Дәріс мәтіндері дәріс №1 ХІХ ғасырдағы тарихи әлеуметтік жағдай және қазақ Әдебиеті
жүктеу/скачать 0.58 Mb.
|
| «Дағыстан» поэмасының тақырыбын Абай ақын шәкірттеріне өзі берген. Поэманың тықырыбы жауыздық пен әділет күресі, «Махаббат пен ғадауат майдандасқан» күрес. Әділет пен жауыздақ тартысы Абай поэзиясында негізгі бір желісі. Махаббат мәселесі мен әділет, адамгершілік мәселесі Абайда бір-бірінен бөлек емес. Махаббаттың мәні адамның бас бостандығы. Байлық пен ескі әдет-ғұрып, зорлық, жауыздық үстем болып тұрғанда махаббат бостандығына, адамның бас еркіне, бостандыққа жол жоқ. Ондай бостандықтың жолы- күрес. Поэма осыны жырлайды. Ескі әдет-ғұрып, салт-сананы бұзып, еркіндікке бой ұрған, махаббаты үшін құрбандыққа бас байлаған өр мінезді тау халқының ер ұлы, өжет қызы сипатталады.
Поэманың оқиғасы:Пушкин мен Лермонтов бастатқан орыстың ұлы ақын, жазушыларының ақындақ қиялын қанаттандыратын, еркіндік аңсаған көңілдерін шалқытып, өлең-жырының «бесігі болған» қарт Кавказда өтеді. Поэманың басты тұлғасының бірі - кәрі Жүсіп. Бұл ежелгі қаталдық, зұлымдық, жауыздық бейнесі. Жүсіп басынан бір сөз асырмайтын, қаһары мен қаңжары бірге жүретін Дағыстанның әрі бай, әрі батыры. Жүсіпте адамға деген рахымшылық жоқ. Поэмадағы жауыздық бейнесі қаһарлы қарт Жүсіптің бір беткей кесек тұлғасы суреттеледі. Жүсіптің өзіне тартқан бес бірдей ұлы бар. Оның бәрі де ер, бәрі де қайсар жандар. Осылардың ортасындағы жалғыз қыз Зәһира. Поэмадағы жауыздыққа қарсы қойылатын тұлға осы Зәһира мен ғашығы Жәбрәһил. «Дағыстан» поэмасының құрлысы, оқиғаның даму жолдары қазақ поэзиясында бұрын болып көрмеген жаңалық. Ақын поэмасын тәкәппар қарт Кавказдың тамаша тұлғасын суреттеуден бастайды. Қазақтың «Қап» дегені Кавказ серек, Тәңірім сұлу, биік еткен ерек. Ақырып айдаһардай жүз толғанып, Тауды бұзып тас жарған долы терек.... Кавказды сұлу қылған құдай қалап, Көрген адам кете алмас тамашалап. Белгілі ер черкестен көп халық бар, Сол тауда өмір сүрген жанасалап,- деп поэманың оқиғасың қай елде, қандай жерде өтетінін әйгілеп айтып берген соң, сол елдің өзіне тән ерекше мінезін сипаттайды. Поэманың идеялық мазмұнында, Абай заманы үшін зор саяси-әлеуметтік мән бар. Поэманың оқиға желісі ескі мен жаңаның күресі. Ақын поэмасының ескіге қарсы күресті арман етеді. Ескіліктің бейнесі есебінде қайырымсыз, қатал, қара күш пен зорлықтың иесі Жүсіп образы беріледі. Поэмадағы бұл қара күштер ескіліктің шеңберінен аттауға ұрғандыққа барынша қарсы. Жүсіп өзінен басқа ешбір жанның қандай жақсылық ісі болса да дәріптелмесін деген мақсатта. Ол, адам баласының жеке бесының еркіне қарсы. Адамның өнері мен талабына қарсы. Ондай істен ескілікке қарсы шығатын күш туады деп үрейленетін Жүсіп, өзіне жағымсыз деп білгеннің бәрін құртып отырмақ. Жүсіп адамшылық армен, адам қанымен есептеспейтін, ескі сеніммен қатып қалған қатыгез, қайырымсыз жан. Поэмадағы Ақылбай романтизм сарыны шындық өмірмен тығыз байланыста. «Дағыстан» негізінен нағыз романтизм үлгісіндегі поэма. Поэманың басты геройларының іс-әрекеттерінде, мінез-құлықтарында әрбір геройдың өзіне тән ерекше бір сезімі сипатталып, асқақтата жырланады. Қызғаныштан туған кек қуу жолынан түскен қатал мінезді бірбеткей қаһарлы Жүсіпті көрсек, махаббат жолына басын байлаған, айнымас адал жүректі, өр мінезді, ізгі көңілді Зәһира мен Жәбрәһилді көреміз. Оқиға құрлысы мен көркемдік идеяның ерекшеліктері поэмадағы романтизм стилінің белгілерін әбден аңғартады. Поэманың сөз қолдану жолдары, өлең құрлысы, тіл көркемдігі даусыз Абай үлгісі. Ақылбайдың «Дағыстан» поэмасын жазғанда черкестердің тұрмыс-салтын дұрыс суреттеуіне, поэмадағы кейіпкерлердің мінез-құлқы, іс-әрекеті шындықпен берілуіне, сөйтіп, дұрыс көркем образ жасалуына 1892-1893 жылдары бірнеше черкестер Абай аулында болған. «Дағыстан» поэмасын еліктеп жазушы ақындарда болған. Сондай ақындардың бірі–марқұм Иса Байзақов. Исаның «Кавказ» поэмасының Ақылбайдың осы «Дағыстан» поэмасының әсерімен жазылған. «Зұлыс» Ақылбай ақын осы үлкен поэмасын 1900 жылдары жазған. Ақылбай поэмасын толық жазып біткен соң қолжазбасы қолдан-қолға тарап кеткен. «Зұлыс» поэмасының оқиғасы ағылшын жазушысы Хаггард, Генри Райдердің \1856-1925\ «Сүлеймен патшаның қазынасы» атты әйгілі романынан алынған. Хаггардтың бұл романы 1886 жылы ағылшын тілінде баспадан шығып, 1891 жылы орысшаға аударылған. Орыс тілінде 1891 жылдан бастап бірнеше рет баспадан шықты.Соңғы кезде орыс тілінде 1957 жылы басылды. Ақылбай романның атын да өзгертіп, өзінше «Зұлыс» деп атаған.Тегінде Абай романдағы Сүлеймен қазынасы деген аңыздан гөрі Англияның жаулап алған елі Зұлыстардың тағдырына көңіл бөлген. Ақылбай ақын романның оқиға желісін өз шығармасының негізі ете отырып, өзінше жырлап кетеді. «Сүлеймен патшаның қазынасындағы» әңгімені Кватермэн аузынан емес, ақын негізінен өзі баяндайды. Қажетті жерінде кейіпкерлердің диологтерін береді. Романдағы суреттелетін Сүлеймен тауының орнына, Ақылбай Зұлыс тауы деп алып, сол тауды сипаттайды. Ақын поэманы Зұлыс тауын суреттеуден бастайды. Поэманың кейін табылған бөлімі осы айтылған оқиғаның жалғасы.Генри інісін іздеу сапарында Кватэрменнің серік, жолдас болуын өтінеді. Романда Генри бұл сапарға тек інісін іздеу мақсатымен аттамбақ. Оны дүние-Сүлеймен қазынасы қызықтырмайды. Егер қазына табыла қалса ол байлыққа ортақ емес. Ақылбай бұл арада Генри бейнесін өзінше береді. Оны байлықа бас имейтін адам деп романдағыша дәріптемейді. Генридің аузына: Осы жолы менімен болсан жолдас, Дос боламын өмірге жанды аямас. Сыбағаң өзімменен бірдей болсан, Құдай ондап табылса брильянт тас,- деген сөз салады. Ал, Кватермэн бұл сапарға Генридің беретін ақшасын алмайды. Басым сатып бармаймын мен пұлыңа, Сізді қимай еремін бұл жолыңа,- дейді. Ақылбай ақын поэмада өр мінезді, алған бетінен аумайтын, айнымайтын, қиындықтан қашпайтын, табанды, жігерлі, қайратты ер адамдардың дара бейнесін ақын тілімен сипаттап береді. Бұлар үйреншікті тұрмыс, күнделікті таныс өмірдің жағдайында әрекет ететін жандар емес. Олар қауіп- қатері мол, қиын сапарда сан алуан шытырман оқиғаларға кездесіп жат жерлерде таңғажайып оқиғаларға ұшырап, сырлы табиғат аясында тартысқа түсетін нағыз романтикалы поэманың геройлары. Поэмада енді нағыз қызықты оқиғалар басталады. Жолаушылар жеті күн жол жүріп, піл жайлаған жерге жетеді. Осы арада бұлардың піл атқаны, жаралы пілден Гудт аман қалып, өзі қаза тапқан бала зұлыстың ерлігі айтылады. Генри атқан піл жығылады да, Гуд атқан піл жараланып, оның өзіне қарсы ұмтылады. Ақын бала зұлыстың (Хива) ажалға ара түскен жанқиярлық ерлігін емірене жырлайды. Ақылбай поэманың соңғы тарауын: Баланың бар денесін алды теріп, Әрқайсысы жыласты бойы еріп. Жас жаның жолдас үшін құрбан қылған, Әділ ер, кез болмас деп, мұндай серік. деп аяқтайды. Әзірге поэманың жалғасы табылмағандықтан «Зұлыс» жайындағы мәселені осымен аяқтаймыз. Поэма толық табылған соң әдеби зерттеу ісі тереңірек жүргізілуі тіис. жүктеу/скачать 0.58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|