Қазақстан республикасыныњ денсаулық сақтау министрлігі қараѓанды мемлекеттік медицина академиясы абдакаликов м. К., Зинин а. М., Джубаналиев е. З

МАП Мотоатқыш полкі

СШ Санитарлық шығын

Дәріскер бүгінгі кезеңдегі халықаралық жағдайға байланысты дәрісті мазмұндайды. Мысалға ӘТМҚ пәнінің және жалпы қастандық жасайтың қарудан медициналық қорғанудың өзектік оқуын келтіреді.

Дәрісті оқудағы мақсат - адамның және жәндік пен жануарлардың организміндегі (дене құрылыстарындағы) өзгерістер мен оларға қарсы қолданатын емдерді үйрету болып табылады, онымен қоса әскерді, медицина мекемелерін, ауруларды, жарақаттанғандарды химиялық қарудан қорғау әдістерін көрсету.

Токсикология - ғылым, оның ең бастапқы мақсаты, УЗ-дың дене құрылыстарына келтіретін зиянын біліп, оған қарсы алдын-ала қолданатын заттарды және уланғандарды емдеу (ғылымның аты грек тілінен алынған "токсикон-у, логос-ғылым) жатады.

Токсикология -УЗ мен адам және жануарлар организмдерінің арасындағы жалпы байланыстарды мен, оның көріністерін, патологиясын анықтап алдын-ала болдырмау жолдарын, және бірінші жедел көмек көрсету, емдеу әдістерін таныстырады.

Әскери токсикология ғылымы химиялық заттармен уланып ауырғандарды зерттейді.

Әскери токсикологиялық оқытудың маңызы - әскерді медициналық қорғау жағынан қамтамасыз ету болып табылады. Қарсылас жақтың әр уақытта химиялық қару қолдануы мүмкін болғандықтан, біздің медициналық бөлімімізден әрқашанда қарсы шара қолдану талап етіледі. УЗ – дың, әскерімізге өз әсерін тигізбеу, немесе әсерін неғұрлым азайтып, жауынгерлердің соғысқа жарамдылығын сақтап қалуды үйретеді.

Сабақтың екінші бөлімі – «Ядролық және химиялық қарудан медициналық қорғау» деп аталады.

Медициналық қорғау дегеніміз - алдын - ала бірнеше шаралар қолдану арқылы әскер күшін сақтап және оларға әсер ететін "УЗ"-тық, радиациялық және бактериялық қарулардың күштерін төмендетіп, жауынгерлердің жан-басын, соғысқа жарамдылығын сақтау болып саналады.

Көп мөлшелерде қолданған дәрі "У" болып шығады. Мысалға жүрек ауруына қолданатын "строфантин" 2,5 есе артық қолданса "У" болып шығады. Ал мышьяк деген "У" аз көлемде қолданса, дәрі болып табылады. "Иприт"деген "У" затты 20000 рет вазелинге ерітсе, дәрі болып шығады. "Қабыршақтық лишай" деген ауруға қарсы "Псориазин" деген атпен аталады. Организмге тамақпен, ауамен ұзақ уақыт бойы көп мөлшерде түскен зат, жағымсыз болып табылады және ол қоршаған ортаның өзгеруіне байланысты болады.

Орта ғасырдың белгілі оқымыстысы Парацельс (1493 – 1541) былай деген екен: "Барлық зат "У" және ешқандай зат ешқашан улылығынан айырылмаған, тек қана удың көлеміне байланысты. Сондықтан да "У" деген түсініктеме тек қана оның құрамындағы сапасына ғана емес, мөлшеріне де байланысты.

Осы жағдайда токсикологияда белгілі анықтама бар:

1. "У" дегеніміз саны мен сапасының қатынасы, белгілі бір уақытта организмді уландырады. (И.С.Соватеев).

2. "У" - химиялық қосылыс, өзінің өте үлкен улылығымен танылады, өйткені өте көп көлемде (мөлшерде) адамның, жан - жануалардың организміне ауыр, қайтпайтын өзгерістер енгізеді, немесе организмді өлімге әкеліп соқтырады.

Жоғарыда айтылған анықтамалардан байқағанда, уланған дегенді аурудың өте бір ауыр түрі деп қарау керек. Қазіргі уақытта " химиялық ауру " деген термин шықты. Әскери токсикологияда "УЗ" деген түсінік қолданылатын болды.

"УЗ" - дегеніміз соғыста қолданатын химиялық қосылыс. Олар әскерлерді жояды немесе біраз уақытқа дейін шептен шығарады.

Біз жоғарғы айтқаннан білгеніміз - әртүрлі мөлшердегі бір улы зат әртүрлі әсер береді. Аз, немесе табалдырықты мөлшері, бұл аз мөлшердегі "У" адам организмінде патологиялық өзгерістерді тудырады, бірақ өлімге әкелмейді.

"У" - дың күші көп болса, оның сондық табалдырықты және уландырғыш мөлшері өте аз болады.

Улардың мөлшері мен қойыртылған ерітіндісі дегеніміз - адам мен жануарларды ем қолданбаған жағдайда өлімге әкеп соқтыратын аз мөлшері.

Летальдық мөлшерлер зертханалық жануарларға тәжірибе жасау арқылы анықталады. Эксперименттіқ токсикологияда ылғи да орта летальдық мөлшерлер қолданылады (ДЛ-50), ал оның концентрациясы арқылы белгілесек (ЛС-50).

"У"- дан бұл жағдайда 50% жануарлар өледі. Ал егер 100% өлсе, онда бұл мөлшерді толық летальдық мөлшер дейді - (ДЛ-100)(ЛС-100).

Улылығы деген түсініктеме ол заттың өмірмен үйлеспейтіндігі және ол мынадай Дl-50 Cl-50 кері мөлшерімен анықталады.

1 1

Dl50 Cl50

Бұдан басқа да тереңірек улы қосылыстардың мөлшерін анықтауға болады. Мысалы: тыныс жолдары арқылы әсер еткенде улылық дәрежесін Габер формуласымен анықтауға болады. CVt

Т = ------;

g

мұнда Т – улылық дәрежесі

t - әсер еткен уақыттың мөлшері (мин)

V - өкпенің тыныстық көлемі (л/мин)

g - адамның салмағы (кг)

Химиялық заттардың қатерлік улылығын сипаттайтын мөлшері қатты әсер еткен зонаға байланысты: мұнда ең аз табалдырықты мөлшер дегеніміз организмнің физиологиялық бейімделу реакциясынан асып кетіп, өзгерістер туғызатын мөлшері. Бұл көрсеткіш тым жоғары болса, соғұрлым зат организмге қаупті емес.

Кейбір уақытта "көтеретін мөлшер" ұғымы қолданылып жүр. Ол сол мөлшерлі "УЗ" адамның организмінде әртүрлі өзгерістер мен жұмысқа жарамсыздық жасайды. Мұның мөлшері удың (УЗ) әсер еткен жерінің, көлеміне байланысты. Мұнымен қатар әскери токсикологияда мынадай түсініктеме кіргізілген - орташа қатардан шығаратын мөлшер (ІD-50).

Адамның организміне улы зат тыныс алу жолдары, тері арқылы кіреді және ауыз куысы арқылы (уланған сулармен, тамақтармен) түседі. Жөтеліп, қақырған уақытта қақырықпен бірге кішкентай бөлшектер шығады, сөйтіп тыныс жолдары тазаланады. Альвеола жолдарын тазалауда, без жолдары мен микрофагтық құбылыс өз үлкен үлестерін қосады. Тыныс жолдары арқылы әсер еткенде улы зат (УЗ) өлшемі мг/л немесе мг/м және өкпенің тыныс алу көлемімен есептеледі.

Адамның терісі арқылы өткен улы (УЗ) заттардың да маңызы бар. Тері арқылы организмге түсудің үш жолы бар: эпидермис арқылы, шаштардың түбі арқылы және тері бездерінің түтіктері арқылы. Эпидермисті (липоио-тейндік кедергі деп қарау керек, ол арқылы ішке қарай органикалық заттар мен газ кіреді, оның көлемі, олардың таралу коэффицентіне байланысты.

«У» әрі қарай теріден қанға таралады. Терінің жарақаты (тілік, қажалған, тырналған, кесілген), күйікке шалынған жерлері удың (УЗ) организмге тез тарауын жылдамдатады. Тері арқылы өтетін удың мөлшері мг/см, егер оның барлық улылық әсерін еске алсақ, онда мг/кг-мен есептеледі.

Ауыз арқылы (тамақпен) түскен улар, мысалы, цианидтер қанға түсе салысымен сіңе бастайды. Ішек-қарын құрылыс жолының бойында қышқылдық (PH) әртүрлі болады. Сондықтан улы заттар әртүрлі жылдамдықпен сіңеді. Асқазанның (PH) қышқылдығы бірге тең (1), сондықтан да қышқылдар мұнда иондық қалпында сақталады және тез сіңеді.

Үлкен көлемді өкпе альвеолдарына (80-150 мм), ауадағы улы бу мен газдар тез сіңіп, тез нәтиже беруіне өте қолайлы болады.

Альвеол - капилляр мембранасы арқылы (0,8) мкм удың молекулалары кіші қан айналыс жолымен бауырға соқпай, жүрек арқылы үлкен қан айналыс шеңберіне барады. Удың тез арада қанға сіңуі, тек қана үлкен аймақты сіңу көлемімен және жұқа ауа - қан барьерімен ғана емес, сонымен қатар қанның өкпе капиллярлары арқылы тез айналуына және удың жиналатын жерінің жоқтығына байланысты (бауырға соқпайды). Улы бу мен газдар адамның сыртқы тыныс жолдарынан бастап сорылады, ал өте көп сорылатын жері -өкпе. Бұл жағдай диффузия заңы бойынша, концентрациясына байланысты және улы газ бен будың суда еруіне де байланысты болады.

Сондықтан мұның маңызы үлкен: қалай улы зат ауадан қанға көп мөлшерде түссе, ауа мен қанның ақырғы концентрация теңдігіне жетуі де соншалықты ұзаққа созылады.

Жау- улы (затты) аэрозольді (шаң, түтін, тұман) ретінде қолданады.

Тыныс жолдарында екі түрлі жағдай болады: УЗ тотығады және кішкентай бөлшектер тұтылады.

Тотығу процесіне аэрозольдың агрегаттық жағдайы және олардың физикалық-химиялық қасиеті әсер етеді. Жоғарғы тыныс жолдарында 80-90% көлемі 10 мкм бөлшектер, ал альвеолдарда 70-90% көлемі 1-2 мкм кішкене бөлшектер тұтылады.

Мысалы иондалмаған морфин қаннан асқазанға түседі, одан кейін иондалған түрінде ішекке барады. Улы заттар (УЗ) ұлтабарға түскен тамақпен араласады, ерітіледі, сорылады, сондықтан да "У" қарынның шырышты қабығына аз түседі. Бұлардан басқа удың организмге түсуі қарынның шырышты қабығының қан айналымына және қарынның қозғалуына (перистальтика) және шырыштың көлеміне байланысты. Негізінде "У" адамның, жануарлардың аш ішегінде сіңеді, аш ішектің қышқылдығы (РH) 7,5-8,0. Аш ішектің қышқылдығының өзгеруі, ондағы ферменттерге, тамақ қорыту кезінде пайда болған және сол ішектегі химустың сорылуына байланысты. Осының бәрі "У"-дың ішек - қарында сіңуіне және оның таралуына әсерін тигізеді. Көп улар тек қана тиген жеріне әсерін тигізіп қоймай (күйдіріп, қызартып), сонымен бірге организмге әсер етеді.

Организмге сіңген "У" таңдап алған мүшеге әсер етумен қатар, екінші бір құбылыс береді. Мысалы, ауамен кірген үлкен концентрациялы хлор, біріншіден, адамның өкпесін жансыздандырады және қабындырады, екіншіден, жүрек - қолқа жүйелерінде оттегінің жеткіліксіздігін жасайды, оның жұмысын әлсіретеді және т.б. өзгерістер болады.

Организмге кірген "У", организмге жатпайтын басқа да заттар сияқты, әртүрлі биохимиялық құбылыстарға шалдығады, соның әсерінен "У" емес жаңа заттар пайда болады.

Ал кейбір қосылыстардың әсері, егер олар биотрансформацияға түссе, белгілі бола бастайды. Сонымен қатар, кейбір улардың молекулалары өзгермеген түрде организмнен шығады, немесе қан мен тінге түскен күйі сол бетімен ұзақ уақытқа дейін қалады.

Қазіргі уақытта организмге түскен бөтен зат бауырда, ішек - қарында, бүйрек пен май тіндерінде биотрансформациялық құбылысқа ұшырайтындығы белгілі болды. Бірақ, мұндай құбылыстың ең үлкені бауырда болады. Бауырдаң эндоплазма - ретикулолық клеткаларында "У"-дың басқа затқа ауысуындағы ферменттердің ең жоғарғы катализаторлық белсенділігі көрінеді.

Атап айтқанда, микросомальдық ферменттің қасиеті - бөтен заттармен химиялық құрамы бірдей болмаса да, ұқсастығы көрінеді. "У"-дың биотрансформациялық негізінде бірнеше химиялық реакциялар (құбылыстар) болады. Осының арқасында, метильдік (СH), ацетилдік (CH COO), карбоксилдік (COOH), гидроксилдік (OH) радикалдар және күкірт атомдары мен күкірті бар заттар қосылады, немесе бөлініп шығады. Бірақ, осылардың ішінде УЗ тазалауда, басты орын алатын-синтез бен коньюгация құбылысы. Бұл жағдайда организмнің ішкі ортасының улармен қайтымсыз байланысқа түсетін биохимиялық компоненттері: - глюкурон қышқылы, цистин, глицин, күкірт қышқылдары, улы заттар және т.б. Улы заттардың (УЗ) және олардың басқа затқа айналған түрлерінің - организмнен шығуына өкпе, ішек - қарын, бүйрек және әртүрлі бездер өздерінің үлесін қосады.

Бірақ, мұның ішінде бүйректің орны бөлек. Сондықтан да көптеген улану жағдайларында зәр шығарғыш арнайы заттардың көмегімен, улы заттардың тез шығарылуын қамтамасыз ету керек. Сонымен қатар, кейбір зәрмен шығатын (УЗ)-дың зақымдайтын әсерлерін де ескеру қажет. Мысалы сынап бүйректің құрылысын зақымдайды.

3 тарау. ХИМИЯЛЫҚ ҚАРУ ЖӘНЕ ӘСКЕРИ ҚАРСЫЛАС ЕЛДЕР