Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰу хабаршысы
жүктеу/скачать 1.28 Mb. Pdf көрінісі
|
| Зерттеу әдістері
Мақалада өмірбаяндық, герменевтика- лық, филологиялық-деректанулық Һәм әде- би-мәтіндік талдау, салыстырмалы-тарихи әдістері басшылыққа алынды. Талқылау Ел дамуы мен руханият өрістеріне жіті ден қойсақ, арғы арналарда жасаған - Әл-Фа- раби, Қ.А. Ясауи, М.Қашқари, Ж.Баласағұн, бертіндегі – ақын-жыраулар мұрасы, би-ше- шендер өнері, XIX-XX ғғ. ақын-әнші, сал-сері, ұстаз-ғалым, қаламгерлер шоғыры – адам- дық мұратты, ақыл-парасатты, ақиқат-әділет- тілік бағытын, жауапкершілік жүгін, дін-діл жайын, парыз-қарызды, білім-ғылым ісін, адамгершілік жолды, тарих пен таным тоғы- сын, тәлім-тәрбие мәнін, сыйластық сырын кең түрде сөз етті. Осы орайда, есімі мен еңбегі бүкіл түркі жұртшылығына кеңінен мәшһүр Қожа Ах- мет Ясауидің шығармашылық мұрасы адами мұраттарды ардақ тұтып, имандылық нұрын жалпақ жұртқа жеткізген ағартушы, жаңа со- пылық ағымның көрнекті өкілі һәм діни қай- раткері ретінде бегілі болды. Ақиқатында, Қ. А. Ясауи Қазақстанның Түркістан өңірінде, Сайрам қаласында туып, Йасы кентінде тұрған. Әлем жұртшылығы – Ясауи деп танып, құрмет тұтты. Өмірі мен кезеңін, шығармашылық мұрасын кең түрде танып, зерттеп-зерделеп, ондағы ақиқат мәні- не ден қойды. Бұдан байқалатыны: «Қожа Ах- мет Иасауи – түркістандық ғұлама...«Диуани Хикмет» атты еңбегінде өзінің Түркістанда туғандығын білдіріп отырады... Иасауи хикметтерінің мәні, философиясы- ның өзегі – адам» [2, 424-425]. Жасынан зерек, сергек болып өскен – Яса- уи әкесін үлгі-өнеге тұтады. Өмірге, еңбекке құштарлығы ерте білінеді. Әкесінің сауатты һәм ақындығына жас кезінен-ақ мән береді. Сайрам имамы – Арыстан бабтың алдын көріп, тәлім-тәрбие алады. Бұхарға барып, сопылық бағытта білім алып, ізденіп-оқып, өзін жан-жақты дамытады. Софылық бағытты ұстанады. Адамдық істі ардақтайды. Адамгер- шілік, жасампаздық, мейірімділік, ізгілік, сый- ластық сырына ерекше мән береді. Діни-со- фылық жолдың, бағыт-талаптарына адалдық танытады. Адамшылық жолды, имани-руха- ни әлемді жаны қалайды. Өмірде осы бағытты таңдайды. Аллаға сыйынып, оның қасиеті мен құдіретіне мән береді. Өмір тағылымы мен пенделік-тіршіліктің, қырлы-сырлы сипатта- рын айқындайды. Діни-фәлсапалық бағытты ұстанып, Ислам жолына түсіп, осы жайттар- дың анық-қанығын танытатын біліми-ғылы- ми еңбектерге, дәстүр мен дінге, тарих пен таным арналарына, өмір тағылымына ден қояды. Өмір сапарында - 73 жас жасаған Қ.А. Р.С. Тұрысбек 136 № 1(142)/2023 Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы. Филология сериясы ISSN: 2616-678Х, eISSN: 2663-1288 Ясауидің басына бастапқы тұста – Қарахан үкіметі күмбез орнатқанымен, Шыңғыс хан шапқыншылығы тұсында (XIII ғ.) бұзылып, жарамсыз күйге түсіп, қирайды. Бұдан кейін даңқты тұлға Ақсақ Темір күмбезді жаңғыр- тып, жаңадан салады. Әулиелік орын – маңы- зды сипатқа ие болады. Архитектуралық мәні, мәдени-рухани һәм көркемдік-эстетикалық әсер-ықпалымен де алыс-жақыннан келген ресми адамдарға, туристер мен жалпы жұрт- шылыққа айрықша қызығушылық туғызып, көңіл толқынын тербеп, жан құбылыстарына мейірім шуағын шашып, нұрын төгіп, көркем қасиеттерді меңгеруге мол мүмкіндіктер бе- реді. Маңыздысы, оның басты еңбегі – «Диу- ани Хикмет» Жаратушыны тану мен құрмет тұту, Аллаға сиынып, оның қасиет-құдіретін білу, ақиқат мәнін ашу, адамшылық жолға адалдық таныту ісін сөз етеді. Қ.А. Ясауидің өмірнамасы, шығар- машылық мұрасы көптен айтылып – жазылып һәм зерттеу нысаны етіліп келеді. Ақиқатын- да, Қ.А.Ясауидің «Диуани хикмет» («Даналық сөздер» - «Хикметтер») еңбегі Қазанда (1889, 1902), Ыстамбұлда (1901), Ташкентте (1902, 1911) бірнеше рет жарық көрді. Бұл бағытта, әсіресе Ресей шығыстанушы- лары – Е. Э. Бертельс, А.Н. Самойлович, С. Е. Малов, А.К. Боровков, Ә. Наджиб, түрік оқы- мыстысы - Ф. Куприлизаде, өзбек ғалымда- ры - Э. Рүстемов, Н. Маллаев, И. Хаққұлов, қазақ зерттеушілері - М. Жармұхамедов, Ә. Дербісәлі, М. Мырзахметұлы, С. Дәуітов, М. Шафиғи, Х. Сүйіншәлиев, А. Қыраубайқы- зы, Ә. Жәмішұлы, И.Жеменей, Кенжетай Д, Б. Қорғанбеков т.б. біліми-ғылыми тұрғыдан танып-талдап, зерттеп-зерделеп, кең түрде қарастырды. Осы орайда, ақын-ағартушы, қайраткер Һәм қаламгер М. Дулатовтың Таш- кентке бара жатып, Түркістанға түсіп, хазірет Сұлтанға зиярат еткендегі алғашқы әсері бы- лай беріледі: «...Қожа Ахмет Яссауи хазірет- лері хақында сөйлеген Һәм халыққа тараған неше түрлі кереметтер жалғыз қара халық пен саудагерлерді ғана емес, заманындағы қаҺармандарды да өзіне тартқан... Түркістанның мұнша атақты шаҺар бо- лып, замандағы хандар көз тігіп әрқайсысы өзіне қаратып алуға қан төгіп, тарих жүзін- де белгілі орын алуға себепші болған Қожа Ахмет Яссауидің бейіті Һәм оның үстіне ор- натқан мешіт – белгі екені мағлұм болды» [3, 229, 231]. Асылы, адам әлемі мен асыл мұраттарын адамгершілік қағидаттарына негіздеп, ақиқат жолын ұстанған – Қ.А.Ясауидің өмір тарихы, отбасылық құндылықтары да ғибраттық-өне- гелік қырларымен мәнді. Негізінен: «Ахмет Йассауи – Түркістан қаласының тұрғыны. Өз кезіндегі сауатты, білімді адамның бірі. Жа- сынан исламдық тәрбие алған, діни мистика- ны жақтаушы ақын. Ол - софылық идеядағы поэзияның көрнекті өкілі. Оның бізге мәлім шығармасы – «Диуани Хикмет» атты діни уағыз, ғибрат өлеңдер жинағы. Туған және тұрған қаласы Йасы (Түркістан) атымен өзі де Йассауи атанып кеткен. Оның ата-бабала- ры Қарахан мемлекетіне қызмет етіп, Сайрам төңірегінде мекендеген адамдар» [4, 128]. Жас кезінен исламдық тәрбие алып, со- фылық идея бағытында болғаң Қ. А. Ясауидің соңында қалған мұра-мирастарында ақиқат жолы, адамгершілік мұраттар, жан құбылы- стары айқын аңғарылады. Мұның өзі профес- сор М. Мырзахметұлы айтқанындай: «...Ясау- идің өзін жан ғылымының көшбасшысы, сол ілімнің ғалымы ғана емес, оза шапқан хакімі болуы себепті де, Әзірет Сұлтан аталып кет- кені жай нәрсе емес» [5, 11]. Елдік тарихнамаға ден қойған тұста, Тұран жерін мекен еткен түркі жұртына ғұламалық қырларымен, кемеңгерлік қасиеттерімен, ақын Һәм рухани ұстаз болған Қ.А.Ясауидің шығармашылық мұрасының алтын діңгегі мен асыл өзегі – Ислам дінінің қағидаттарына адалдық танытып, ақиқат жолы мен софылық идеяға басымдық береді. Анығында: «Иассауи «Диуани Хикмет» («Хикметтер») кітабының XV-XVI ғасырларда жазылған көшірме-қол- жазбасы кеңестер заманына дейін Қазан, Ташкент қалаларынан бірнеше рет басылып шығып, халықтың рухани сусынына айналған. Жергілікті халық кітаптың үзінділерін ба- ласын әлдилеп отырып жатқа айтатын еді. Кеңес өкіметінің кезінде кертартпа идеологи- яны насихаттайтын кітап ретінде саналып, оқу жүктеу/скачать 1.28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|