1.
|
2.
|
3.
|
Ант ургур!
В.:Ант аткыр!
|
Жаман көрүү, жекирүү, наалат айтуу, каргоо маанисинде колдонулат.
|
Ант ургурдун кылган ишин кара, каратып туруп билмексенге салат. (Жоошбаев)
В.: -Ант аткыр кайда житип кетти?
|
Арбак ургур!
|
Бирөөнү тилдегенде, наалат айтканда, жаман көргөндө айтылуучу каргыш сөз
|
-Атаңдын арбагы урсун! Арбак ургур! Менин тузума кара санагысы бар. (Осмоналиев)
|
Атаңдын канын ич!
|
Катуу тилдөө, жемелөө маанисинде колдонулат.
|
Аздык кылып баратса, атаңдын канын кошо ичкин. («Манас»)
|
Атаңдын башы!
|
Тилдөө, кагуу, наалат айтуу маанисинде колдонулат.
|
«Атаңдын башы!», - деп Сабыр эми биротоло жанына күч келсе керек, чаңырып кирди. (Медетов)
|
Атаңдын көрү!
|
Абдан өкүнүү, нааразы болуу, жактырбоо маанисинде колдонулат.
|
Атаңдын көрү! Эл деген тууган – уругу менен бириге калып тамды алеки – саатта бүтүп ала коюп жатышат. (БСМ)
|
Атың өчкүр!
|
Бирөөнүн атын эстеп чакырганда: «такыр унутуп калыптырмын, оюма түшпөй жатат» деген мааниде, же жек көрүү маанисинде айтылат.
|
-Кара тоголок милиционер ким эле, атың өчкүр ай, унутуп калыптырмын. (Бердикеев)
|
Багың байлангыр!
|
«Жакшылык көрбөгүр, ишиң оңунан чыкпагыр, тилегиңе жетпегир» деген маанидеги каргыш
|
Бүтүн ак жоолуктун наамын булгады э, багың байлангыр! (БСМ)
|
Байгеге сайылгыр!
|
«Барымтага кеткир, жок болгур, жоголуп кеткир» деген сыяктуу тилдөө маанисинде колдонулат.
|
«Байгеге сайылгыр ай!» деп аял чебеленип, безилдеп жатты. (БСМ)
|
Балакет баскыр!
|
«Кырсык чалгыр, жакшылык көрбөгүр, жаманчылыкка дуушар болгур» деген сыяктуу наалат айтуу, каргоо маанисинде колдонулат.
|
«О, балакет баскыр десе! Алкы бузулган манаптар, атаң бербесе деле торпокту алат эле да!», – деп Сурма терең үшкүрдү (Жантөшев). «Мындайга көз да тийбейт, балакет баскыр!», - деп ойлоду Кылычбек. (Жакыпбеков)
|
Балакетимди ал!
|
«Мага асылба, тийишпе, мага келүүчү кырсык, кыйынчылык сага келсин, менден айлан» деген маанидеги наалат айтуу, каргоо
|
-Менин балакетимди албай жөн жүр. Көрсө, менин балакетимди алып жүргөн ошол экен да. (БСМ)
|
Баралыңа жетпегир!
|
Жашабагыр, узабагыр деген маанидеги каргыш
|
– Оо, баралыңа жетпегир! Убалы уктатпасын ушу наристенин. (Өмүрбаев)
|
Барынан жогу!
|
Мындай болгондон көрө болбой койгону түзүк, тирүү жүргөнүнөн жүрбөгөнү, болгонунан болбогону оң
|
Кара башын калкалаган жатып ичелердин барынан жогу! (БСМ)
|
Бас жаагыңды!
В.:Жаагыңды бас!
|
«Сүйлөбө», «унчукпа», «үнүңдү чыгарба» деген сыяктуу кекетүү, тилдөө маанисинде колдонулат.
|
«Жаагыңды бас!» деп колундагы ачкычты Чыңгызга сунду. (Осмоналиев)
|
Башыңа көрүнгүр!
Кара башыңа көрүнгүр!
|
«Болгон кырсык бардык балээ сага болсун, өз башың менен кетсин» деген сыяктуу жек көрүү маанисиндеги каргыш
|
-О, ыймансыз каапыр! Башыңа көрүнгүр! Уятың болсо чыныңды айт. (Тойбаев)
В.: -Кара башыңа көрүнгүр! Эмне эле таң атпай шаңшып калган. Бул бала – бакыранын жанын койбойт ко. (Укаев)
|
Береке таппагыр!
|
«Оңолбогур, жарыбагыр» деген маанидеги каргыш
|
- Атаа бечара ай – э! Алиги аракеч ит, береке таппагыр, жедеп эле жүрөгүн түшүрүп салган тура! (Өмүрбаев)
|
Бети курусун!
|
Өтө жагымсыз, начар ишти, абдан коркунучтуу, же жийиркеничтүү абалды, жамандыкты билдирүүдө бирөөгө наалат айтуу маанисинде колдонулат.
|
- Бети курусун …биз го баш-учунда болгонубуз жок, уккандар айтат (Касымбеков).
Эсим оой түштү. Экөөнүн колун боорума басып турам. О – о, ал күндүн бети курусун! Өпкө – боорум куушурулуп, ичим куйкаланып баратат. (Өмүрбаев)
|
Бетимдин беш териси
|
«Абдан уят, жеткен маскарачылык» деген сыяктуу жек көрүү маанисинде колдонулат.
|
-И – и, бетимдин беш териси, кудай ошондой кылгылык кылбасын! (Байтемиров)
|
Бетин ары кылсын!
В.: Жүзүн ары кылсын!
Бетин көрсөтпөсүн!
|
Кандайдыр кырсыктуу оор иш, же начар кылык-жорук жөнүндө сөз болгондо андайды көрбөйлү, мындайга кабылтпасын, андан алыс бололу деген мааниде колдонулат.
|
-Ооба, андайдын бетин ары кылсын! (Жантөшев)
-Сенден орун талашайын деген ниетим жок, анын бетин ары кылсын! (Абдукаимов)
В.: А кулагандын жүзүн ары кылсын! (Өмүрбаев)
Асты биз тарткан азаптын четин ушуларга көргөзбөсүн! Анын жүзүн ары кылсын! Бу баш көз жашка жуунуп, көкүрөк дартка муунду го! (Өмүрбаев)
|
Бетиң барбы?
|
«Уялсаң боло, бул кылганың туура эмес, туура эмес иш кылгансың, уяласыңбы» деген сыяктуу жемелөө маанисинде колдонулат.
|
-Бетиң барбы? Кантип калп айттың?
|
Бетиң күйгүр!
В.:Бетиң тилингир!
|
Күнөө кылган кишиге карата уятсыз, абийри жок деп жек көрүү, наалат айтуу, тилдөө маанисинде колдонулат.
|
«Эми өлбөгөндө эмнең калды? Бетиң күйгүр!»,- деди Мөлтөй Нөкөндү табалай берип. (Үмөталиев)
В.: Нөкөн …көйнөк, дамбалчан калыбында кара кунастай тарбалаңдап, Агыргайды качырды: - Тилиңе тибиртке, бетиң тилингир! Тилиңе тибиртке! ( Үмөталиев)
|
Бооруңа келгир!
В.: Бооруңа чечек чыккыр!
Бооруңа чок түшкүр!
|
Жаш балдарга (көбүнчө эркек балдарга) карата тилдөө, каргап-шилөө маанисинде колдонулат.
|
-Бооруңа келгир! Тайманбай айтышып турганын кара, анык тайбас болот окшойсуң! (БСМ)
В.: Тышка кулак түргөн Татыке алкына кетти:
-Бооруңа чечек чыккан өлүканаңды көрөйүн ээ! (Өмүрбаев)
- Ушу сенин ошоякка бооруң тартып жүрөт окшойт. О, бооруңа чок түшкүр! (Медетов)
|
Доңуз коп
|
«Өлүп кет, эмне болсоң ошо бол» деген сыяктуу жекирүү, жек көрүү маанисинде колдонулат
|
Доңуз сырты, кереч чөптөрү малга жагымдуулугу менен белгилүү. (Жантөшев)
|
Жаагың сынгыр!
В.:Жаагың кыйрагыр!
Жаагың карышкыр!
|
Какшанып көп сүйлөгөн кишиге, жаагын жанып ыксыз көп ыйлаган балага карата жактырбоо, тилдөө, тыйып коюу, же суук кабар, суук сөз айткан кишини тилдөө, каргоо маанисинде колдонулат.
|
- Атаа! Сазайыңды беремин! Эркекке асылганын кара, жаагың сынгыр, эркекче сөгүнүп. (БСМ)
Канатым күн чалбаган каркырамды ушактап атасына кандай жаагың сынгыр айтты экен? (Үмөталиев)
В.: Жаагың кыйрагыр ушунуку өттү.
- Оо, жаагың карышкыр! Сага мен жакынмынбы, же ошолор жакынбы? (Саатов)
|
Жаагыңа жылан уялагыр!
В.:Жаагыңа жылан жумурткалагыр!
|
Кандайдыр жагымсыз, өтө суук сөз айткан, тили заар кишиге карата каргоо, наалат айтуу, абдан нараазы болуп күйүнүү маанисинде колдонулат.
|
-Жаагыңа жылан уялагыр! Өлө албай жатып мунун тилинин уусун кантесиң, Тарт тилиңди! (Үмөталиев)
В.: «Жаагыңа жылан жумурткалагыр ай! Кандай кара оозуңа кан толгур айтты экен. Жалгызым ак жеринен күйдү го!», – деп эне чебеленип боздоп жатты. (БСМ)
|
Жаагыңа таш!
|
Кимдир бирөөнүн кандайдыр бир суук кабар, жагымсыз кеп чыгарып жиберишине карата «андай дебе», «антип айтпа» деген мааниде катуу кагуу, тилдөө иретинде колдонулат.
|
«Ок, жаагыңа таш! Кара жолтой!», – деп тилдеп жиберди. (Сасыкбаев)
|
Жаагыңды бас!
|
«Сүйлөбө», «унчукпа», «үнүңдү чыгарба» деген сыяктуу кекетүү, тилдөө маанисинде колдонулат
|
«Жаагыңды бас!» деп колундагы ачкычты Чыңгыска сунду. (Осмоналиев)
|
Жашабай жатып
|
«Өсүп жетиле элек туруп», «жаш туруп» деген мааниде
|
Жашабай жатып башкы врачтын колтугуна кирип алганын карасаң. (Бердикеев)
-Бактылуу кул экенсиң, жашабай жатып, баарын көрүп келдиң. (Абдукаимов)
-Жашабай жатып мунун жандимилигин кара. (Жигитов)
|
Жетеңден ургур!
|
Тилдөө, жемелөө маанисинде колдонулат.
|
«Жетеңден ургурдун кылган ишин кара!», – деп кожоюн мага ызырына баштады. (БСМ)
|
Жети атаңдын боорун же!
|
Бирөөгө жамандык тилөө, «жакшылык көрбө» деп каргап-шилөө маанисинде колдонулат.
|
Медериңдин канын же, Жети атаңдын боорун же. («Манас»)
|
Жолуң болгур!
В.:Жолуң каткыр!
|
Кимдир бирөөнүн орунсуз иш жасаганына, чекилик кылып коюшуна, кылык-жоругуна карата кейип, өкүнгөндүгүн билдирип жемелөө иретинде колдонулат.
|
- Ой, жолуң болгур, сүйүнчү дебейсиңби! (Бейшеналиев).
-О, жолуң болгур десе, жүрөгүбүздү түшүрүп койбодуңбу? (Байтемиров).
-Оо, жолуң болгур десе, сенин өзүңдүн маңдай териң менен тапкан акчаң бар эмеспи? (Саатов)
В.: Ой, жолуң каткыр! Ушундай да иш кыласыңбы? (БСМ)
|
Жүзүң кур!
|
«Уятсыз», «уялганды билбеген, бетинде кызылы жок» деген мааниде жек көрүү, тилдөө иретинде колдонулат.
|
-Оо, түндүн бир оокуму кезде үйдөн арбактай, аппак адам чыккан имиш! Жүзүң кур! Эл дырылдап туш - тушка качып жөнөптүр.
( Кушубеков)
|
Кара башыңа көрүнсүн!
В.:Кара башыңа көрүнгүр!
|
Кырсык, жамандык башкага эмес өзүңө тийсин, керт башыңда болсун деген мааниде колдонулат.
|
-Калп айтышса, алардын кара баштарына көрүнсүн! (БСМ)
В.: -Андай кара башыңа көрүнгүр төрөлөр, күнү асман жарылып кетчүдөй күркүрөйт имиш. (Осмоналиев)
|
Кара башыңды жуткур!
|
«Өлгүр, өлүп кеткир, өлүп калгыр» деген маанидеги каргыш
|
-Кара башыңды жуткур! Бутумду сыйра басып койдуңбу? (Убукеев).
|
Кара жерге кир!
|
Жемелөө, тилдөө иретинде колдонулат.
|
«О, катының менен кара жерге кир», - деп жекирген Карасакал, анын сөзүн бөлүп кетти. (Абдыраманов)
-Алдырар күнү жазгырар… мен кара жерге кирейин. (Тойбаев)
|
Каран күн!
В.:Кокуй күн!
|
Өтө кайгырганда, чочуп кеткенде, аябай корккондо, катуу нараазылыгын билдиргенде колдонулат.
|
-Эмне дейт каран күн, кудай? Каран күн, айта көрбө! Ысмайыл акемен кара кагаз келди… Каран күн түштү биздин үйгө. (Мырзаев)
-Эй, каран күн, бизге кошоматтан башка, чокубузду колубуз менен калкалаштан башка арга калган жок беле?... (Касымбеков)
В: А, кокуй күн, дагы эмне болуп кетти! – ыя, кокуй күн, көңүл иши куруп кетсин! (Бердикеев)
|
Кара оозуңа кан толгур!
В.:Оозуңа кан толгур!
|
Жаман, жагымсыз сөз айткан, же жаман иш кылган кишиге карата жек көрүү маанисинде колдонулат.
|
«Ушундан кийин катуу айтсам, кара оозуна кан толсун!», - деди. (Бердикеев)
В.: - Бул кандай оозуна кан толгур эле?! Кайдагы торпок?! (Өгөбаев)
|
Кепиниңди жегир!
В.:Кепиниң өрттөнгүр!
|
«Өлгөнүңдө да жакшылык көрбөгүр (көбүнчө улгайган адамдарга карата каргоо, наалат айтуу маанисинде колдонулат)
|
-Кепиниңди жегир, ит-кушка жем болбой, үйүңдө адал өл! (Жоошбаев)
В.: Кепиниң өрттөнгүр! Кантип кара санадың?! (БСМ)
|
Кепиниңди жебе!
|
«Калп айтпа», «жалган сүйлөбө», «жаныңды жебе» деген сыяктуу (көбүнчө наалат айтуу, нараазы болуу) кагуу иретинде колдонулат.
|
Кепиниңди жебе, кудай аткыр, минтсең ишиң оңолбойт. (БСМ)
|
Көзңдөн чыксын!
|
Бирөөнүн жакшылыгын, жардамын, жакшы иштерин унутуп, көңүлгө албай, же баалабай койгондо нараазы болуу, жактырбоо иретинде айтылат.
|
-Ии – и, аны билбесең, сенин көзүңдөн чыксын! (Бердикеев)
-Ыракмат, бий, ыракмат, сиз ушинтип адилеттикке кызмат кылсаңыз, биз сизге ыраазы болбосок, көзүбүздөн чыкпайбы! (Касымбеков)
|
Көзүң аккыр!
В.:Көзүңө ак түшкүр!
Көзүң кашайгыр!
|
Тилдөө, каргоо, жекирүү маанисинде (көбүнчө ыгы жок ыйлай берүү, же кандайды бир ишти ж.б. көрбөй аткара албай калпыстык кетирген учурларга карата) колдонулат.
|
-Көзүң аккыр эмне болду, сага! Көзүң аккыр, карбаластабай түз баспайсыңбы? (БСМ)
В.: «Көзүңө ак түшсүн! Эмнеге мынча ыйлай турган жөнүң бар»,- деди. (БСМ)
«Көзүң кашайгыр!», – деп кыйкырып жиберди, темселеп эшиктин көзүн сыйпалап жүрүп. (Касымбеков)
|
Көйнөгүңдү уй жегир!
|
Көбүнчө жаш балдарга карата жемелөө, тыюу иретинде (жаш балдардын улутунганы, үшкүргөнү жаман жөрөлөргө деген мааниде) колдонулат.
|
Уктап жаткан баласы үшкүргөндө, «ой тилегиң каткыр, көйнөгүңдү уй жесин!» деп үн чыгарды чоң эне. (БСМ)
|
Көрү күйсүн!
|
Көбүнчө улгайган кишилерге карата каргоо, тилдөө маанисинде колдонулат.
|
-Көрү күйсүн! Жоро шайтан көрүндө да жөн жатпайт, өлсө деле мага асылганын койбойт. (Жигитов)
|
Көрүндө өкүр!
В.:Көрүңдөн таш чыккыр!
|
«Жакшылык көрбө», «Өлгөндө да тынч жатпа!» деген мааниде беймаза кишилерди каргоо иретинде колдонулат.
|
«Көрүңдө өкүр, как баш!», – деп каргап жатты (БСМ).
-Башкага кымындай жакшылык ойлобойсуң, көрүңдө өкүр, канкор! (Осмоналиев).
В.: -Көрүңдөн гана таш чыккыр, ким гана болду экен а?! – деп күйдү Мадыл. (Касымбеков)
|
Кудай алгыр!
В.:Кудай аткыр!
Кудай албагыр!
|
Бирөөгө нараазылыгын, жаман көргөнүн билдирүүдө, жактырбоо, жемелөө маанисинде наалат катары колдонулат.
|
-Кудай алгыр, колунан келбегенден кийин андай ишке кийлигишип эмне кылат экен (БСМ).
В: -Кудай аткырды ымтырабай тыңыраак бол десең болмок экен. (БСМ)
-Кудай аткырды эми мен эмне кыларымды билбейм. (Саатов).
-Тел музоодой болгон күйөөсүн айтсаң, ар – намысы жок кудай албагыр. (Бердикеев)
|
Кудай урсун!
В:Кудай-теңир урсун!
|
1.Актануу, чындык экендигин ишендирүү маанисиндеги каргануу;
2.Жемелөө, ачуулануу иретинде колдонулат.
|
1.-Кудай урсун! Мен өзүм көрдүм. Кудай урсун, тийген жокмун. Кудай урсун, барган жокмун. Ушу жакшылыгыңды унутсам, кудай урсун! (Бердикеев)
В: «Кудай – теңир урсун, ошондогу мен коргөн кичинекей кагаз дал ушул болчу», - деп Ашырбек жанын сабайт. (Акматов)
2.- Сени кудай урсун! Ушундай да иш кыласыңбы?
|
Ок оозуңа!
|
Суук кабарды, жаман сөздү укканда чочуп кетип «андай болбойт», «андай дебе», андай болушу мүмкүн эмес деген сыяктуу уккусу келбөө, жокко чыгаруу маанисинде
|
-Ок оозүңа! Кокуй наалат антпе! (Бейшеналиев)
|
Омурткаң сынгыр!
|
«Оюнуңду токтот» деген мааниде ойноок балага карата тилдөө, жемелөө иретинде колдонулат.
|
- Омурткаң сынгыр, ойноп жүрүп албадыбы! (Осмоналиев).
Омурткаң сынгырдын оюну да канбайт. (Осмоналиев)
|
Оозуңа жылан уялагыр!
|
Жагымсыз жаман сөз, суук кабар айткан кишиге карата коргоо маанисинде айтылат.
|
-Оозуңа жылан уялагыр, сен эмне деп жатасың?! (БСМ)
|
Оозуңа кара!
В.:Оозуңа карап сүйлө!
|
«Антип айта бербе», «байкап сүйлө», «абайла» деген мааниде зекүү, кекетүү иретинде колдонулат.
|
«Бала, сен оозуңа кара!», – деп четки отурган адам ага түсүн үйрүдү (БСМ). -Оозуңа кара, кемсинтпе! (Осмоналиев)
В.: «Оозуңузга карап сүйлөңүз, бай», - деди кайран бала жалтанбастан Мырзабекке. (Баялинов) – Эмне дейт! Оозуңа карап сүйлө! Мен да сыйлуу конокмун. (Эшмамбетов)
-Кой айланайын, сага эч ким теңелбейт, оозуңа карап сүйлө! (Бердикеев)
|
Оозуңа кара таш!
В:Оозуңа таш!
|
Коркунучтуу кабар, жагымсыз начар сөз атып жибергенде «токтот», «андай дебе», «айтканың келбесин», «андай болбосун» деп кагуу маанисинде колдонулат.
|
Сөзүн бүткөрө койбой катыны: «Оозуңа кара таш! Дөөрүгөнүң ылайым өз башыңа жетсин». (Жигитов)
В: -Оозуңа таш, какшанган жаагың сынгыр! (БСМ)
|
Оозуңа келгир!
|
Кандайдыр бир кепти айтып койгондугу үчүн бирөөнү каргоо, наалат айтуу маанисинде колдонулат.
|
«Оозуңа келгир! Кандай неме айтты экен» деп, күйкөлөктөп каргап жатты (БСМ). О, оозуңа келгир, айтып турганын кара мунун! (БСМ)
|
Оозуңдан айлансын!
|
Айтууга татыксыз, аны айтып оозуңду булгаба, кеп кылба, убара болбо деген мааниде бирөөнүн көңүлүн жубатуу, жоошутуу иретинде колдонулат.
|
Эми кылмышты моюнга алуу оозуңдан айлансын! (Осмоналиев)
|
Оозуңду бирөө тырмадыбы?
|
«Сени айткын деп бирөө кыйнадыбы», «айткан сөзүңдүн азабын өзүң тарт» деген мааниде айтылат.
|
-Сени оозуңду бирөө тырмадыбы, эми анын эмнесине кейийсиң? (БСМ).
-Төлөмүштүн оозун бирөө тырмадыбы? Шүк отур! (Бейшеналиев)
|
Өзү менен кетсин!
|
Жаман адаты, кылык-жоругу башкаларга тийбей, өзү менен кошо жок болсун деген мааниде колдонулат.
|
-Андай иттик өзүң менен кетсин, экинчи мага оозанбагын, мен укпайын. (БСМ)
|
Өлмөктөн доңуз коп!
|
«Эмне болсоң ошо бол», «өлсөң өлө бер» деген каргоо маанисинде
|
-Сен өлмөктөн доңуз коп! Ат өлмөктөн доңуз копсун, тиги чал ылайым ит өлүмүн тапса экен. (Айтматов)
|
Өлөт алгыр!
|
Кыжырлануу, тилдөө маанисинде (көбүнчө уйга карата)
|
«Өш! Өш, өш дейм, өлөт алгыр! Айдак!», – деп дөбөдөн чаңкылдады. (Айтматов)
«Өш дейм, алда өлөт алгыр ай!» деген Алымкулдун үнү чыкты. (Абдукаримов)
|
Өлүгүңдү көрөйүн!
В.: Өлүк-тиригиңди көрөйүн!
|
Ачуусу келгенде аялдар тарабынан айтылуучу акарат кеп
|
«Өлүгүңдү гана көрөйүн жубарымбек, колума бир түшөрсүң! …Сени элеби, сага элеби… калкалап алар көкшүн таятаң экөөңдү тең карап тур!...» (Айтматов) – Отур былк этпей, өлүгүңдү көрөйүн көк мээ, куюшканга кыпчылбай шүк отур! (Айтматов)
–Як, өлүгүңдү көрөйүн! – деп союлун шилтеп калды. (Исмаилов)
В: О, өлүк – тиригиңди гана көрөйүн, арам ит десе. (БСМ)
|
Өлүп кетейин!
|
Бир нерсенин чын экендигин далилдөө иретинде каргануу, актануу маанисин туюндурат.
|
Өлүп кетейин, аксакал, өз атаман да жакшы көрөм! (Айтматов)
|
Саат баскыр!
В.:Саат чырмагыр!
|
Ишиң оңунан чыкпагыр, кырсык баскыр деп наалыган, нараазы болгон мааниде айтылат.
|
-Саат баскыр, машина да көрүнбөйт.
В.: «Саат чырмагыр, жоголгонун кара», - деп корбашы тынчсыздана баштады. (Жантөшев)
|
Садага кет!
В.:Секет кет!
|
Бирин экинчисинен кем саноо, баркы жок, баасы жок кылып көрсөтүү, кемсинтүү иретинде колдонулат.
|
Жапардан садага кет! (БСМ).
В.: Баладан секет кет, өппөгүн арак жыттанган оозуң менен! (БСМ)
|
Сакалың өрттөнгүр!
В.:Сакалың кыркылгыр!
|
Жашы улгайып калган кишилердин ылайыксыз, олдоксон, жаман жүрүш-турушуна, тескери жоруктарына карата жек көрүү, наалат айтуу маанисинде колдонулат.
|
-Сакалың өрттөнгүр, каратып туруп калп айткандан уялсаң боло! (БСМ)
В.: Сакалың кыркылгыр, кылган ишин кара!
|
Сакалым өрттөнсүн!
|
Бир нерсеге ишендирүү, же өзүнүн актыгын, күнөөлүү эместигин билдирип каргануу маанисинде колдонулат.
|
Сакалым өрттөнсүн, мен кантип ушуга барайын.
|
Сооп болуптур!
|
«Чала, ошондой болмок!» «Ошондой болсун!» деген мааниде бирөөнү табалоо иретинде колдонулат.
|
Сооп болуптур, ал ошону көрмөк.
|
Сөөгүм ыраазы!
|
Абдан ыраазы экендигин билдирүү маанисинде колдонулат.
|
Сөөгүм ыраазы силерге! (БСМ)
|
Тараза таппагыр!
|
«Жакшылык көрбөгүр», «ишиң оңунан чыкпагыр» деген сыяктуу каргап-шилөө маанисинде колдонулат.
|
Тараза таппагырдын көз жазгырып кеткенин кара! (БСМ)
|
Тилиңе тибиртке чыккыр!
В.:Тилиңе келгир!
|
Орду жок олдоксон айтылган сөзгө, же жан кейиткен суук сөзгө карата тилдөө, каргоо маанисинде колдонулат.
|
Какылдап кечке сүйлөйсүң, тилиңе тибирткке чыккыр! (БСМ)
В.: «Тилиңе келгир! Сөзүңдү токтотчу», - деп ачууланды. (БСМ)
|
Төбөңдөн ургур!
|
«Оңбо», «оңбой кал» деген сыяктуу каргоо, тилдөө маанисинде айтылат.
|
«А, сен кандай төбөңдөн урган соргок неме элең?», – деди Куйручук. (Бектенов)
Коюңуз, ушунда бир кудай төбөңдөн ургур бар эле, ошол бүлдүргөн тура. (Бектенов)
|
Убалы аттатпасын!
В.:Убалы уктатпасын!
|
«Бирөөгө жасаган жамандыгың өзүңө тынчтык бербесин, жашатпасын» деген сыяктуу наалат айтуу, нараазылыкты билдирүү, жек көрүү маанисинде колдонулат.
|
Убалы аттатпасын, какмарды! Балдардын көз жашына карабай жалгыз уюн айдап кете берди. (БСМ)
В.: - Оо, убалы уктатпасын ушу наристенин. (Өмүрбаев) Жетимдердин убалы уктатпасын арамдар! (Элебаев
|
Устуканың упат болгур!
|
«Жок болгур», «ойронуң чыккыр» деген өңдүү каргап-шилөө маанисинде
|
-Устуканың упат болгур! Алиги аракеч ит жедеп эле жүрөгүн түшүрүп салган тура! (Өмүрбаев)
|
Учаңдан ургур!
|
«Кудай алгыр», «акылсыз, жаман» деген мааниде наалат айтуу, тилдөө маанисинде колдонулат.
|
Учаңдан ургур! Айдараалы жел өпкө эле. Өзгөчө бозого тоюп алганда бул айылда ал мушташпаган киши калчу эмес. (Абдукаримов)
|
Үйү күйсүн!
В.:Үйүң күйгүр!
|
«Акыры оңбосун», «жакшылык көрбөсүн» деген сыяктуу каргоо, тилдөө маанисинде колдонулат.
|
Буулугуп чыдамы кеттиби, «Бузукунун үйү күйсүн!» – деди. (Ашымбаев)
– О, - о, молдонун үйү күйсүн! – деди Чүкөбай. (Баялинов)
В.: «Үйүң күйгүр, кылган ишин кара! Балада эмне жазык», - деп жарданып турган эл соодагерди каргай башташты. (БСМ)
|
Чалкаңдан түшкүр!
|
«Соолугур, өлгүр» деген сыяктуу каргоо маанисинде колдонулат.
|
Чалкаңдан түшкүр, мунун куйтулугу түпкө жетет бейм. (БСМ)
|
Шоруң каткыр!
|
Бирөөгө карата бактысыз байкуш, шордуу, бечара деген сыяктуу, бир жагынан жемелөө иретинде колдонулат.
|
-Шоруң каткыр, жылытма жер тапсаң го жакшы. (Осмоналиев)
-Шоруң каткыр, көздүн жаздымында калды. (БСМ)
|
Ыйманың күйгүр!
В.:Ыйманыңды жегир!
Ыйманыңды жебе!
|
Калп айткан, алдаган же башка жөнсүз иш кылган, чектен чыккан адамга карата жек көрүү, наалат айтуу маанисинде колдонулат.
|
«Ыйманың күйгүр, ушак сүйлөбөй, уурулук кылбай жүрө албайсыңбы?», – дешип, карылардын баары Дөөмдү ортого алышты. (БСМ)
В.: Калп айтпа, ыйманыңды жегир! Тозок дегендин балакетине күп эле дей түшөсүң. (БСМ)
Бир ат үчүн ыйманыңды жебе! (Осмоналиев)
|
Ырысыңды жебе!
В.:Ырысыңды жегир!
|
«Калп айтпа», «болбогон сөздү сүйлөбө», «алдаба» деген сыяктуу жемелөө, жекирүү маанисинде колдонулат.
|
-Ырысыңды жебей жөн жүр!
В: Ырысыңды жегир, кудайды карап калп айтсаң боло!
|
Эгерим эки болбо!
|
«Жакшылык көрбө», «эч качан жарыба» деген сыяктуу каргоо, жек көрүү маанисинде айтылат.
|
Кайырга каршы баргандар, Эгерим эки болбосун. (Аалы) «Эгерим эки болбой кал!», – деп Калыйпа алкынып чыгып кетти. (Бердикеев)
|
