцияларын орындағанда қозғалыс аппараттың жұмыстары.

3 Дене тәрбиесі сабақтарында және спортпен айналысқанда орындалатын аяқтың негізгі қимылдары. Аяқпен локомоторлық функциясын, рессорлық және тіректік қозғалыстарын жүргізгенде қозғалыс аппаратының жұмысы. Дененің ерекше қалыптарында (аяқтың ұшымен көтерілгенде, отырғанда және т.б.) секіргенде, аяқпен соққы бергенде тірек-қимыл, аппаратының қызметтік сипаттамасы.

Әдебиеттер [1-11]


3 Тақырып Жеке динамикалық тәнтану

1 Жүру. Жүрудің фазалары, кезендері, дөуірі. Жүру кезінде адам денесіне эсер ететін сыртқы және ішкі күштер. Тірексіз кезінде бұлшық еттер жұмыстардың рекшеліктері. Жүру кезіндегі қол мен аяқтардың үйлестіру қиысқан қозғалыстары. Жүруге дененің жалпы ауырлық орталығының орын ауыстыруы. Жүрудің әр кезеңіндегі тірек- қимыл аппаратының жұмысы. Жүрудің алуан түрлері.

2 Жүгіру. Жүгіру мен жүрудің ара қашықтықтары. Жүгірудің фазалары. Жүгіруде жеке фазалары мен кезендерінде дене тұрақтылығының сипаты.

3 Айналдыру қозғалысының жалпы сипаттамасы жөне оларды топтастыру. Сыртқы және ішкі күштердің өзара әрекетінің ерекшеліктері. Артқа шыр айналу (сальто)- еркін білік (ось) маңындағы дене қозғалысы. Артқа шыр айналу кезіндегі қимылдың кезеңі мен сатысы. Артқа шыр айналу негізіндегі тыныс алу.

Әдебиеттер [1-11]
4Тақырып Ішкі секрециялық мүшелер

1 Ішкі секрециялық мүшелердің жіктелуі. Қан жөне жүйке жүйелерімен қызметтік байланысы. Гормондар және олардың адам организміне әсері.

2 Эпифиз, гипофиз. Орналасуы, құрылысы және атқаратын қызметі.

3 Ұйқы безінің эндокриндік бөлігі, бүйрек үсті бездері, олардың орналасуы, құрылысы және атқаратын қызметі.

4 Жыныс бездерінің ішкі секреторлық бөлігі. Аталық безі және аналық бездерінің ішкі секрециялық маңызы.

5 Организмнің жалпы қызметін реттеуде ішкі секрециялық бездердің мәні. Тура және кері байланыстары.

Әдебиеттер [1-11]
5 Тақырып Жас шамасының морфологиясы

1. 
   Организмнің өсуі мен дамуының негізгі зандылыктары. Жас шамасын дәуірлеу.
   

3 Биологиялык жас шамасы, қозғалыстағы жас шамасы және дене құрылысы қасиеттері. Жыныс жағынан жетілу мерзімін бақылау, дене мөлшері және қозғаушы сапалардың дамуы.

4 Жыныс пісіп жетілуі және оның морфофункциональды сипаты. Ұл мен қыздың жыныстық жағынан жетілу ерекшеліктері. Организмнің даму, өсу, акцелерация және онтогенез факторлары.

Әдебиеттер [1-11]

1 Адам конституциясының негізгі компоненттері: дене мөлшері, дене бітімі, үйлесімділігі, дене салмақ құрылысы. Дененің жалпы және жеке бітімдері.

2 Адам конституциясын оқып үйренудегі антропоскопия мен антропометрияның әдістері. Антропометриялық аспаптары. Адам денесінің даму және өсу кезеңіндегі дене бітімі үйлесімдерінің өзгерістері. Май компонентін жас шамасы сипаттамасы.

3 Дененің мөлшері мен салмақтың мөлшерін бағалауы. «Арманды» дене салмағы. Д.А. Ждановтың „дене салмағын" жасандыру принципі.

4 Дененің сымбаты және оның анатомиялық негізі. Дене сымбатын топтастыру. Дене сымбатын жас шамасы өзгерістері. Адам дене сымбатын анықтау өдістері.

Әдебиеттер [1-11]

1 Бейімделу мен қайта бейімделу туралы түсінік. Бейімделудің кезеңдері және оның морфологиялық сипаттамалары (алаңдау, қарсылық және әлсіреу). Организмнің реакция шамасы туралы түсінік (оның реактивтілігі). Реакция шамасын анықтайтын факторлар. Стресс-морфофункциональдық бейімделудің механизмі сияқты.

2 Организмді дене күші жүктемелеріне үйрену жолдары.

а) сүйек жүйесінің бейімделуі: сүйектің өсуінің қызметтік ерекшеліктері. Сүйектің химиялық құрамының өзгеруі. Спортшылардың денесіндегі (омыртқа бағанасы мен қабырткалар), аяқ - қолдарындағы, бас сүйеғіндегі бейімделу өзгерістері.

б) микро және ультрамикроскопиялык деңгейдегі бұлшық ет талшықтарының морфофункциональдык өзгерістері. Бұлшық ет тамырлардың және жүйкелердің өзгерістері. Бұлшық еттердің сыртқы пішіндердің өзгерістері, эндомизийдің және перимизийдің құрылыстары.

в) ішкі мүшелер, жүрек-тамырлар, жүйке жүйесі жөне эндокринді аппараттың өзгерістері.

Әдебиеттер [1-11]
Зертханалық сабақтардың мазмұны

№ 1 Зертханалық сабақ

Сабақтың мақсаты: ұлпалардың құрылысы және структуралық ерекшеліктері туралы білім негізінде студенттерді микроскопиялық деңгейде эпителиальды, сүйек және бездер ұлпаларды тануды үйрету; органеллдердің жасуша тіршілігіндегі атқарытын ролін анықтау.

1 Қабықты, ауыспалы, бездер эпителийдерді зерттеу. Бездердің пішіндері мен құрылымы.

2 Сүйек ұлпасын, жасушалық элементтері мен жасуша аралық заттардың ерекшелігін зерттеу. Пластикалық сүйек ұлпа. Сүйектің микроскопиялық құрылысы. Сүйектің пластинкалары, олардың құрылыстары және орналасуы. Остеон- құбыр тәріздес сүйектегі тығыздалған заттардың кұрамдық бөлшегі. Қатқыл талшықты сүйек ұлпа. Сүйек ұлпасының регенерациясы.

3 Бұлшық етті ұлпаларды зерттеу. Бұлшық еттің өзіндік қасиеттерін, алуан түрлілігін қарастыру. Біріңғай салалы бұлшық ет үлпасы: оның орналасуы және атқаратын қызметіне байланысты ерекшеліктері. Біріңғай салалы бұлшық ет жасушалары, миофибриллдер, протофибриллдер. Көлденең жолақ бұлшық ет ұлпасы. Бұлшық ет талшығы (мион)-қаңқаның бұлшық ет ұлпаның негізгі элементі болып табылады, оның пішіні мен мөлшері.

4 Қорытындылар.

Әдебиеттер [1-11]
№2 Зертханалық сабақ Қаңқа сүйектер және олардың байланыстары

Сабақтың мақсаты: адамның қаңқа сүйектерін және олардың байланыстарын оқып білу

1 Дене қаңқасы. Омыртқа бағанасы. Оның негізгі бөліктері. Омыртқа құрылысының жалпы көрінісі. Мойын, кеуде, бел омыртқаларының құрылысындағы ерекшеліктері. Омыртқа бағананың бас сүйектермен байланысуы. . Омыртқа бағананың физиологиялық тұрғыда иілуі жөне оның қызметтік мәні. Омыртқа бағананың қозғалысын демонстрациялау.

2 Кеуде қуысы. Кеуде қуысының сүйектік негіздері. Кеуде қуысы қабырғаларының доғалары, төсасты бұрыш. Кеуде қуысының тұтастығы, пішіндері. Кеуде қуысының жас шамасы және оның жыныс арқылы көрінетін ерекшеліктері. Адам денесінің сыртқы қабатында кеуде сүйектер құрылыстардың проекциясы. Кеуде сүйектердің қозғалысын көрсету.

3 Бас қаңқасы. Бас сүйектердің жалпы сипаттамасы. Ми және бет сүйектері. Бас сүйектер құрылысының ерекшеліктері.

4 Қол және аяқтың қаңқасы. Сүйектері, орналасуы және құрылысы. Сүйектер байланыстары. . Қол және аяқ сүйектердің қозғалыстарын көрсету.

Әдебиеттер [1-11]
№3 Зертханалық сабақ Қаңқа бұлшық еттері

Сабақтың мақсаты: басты, мойынды, дене және кол-аяқтардың қозғалтатуына, айналуына қатысты бұлшық еттерді және олардың қызметтік топтарын зерттеу; олардың орналасуын және беку орындарын білу.

1 Омыртқа бағанының мойын бөлігінің алға иілуіне қатысатын бұлшық еттерді, олардың орналасуын, басталатын және бекитін орындарын зерттеу; бас қозғалысына, алға және артқабүгүіне, айналуына қатысатын бұлшық еттер.

2 Омыртқа бағанының бел бөлігінің иілуіне қатысатын бұлшық еттерді, олардың орналасуын, басталатын және бекитін орындарын зерттеу; құрсақ бұлшық еттері. Әртүрлі тірек калпында қүрсақ бұлшық еттердің қызметтері, құрсақ қуысының сығымдалуы және оның спортшылар үшін атқаратын қызметі.

3 Тыныс қозғалысына қатысатын бұлшық еттер. Көкет, оның орналасуы, құрылысы мен атқаратын қызметі. Қабырғааралық бұлшық еттер (сыртқы және ішкі). Тыныс алудың түрлері.

4 Қолдың бұлшық еттері. Қолдың иық белдеу сүйетерінің қозғалысына қатысатын бұлшық еттер. Білек сүйектердің қозғалысына қатысатын бұлшық еттердің қызметтік топтары: бұгу, жазу, пронация, супинация, олардың басталатын жері мен бекуі. Қол басының және саусақтардың қозғалысына қатысатын бұлшық еттердің қызметі.

5 Аяқтың бұлшық еттері. Ұршық (жамбас- сан) буынындағы санның қозғалысына қатысатын бұлшық еттер. Тізе буынында балтыр сүйектердің балтырды қозғалтатын бұлшық еттер. Аяқ бастың бақайлардың қозғалысқа келтіретін бұлшық еттер, олардың басталатын жері мен бекуі.

Әдебиеттер [1-11]

Сабақтың мақсаты: адамның ас қорыту, тыныс алу және несеп - жыныс жүйелерін зерттеу; функционалды маңызына ерекше мән беріп қарастырылатын жүелерге жалпы сипаттама беру.

1 Ас қорыту жүйсін зерттеу. Бөлімдерінің ерекшеліктерін, орналасуын, құрылысын және функционалды маңызын белгілеу.

2 Тыныс алу жүйесін қарастыру. Тыныс жолдары және тыныс алу органдары.

3 Несеп-жыныс жүйе. Несеп шығару мүшелердің жалпы көрінісі. Ер адамның жыныстық мүшелерінің жалпы көрінісі. Әйел адамдардың жыныстық мүшелерінің жалпы көрінісі.

4 Қарастырған жүйелер жұмысы және олардың байданысы туралы қорытындылар жасау.

Әдебиеттер [1-11]
№5 Зертханалық сабақ Жүрек қан тамырлар жүйесі

Сабақтың мақсаты: жүректің құрылысын, қанмен қамтамасыз етілуін және жүйкелендірілуін, үлкен және кіші қан айналымдағы тамырларды зерттеу.

1 Жүректін пішіні, орналасу жағдайы, жоғарғы қабаты, шеттері, шекарасы. Жүректің құрылысы: эндокард, миокард, эпикард, перикард. Жүректің қақпақшалары. Жүректің қанмен қамтамасыз етілуі және жүйкелендірілуі. Жүректің өткізу жүйесі және атқаратын қызметінің мәні.

2 Үлкен қан айналымдағы тамырлар. Қолқа. Оның бөліктері мен орналасу жағдайы. Қолқа доғасының бұтактары. Артериялар. Үйкы артерия, бүғана асты артерия, қолдағы артериялар, қолтық асты, қар, шынтақ, шыбық, қол бас. Төмендеген қолқаның бөліктері: кеуде қолқа жөне құрсақ қолқа.Аяқтағы артериялар. Веналар.

3 Кіші қан айналымдағы өкпе тамырлар. Өкпе діңі, өкпенің артериялары мен өкпе веналары.

4 Адам өміріндегі жүрек қан тамырлар жүйесінің манызы туралы қорытынды жасау.

Әдебиеттер [1-11]
№6 Зертханалық сабақ Жүйке жүйесі

Сабақтың мақсаты: бас мидың бөлімдерінің орналасуын, құрылысын және атқаратын қызметтерін зерттеу.

1. Сопақша ми. Оның ораласуы, ақ және сүр заттардың құрылыстары. Ромб тәрізді шүңқыр. Сопақша мидың негізгі ядролары, олардың жергіліктері және аткаратын қызметтері.

2 Артқы ми. Оның бөліктері. Ми көпірі, оның құрылысы, орналасуы, атқаратын қызметі. Мишық, оның орналасуы, құрылысы және басқа жүйке жүйенің бөлімдерімен анатомиялық байланысы. Мишықтың ядролары және олардың қызметтік маңызы. Мидың төртінші қарыншасы.

3. Ортаңгы ми. Оның бөлімдері, олардың орналасуы, құрылысы, байланыстары. Ортаңғы мидың төбесі және оның қызметінің мәні. Ми сабақтардың ядролары және олардың қызметтері.

4 Аралық ми. Оның бөлімдері. Таламус, эпиталамус, метаталамус және гипоталамус, олардың орналасуы, құрылысы және атқаратын қызметінің мәні. Мидың үшінші қарыншасы және оның қатынастары. Ми діні мен жүлынның ретикулярлы формациясы туралы түсінік. Оның кызметтік мәні.

5 Ми қабықтары: қатты, торлы, тамырлы. Бас мидың қатты қабы. Мидың қатты қабының тамырлары. Торасты кеңістіктер, цистерналары. Жүлын-ми сүйықтықтың айналмалуы. Жұлынның кабылары,олардың оналасу ерекшеліктері.

Әдебиеттер [1-11]
№7 Зертханалық сабақ Сезім мүшелері

Сабақтың мақсаты: дәм және иіс сезу мүшелерінің құрылысын зерттеу; терінің құрылысын және тері рефепторларды қарастыру.

1 Дәм сезу мүшесі. Тілдің шығыршықты қабықшасы, тілдің дөм сезу бүрлері, олардың орналасулары. Дәм сезу анализаторлардың рецепторлары, өткізгіш жолдары жөне орталығы.

2 Иіс сезу мүшесі. Мұрын құрылыстарының тыныс алу жөне иіс бөлімдері. Иіс сезу жүйке және оның шеткі аппараты. Иіс сезу рецепторлары, өткізгіш жолдары, қыртыс асты жөне қыртыс орталықтары.

3 Дененің жалпы сыртқы қабаты. Тері, оның құрылысы, атқаратын қызметі. Эпидермис, нағыз тері (дерма). Тері астырғы қабаты. Терінің қосымшалары: шаш, тырнақ жөне май шығару бездері. Терінің қан тамырлары. Тері рецепторлары, олардың қыртыс асты жене қыртыс орталықтары.

Әдебиеттер [1-11]

СӨЖ түрлерінің тізімі

2 Адам организмінің қалыптасуындағы өлеуметтік биологиялық факторлардың маңызы.

3 Адам денесінің жалпы ауырлық орталығы (ЖАО) немесе жалпы салмақ орталығы (ЖСО) мен жеке дене бөлшектерінің ауырлық орталықтары. Дененің жалпы ауырлық орталықтарын анықтау әдістері.

4 Бұлшық ет жұмысы мен бастырық (рычаг) заңы. Бұлшық еттердің бөліктері. Адамның қозғалыс аппаратындағы I, II, III түрі бастырықтардың сипаты.

5 Лимфатикалық жүйе және оның жалпы көрінісі.

6 Иммуногенез мүшелері. Орналасуы, құрылысы, атқаратын қызметі.

7 Гормондар олардың адам организміне әсері.

8 Орта жүйке жүйесінің өткізгіш жолдары және олардың рефлекторлық доға құрауына қатынасуы.

9 Талдағыштар туралы морфологиялык білімді дамыту туралы Павлов ілімінің мәні.

10 Организмнің даму, өсу, акцелерация және онтогенез факторлары.

11 Спорттық іріктеудің анатомоантропологиялық өлшемдері.

Рефераттар тақырыптары

1. 
   М.Ф.Иваницкий бойынша түру қалпының мінездемесі, түрудың түрлері.
   
2. 
   Жүрудің анатомиялық мінездемесі.
   
3. 
   Жүгірудің анатомиялық мінездемесі
   
4. 
   Қолмен асылып түрудың анатомиялық мінездемесі
   
5. 
   Тақыммен асылып туру қалпының анатомиялық мінездемесі
   
6. 
   Тіреу қалпының анатомиялық мінездемесі
   
7. 
   Шалқасынан (төрт тағандап) түру (көпір) қалпының анатомиялық мінездемесі
   
8. 
   Секірудің анатомиялық мінездемесі
   
9. 
   Сальтоның анатомиялық мінездемесі
   
10. 
    Сүйек- буын аппаратының анатомиялық мінездемесі
    
11. 
    Бүлшық еттердің дене шынықтыру жаттығуларға бейімделуі.
    
12. 
    Жүрек тамырлар жүйесінің дене шынықтыру жаттығуларға бейімделуі.
    
13. 
    Жүйке жүйенің дене шынықтыру жаттығуларға бейімделуі.
    

1. 
   Нұрышев М. Адам анатомиясы. Оқулық.- Алматы: Карасай, 2005.- 348 б.
   
2. 
   Iзмұхамбетов Т.Ё., Есiмбекова Р. I., Сахишева С. Ш., Мұсажанова М.Қ.. Анатомия және физиология. Атлас. - Алматы:Арыс, 2007.-169 б.
   
3. 
   Набидолина Ш.С. Бастауыш мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасы. Оқұлық.- Астана: Фолиант, 2007.-275 б.
   
4. 
   Солодков А. С., Сологуб Е.Б. Общая спортивная, возрастная физиология человека. Учебник для высш.уч.заведений физ. Культуры.- М.: АлисияПРЕСС, 2005.
   
5. 
   Самусев Р.П., Селин Ю. М. Анатомия человека. Учеб. пособие, 3-е изд.,перераб. и доп.- М.: Оникс, 2005.-576 с.:ил.
   
6. 
   Сапин М. Р., Брыксина З. Г. Анатомия человека: в 2 кн. Учеб. пособие для студ. Вузов.- М.: Академия.- (Высшее профессиональное образование). Кн.2.-2006.-377 с.
   
7. 
   Гайворонский И.В., Ничипорук Г.И. Анатомия пищеварительной системы. Учебное пособие.- СПб.:ЭЛБИ-СПб., 2004.-64 с.
   
8. 
   Крылова Н.В.,Искренко И.А. Анатомия скелета: Анатомия человека в схемах и рисунках. М.: Изд-во РУДН,2005.-83 с.:ил. Изд.2- е.
   
9. 
   Швырев, А. А. Анатомия человека. Изд. 2-е. для студ. вузов и сред. профес. Образования.- Ростов н/Д: Феникс, 2005.-188 с.
   
10. 
    Қ.Дүйсембин, Г. Абеуова, З. Алиакбарова. Жасқа сай физиология және валеология. Оқулық.- Алматы, 2007.- 414б.
    
11. 
    Нервная система и органы чувств. Рашидов И.И., Алматы, 2000.
    

Мамандықтың оқу Нысан

жоспарынан ПМУ ҰС Н 7.18.3/32

көшірме

Кафедра меңгерушісі ___________________ Ш.М.Жумадина « 12 » 11 2012 ж.