Байсыдық индира болатбекқызы мінез сипаты атауларының лингвомәдениеттанымдық негіздері

45
Ортақ сана, рулық сана барлық қазаққа тән болатынын аңғарады: 
Бәйгеден озып, үлкен-үлкен жүлде алған қазақ бәйге сыйлығын өзі алмайтынын, 
өзінде тек атақ қалатынын, ал сыйлықтың барлығын ағайын, ру адамдары бөліп 
алып кететініне бірнеше рет куә болғанын айтады: «Как бы велики призы не 
были, выигравшие призы, кромеславы для своего скакуна, получают очень 
немного из причитающегося на их долю приза. А в Семиречье и в Аулиатинском 
уезде, Сырдарьинской области, первые призы скачек, которые устраивались при 
поминках почетных лиц, иногда достигали очень больших размеров. Мне лично 
случилось присутствовать на байге, первый приз которой достигал: ста лошадей, 
ста баранов, девяти верблюдов и небольшой юрты, вместо кошем покрытой 
развернутыми кусками красного сукна (т.е. стоимостью более двух тысяч 
рублей); а мне известны байги с гораздо большими призами, ценность которых 
доходила до семи-восьми тысяч рублей. За выигравшим остается слава 
выигрыша (ырым), а приз разбирают родственники и друзья выигравшего, 
приносящие ему поздравления по поводу выигрыша приза. Воспротивиться 
этому выигравший приз ни в коем случае не может. Не отдает сам – так 
расхватают силой: таков уж обычай» [55, б. 18-19]. Ғалым қазақ мәдениетінде 
«сенікі-менікі» деген болмайды, сенікі – біздікі, біздікі – сендердікі деген 
ұжымдық сана болады дегенге тоқталады. 
Қазақ ұлтшыл халық, өзінің ұлтының намысын қорғайтын, елінің шын 
патриоты дегенді айтады. Өзін құрметтейтін кез келген қазақ ру ішіндегі барлық 
салт-ұстанымдарды біліп қоймай, оның тарихын, өткен-кеткенін білетінін 
айтады. Тек тексіз қазақ қана өз руынан, ұлтынан бас тартатынын көреді. 
«Только недостойный уважения среди своих сородичей может пожелать 
отказаться от принадлежности к своей народности и в этой пословице выражено, 
что и плохой казах, если он даже живет среди татар и усвоил образ жизни, 
одежду и обычаи этого народа, то все-таки он останется отатарившимся казахом 
и при всем желании, никогда несделается татарином точно также, как и татарин, 
как бы он не приноравливался казахской жизни и обычаям, всегда останется 
татарином» [55, б. 71-72] деп, жаман қазақ орыс бола алмайды деген мақалды 
меңзейді.
Сөйтіп, қазақ даласына келген сырт көз – сыншы болатын 
саяхатшылардың сөзіне қарағанда қазақ – мінезді халық.
Тексіздік, ділсіздік, опасыздық, сатқындық мінез мәңгүрттікке 
апаратынын қазақ халқы қашан да білген, және оның алдын алып отырған. 
Ә.Табылды басқа елде өсіп, ататектің асыл қасиеттерін көрмей, білмей өскен 
адамның ұлттық (тектік) болмысы жоқ болатынын, «адамға екі нәрсе тірек-тегі: 
Бірі – тіл, бірі – ділі жүректегі» деп, Жүсіп Баласағұн айтқан сөзді келтіре 
отырып, тілі, ділі ұлттық болмаған адам ұлтын сыйламайтынын айтады. Әрбір 
тұлғаның ұлттық қасиеті өзінің ұлттық тілінде қалыптасатынын, ал басқа ұлттың 
ішінде өскен, өз ұлтын білмейтін адамның «қаны бір, жаны басқа» болып, басқа 
ұлтты (өзінің бірге өскеніне қарай) артық көріп, ділі дүдәмал, жаны жалтақ, тілі 
дөрекі болатынын айтады. «Не ол емес, не бұл емес» мәңгүрттің «мәдениеті» де, 
рухы да күңгірт болатынын айтады [56, б. 7-11].

46
Б.Бопайұлы қазақ – жеті атадан жалғасқан қанды, генді, текті, тұтас 
туыстықты қуып тұтасқан, сүйекке сіңген тума болмысынан қалыптасқан, дара 
табиғатынан дарыған, үлкен әулеттік меншікті мінезді «тума мінез» деп 
анықтайды. Тума мінез – бір адамның өзіне тән, басқаларға мүлде ұқсамайтын 
жеке бітімі, қимыл-қозғалысы, сыр мен сипаты, ісі мен әрекеті, өмірге көзқарасы, 
қоғамдық ортадағы тіршілік ету жолы, махаббат жарасымы, арман мүддесі, 
рухани көңіл-күйі, айналасындағы адамдармен қарым-қатынасы, дүниетанымы, 
наным-сенімі, жалпы жанұяда қалыптастырып, қоғамдық-әлеуметтік ортаға 
алып шыққан жеке сыр-сипаты, өмір көріністері екенін анықтайды [57, б. 6-25]. 
Ал жұқпа мінезді адамның бала күнінен бастап көрген-білген, көңіліне түйген, 
айналадан сезген, кітаптан оқыған, қоғамнан қорытқан, айналадан алған, 
халықтан қалыптастырған жалпы білімі, әдеті мен әдебі, мәдениеті мен 
дүниетанымы, көркемдік талғамы, өнер-өресі, білім қабілеті, сөйлеу дағдысы, 
іскерлік пен шеберлігі, дамыған санасы. аңсаған арманы, тілеген тілегі, алға 
қойған мақсаты, махаббат жарасымы, төрткүл дүниеден қабылдаған жұғысып-
жұқтырған, қызығып-қызғанып қабылдаған, еліктеген, соларға ұқсаған мінезі 
деп қорытады. 
Бір адам екінші бір адамға қызыға да, қызғана да қарайды. Сосын ол адамға 
еліктеп, оның киген киіміне, сөйлеген сөзіне, іс- әрекетіне, қимыл-қозғалысына, 
күлген күлкісіне, ішкі жан-сезіміне, тұрмыс-әдетіне, адамдармен болған әдебіне, 
білім қабілетіне, өнер-ғылымына, кісілігіне, ой-қиялына, іскерлігіне түгел 
еліктейтінін, ақыры сол еліктеудің нәтижесінде сол адамға барған сайын ұқсап 
қалатынын айтады.
Тума мінез жұқпа мінездің негізгі тұғыры, таған-тасы, арқауы мен өзегі 
саналатынын айқындайды. Егер таған-тас әлсіз, жетесіз болса онда жұқпа мінез 
тума мінезді еркін бағындырады да, тума мінезді өзгертіп, жұқпа мінезбен өмір 
сүретін болатынын айтады. Тума мінез атаулары – «қаракөктің тұқымы», «жеті 
атасы қаракөк», «көкжал мінез», «көкжалдың тұқымы», «бөрі мінез», «көкбөрі», 
«көкжал жігіт», «арыстан азамат», «атпал жігіт», «қан тұқымы», «орда иесі», 
«тұнық азамат» деген ерекше ойлар біздің зерттеу нысанымыздың және ой 
қорытындыларымыздың тұғыры болып отыр.
Б.Бопайұлы қазақ халқының «баланы жастан» деп, бөгде-бөтен орта, 
шарғы, шаңырақтардан жаман мінез жұқтырып алудан сақтап, өздерінің үлгі-
өнеге, тәртіп-тәрбиесін сақтайтынын, таған-тас мінезін бүтін ұстайтынын, 
«жаман болады», «ұят болады», «обал болады», «зиян болады», «ысырап 
болады» деген сөздерді құлағына құйып, үлкен қамал тұрғызатынын айтады. Ал 
әлсіз, жетесіз, тексіз орта шарқы шаңырақтарда ондай мызғымас мықты тәртіп, 
саналы тәрбие, сапалы өмір салты болмағандықтан олар қоғамдық ортаның 
ықпалына көп әрі тез ұшырайтынын, айналасына жалтақтап, қараға көп ілесіп, 
дербес ойлау, дербес сөйлеу, дербес істеу, дербес жол табу жақтарында әлсіз 
болатынын, басқалардың айтқан ақылы, көрсеткен жолы, сызған сызығымен 
жүретінін, дұрыс, бұрыс екеніне ой жүгіртпейтін, тіпті назар да салмайтын енжар 
болатынын, мұндай әлсіз адамдарда жасампаздық қуат болмайтынын, әлсіз, 
дәрменсіз өмір сүретінін, жұқпа мінезді көп жұқтыратынын, күн алдап күн 

47
көретін, көңілі толқымалы болып жүретін, сезімі тұрақсыз, мінезі айнымалы 
келетінін, бәрінен де тез айып, тез жалығып, тез өзгеретінін айтады. Егер мұндай 
адамның қолы аяқ астынан бір нәтижеге жете қалса, аспан астында өзінен басқа 
жан жоқтай, құдайын ұмытып, тез семіретінін, жүріс-тұрысы, сөз сөйлесі, киім 
киісі, қимыл-қозғалысы әп сәтте өзгеретін адам болып шығатынын айтады.
Мінез – адамның сыртын ғана емес, ішкі жан құпиясын да айпарадай ашып, 
адамның кім екендігін мінезі дәлелдейтінін анық айтады. Әр пенденің мінезі – 
өмірінің негізі дегенді келтіреді. Бағы мен соры тіке мінезге қатысты болатынын 
айтады.
Қазақ халқы мінезді – адам бойындағы байлық деп бағалайтынын, мінезді 
адам қайда барса да, қайда жүрсе де, қай ортада өмір сүрсе де, оған жол ашық, 
айнала кең болатынын айтады [58, б. 21-32]. Адам баласы жамандықтан аулақ 
болуы үшін жақсы мінезді болуы керектігін, жайраң қаққан жамалды мінезді 
адамның дидары бал-бұл жанып, дидарынан нұр тамып тұратынын, ажарлы 
көрінетінін, бойы жеңілдеп, сергек жүретінін, сұлу сөйлейтінін, ақылды адам 
бәрін дұрыс ретке келтіріп, қалыпты өмір сүретінін дәл сипаттайды.
Бұрыннан қалған нақыл сөздер мен рухани тіршілігінен қазақ халқының 
өзіне тән ата мінездері: бірсөзділік, байсалдылық, жомарттық, дарқандық, 

жүктеу/скачать 5.82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: