Н а л ьч и к – 2010 Малкъар жазыучуланы суратлау-адабият, жамауат-санат журналлары
Глава Республики Калмыкия К.Илюмжинов
жүктеу/скачать 1.04 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Лиджи ИНДЖИЕВ
- Константин ЭРЕНДЖЕНОВ АУЛАКЪ ЭРКИНЛИГИ (Поэмадан юзюк)
- Басанг ДОРДЖИЕВ
- Давид КУГУЛЬТИНОВ
- Михаил ХОНИНОВ
- Николай ИЛЮМЖИНОВ
| Глава
Республики Калмыкия К.Илюмжинов 15 Санджи КАЛЯЕВ КЪАЛМУКЪ ТИЛИ Таматагъа намыс, кичиге – хурмет, Жигит эм ёткюр, адамыча – далил, Халкъыны дебери уа – сыйлы, адет, – Бу илишанла бары – къалмукъ тили; Шуёхлагъа халаллыгъы – жау кибик, Адежли, адепли, эсли ушакъчы, Арсарсыз, – душманы тынмаса, – кирир Сермешге, къалмукъ тилни иши ачыкъ; Сермешге кирдими? – къылышча, къаты, Алгъа дегенде, жылтырап ол кюнде, Къарыусузгъа берип къояр аркъасын, Аны ёре болургъа юйретиуде; Сёзлери – учхан аргъамакъла кибик, Къобарыр, шауданча, зынгырдап, элин, Ананы къол аяз къанына кирип, Онг тапдырыр элине къалмукъ тили. Хыйлачыны, жилян кибик, уулагъан, Сау иймеген бир да эки бетлини, Жюреклини, кётюрюп, саугъалагъан, – Ма аллайды къалмукъ тили. Аны эшитип, солуу алыр – арыгъан, Къоркъакъгъа керекде келир жигитлик, Сёзю – къадама къаяны аудургъан, – Ма аллайды къалмукъ тили. Халкъыны таза ниетин сакълауда Арыу жокъ не талыу анга ёмюрде, Чамы, сюекге тийген окъча, саудан Ёлю этер, мараууна тиерде. 16 Ётюрюк, хыйла да анга – ёлюр от, Ишни болушун айтыу – жаны-тини, Жигитлиги ёлюмню кеседи морт, Ма аллайды къалмукъ тили; Самаркъау сёзлери уа, къайнар сууча, Кирин жууар ётюрюкню-жалгъанны, Сёз шатыклыгъы жюрекге, асыуча, Алай тиеди аны; «Джангарны» жазды азатлыкъ кюрешде, Тил байлыгъы жан сала къудуретге, Баргъан сууну къаймакъ этип – хар ишде, Жокъду къалмукъ тилине жетген; Ол, ингилли болуп, сылар, ийнакълар, Эрттегили болса да, бюгюн – жангы, Атыны жюгенин сыйыртмай хорлар Тутхан ишинде къалмукъ тилим, – жаным. Гуртуланы Салих кёчюргенди Асен СУСЕЕВ КЮЛГЕ КЁМЮЛГЕН ЧЫХЫР (Поэмадан юзюк) …Таурухха ырдауанлыкъ эте, жашау Табылады аулакъчыгъа аулакъда, Минг-минг жылланы ичинде ажашып Кетмегенди «Джангар» кеси халкъындан. Тюйюл эди ол дарийге чёргелип, Сынамагъанды къаназир къумачны, Наянны бай юйлеринде тёрлени Сынамай, сакълады аны джангарчы. Джангарчы – халкъымы эси, акъылы, Кетгендиле, унутдуруп, атларын. Алай, ала, жыр такъгъанлача, къалып Къалгъандыла халкъны эсинде бары. Къарындаш от жагъада 17 Бу дастанны болур эдим жазмазгъа, Къыл къобузуму къылы да тынчыгъып, Кеч къалгъан болсам эди мен бир азгъа, Тюбемей къаллыкъ эдим къарт къойчугъа. Олтуруп эди бир атсыз дуппурда, Къой сюрюуюн Къуберли суугъа буруп, Къарамы, къачып жердеги дауурдан, Берилип эди учхан къушха къуру. Къошуна жууукъ болама акъырын Атым бла салма жолчукъну ёрлеп, Ол итин, уллу къычырмай, чакъырды, Хырылдап, манга атылгъанын кёрюп. Боюн тюгюн къобаргъан ит, терслигин Билип, бауурланды къартны къатында… Сормай-ормай, сунмай тургъанлай келген Къонакъгъа да бар мында къонакъбайлыкъ. Кёз къакъгъынчы боз кюлден от къабынды, Кёк тютюню сууурулду бийикге, Чын аякъда къолума келип къалды Кёп да турмай, къалмукъ чай игиликге. Къонакъбайым, ашыкъмай, юллесине Болгъанды, къара тынгылаугъа кетип, Нек келгеними сорургъа эсине Иш да къоймады, таланнган, келтирип. Адетни, къылыкъны билген къарт эди, Тейриле аманат этген адетде Къонакъны жери дайым белгилиди, Жаяу болсун, атлы да болсун – тёрде. Бюгюн да жюрюген къалмукъ адетни Билип, яхшы сыйланып, сора кесим Айтама: «Мен инсан урушну керти Хапарын излейме, сен биле эсенг…» Дагъыда: «Ол кезиуледе жигитлик Этгенлени жазаргъады акъылым, Алай, бу ишде билимим – жизгирек, Жазмасам билген адамладан алып Алайсыз а къыйын боллукъду манга Керти суратын ишлерге заманны…» Ол юллесин, баш тёбен буруп, алгъа Кюлюн къагъып, тазалады да аны, 2 «Минги Тау» №4 18 Къабындырды да, жангы тютюн салып, Сууурулду тютюню юзмелтленип: «Заманны ол болур эди осалы, Алай, сынагъан этди жигитлени!» – Дегенни айтып, уюду сагъышда, Баям, къыйын кюню тюшдю эсине, Юлле тютюн ышыкъланып къашында, Кёзлерин, бир кёрюр ючюн, изледим. Ёчюлюп тюйюл эдиле кёзлери, Ол угъай, – алада барды элия, Топланымы, окъланымы, – эсгерип, От чагъадыла, сагъайып дуния. Къашлары къош боладыла бир чакъда, Кёзлери учундула кёз ауламгъа, – Кёзлеринден кёз жилямукъла сыкъды Къалмукъыстанны ол кезиую, къаннга Бояп аулакъны. Бюгюн а ол аулакъ Жашырып тура болур кёп дастанны, Тузу тышына ургъан жерни аулап, Ёчюлген от жагъа кибик, басылып. Ёчюлюб а къалмагъанды от жагъа, Жинклени юслерине – кюл къаланып. Нек десенг а, алыкъа иш да саугъа Саналады от жагъаны сакълагъан. Гуртуланы Салих кёчюргенди Лиджи ИНДЖИЕВ * * * Иш тюйюлдю арымаучу Боракъда… Мени жаным учхан къанатлыны да Озар кёзюнг тоймагъан кенг аулакъда, Кёз ауламыны чеги жокъду аны. Керт да дегин, Адам баласы кёрген Болмаз аулакъны ариулугъу Къайда башланып, къайда бошалгъанын. Къарындаш от жагъада 19 Атамы умбашынача, Ёрлеп аулакъ дуппургъа, Неда минип ашыкъмаучу тюеге, Таныгъанлы юйюмю босагъасын, Къарап, сейир этеме, кёрюп уллулугъун Ол ариулукъну. Ангылайма анда мен – Байлыгъымды ол мени Къадарым манга берген. Аулагъым, Мен мишегеним, Кёгюм, Анам кибик, манга эннген, Насыбымды Сизге тюбегеним, Сиз барда Мен тюбемезме ёлюмге. Шо бир тюк тенгли Бир игилик эталдым эсе Жащауумда, мен сизге Борчуму мингден бирин да битеулей Къайтаралмагъанма, Аны дурус билеме кесим. Аулагъым – Кёз жарыгъым, Бешигим да болдунг, Жашау дигилими да бурдунг. Манга дери жашагъанла Сюйгенча сени, Сюеме сени Кишиден жашыргъаным Жокъду, ийнана эсенг. Алай, алгъыннгыла Кёрмегендиле китабынгы, Билмейдиле мени атым бла Шо бир тизгиним Келир тёлюлеге Ол китапда табыллыгъын. Гуртуланы Салих кёчюргенди 2* 20 Константин ЭРЕНДЖЕНОВ АУЛАКЪ ЭРКИНЛИГИ (Поэмадан юзюк) Журтуна тансыгъын къыстар Амалы болмай, жангызлай, Ат иерге жабышханлай, Келеди атлы сагъышда. Бата баргъан кюнню чарсы Бирде – аны кёзден урлай, Бирде, – кёк бети ачылса, Къара гюлханийлей бола. Узакъ жолну арытханы, Ачлыгъы да – туура эди, Къарыусуз къолу нохтаны Не хазна туталыр эди. Кюн а от этеди кёкню, Къызгъан къазанлай, тёнгереп. Атны да чырпа кекели Акъкъалай бетли кёрюне. Келгинчи аулакъгъа, сынап, Кёзюн алмай къарай эди, Мында тас этген насыбын Табарыкъча, къармай эди. Ненча кюнню аулакъ кенглик, Таныкъсыз сууу сериуюн Бере, чексизлигин керип, Таралтды къонакъны ёнюн! Кёк къанатлылагъа – эркин, Ат териледи кырдыкга. Тер тамычыла уа, бир кем Болмай, жерге-жерге агъа. Атындан тюшюп, къапланды Сыйлы жерине ол адам, Эрмен кырдыгы сыланды, Таза да уялып андан. Степан шарт эштип къойду Кырдыкда жырларын чыкъны, Аулакъны татыуу къонду Эринлерине ачыкъдан. Сюйгенини чачын кибик, Сылай эди ол кырдыкны, Герге, учуп кёк кенгликге, Жанына хошлукъ тапдырды… Гуртуланы Салих кёчюргенди Къарындаш от жагъада 21 Басанг ДОРДЖИЕВ ТАУ ГЮЛЮ Уюкъларым къарны хыбырт тауушун Чыгъардыла. Боран улуй. Суу – бузлап. Къар тюбюнден а къарап бир тууушлу, Жинк кибик, гюл кёзю – кюннге жол ызлап. Хар затны да болады бир заманы, Жашау айланчюк дигилин тохтатмаз. Къар эрир да, къаралырла сабанла, Гюллеге да жолну эркин этер жаз. Не букъдуруу – жер башы чакъгъан жазда Мен дайым да хазырма сюйгениме, Хар бирине акъырынчыкъ узала, Гюлле жыйып, къучакъ-къучакъ берирге. Ийислери да балхамлай кёрюнюп, Ташыучу эдим гюллени аяусуз. Къыш боранда, жаз кёзюнге кёрюнюп, Чыкъгъан сени уа этмем алай учуз. Жоймам сени, юзюп, жаш умутунгу, Мени сарыгъа тартхан тау гюлчюгюм, Чакъ сен къоркъмай, хорла къыш къатылыгъын, Жаны бар жинкчигим, къалмай ёчюлюп. Гуртуланы Салих кёчюргенди Давид КУГУЛЬТИНОВ ЗАМАН ЭМ МУРАТ «Тик-так, тик-так…» – тохтай билмеген таууш. Кёрюнеди соруу этгенча биреу: «Сен эталгъанмыса бюгюн бир зат иш?» «Тик-так, тик-так…» Бир кюнюнг озду кери. 22 Биягъы кюн кесини акъ ажирин Орунуна элтеди къара байталны. Заман а сорады манга, сакъ жюрюй: «Эталдынгмы жазгъанынгы байтамал?» «Тик-так, тик-так…» Жылла, сюре бир бирни, Кюнлерими жулдузлайдыла таза. Адамны ишлерине энчи тергеу Этген заман тауусумун тюз жаза. Тырманча болады «тик-так» бир бирде, Тёшекде жетген кибик танг эрттеним. Бек аз эталдым мен бу къысха ёмюрде, Этерге кереклиси уа – тау тенгли. Ичер сууумдан къалса да бир къашыкъ, Кюн бла кече, тохтамай, озарла. «Тик-так, тик-так…» Ашыкъ, шуёхум, ашыкъ. «Тик-так, тик-так…» Солургъа жокъду заман. КЪОЛУМДАН КЕЛСЕ… Болсам эди, алауганча, къарыулу, Кётюрюп жонулгъан гыйы ташланы, Ишлер эдим, арымай, элде уллу Мекямла, къызыл къошундан – башлары; Болуп къалсам эди мен жылы жауун, Усхарыр par эдим Къалмукъда сабанны, Жерни къандырып, кырдыкланы – жуууп, Ёзеним къууандырырча сауланы; Дурус билеме: аллай муратлары Бардыла къалмукъ халкъны хар биринде, – Игилик бла айтдырып атларын, Туугъан журтларына хайыр берликле. ЭКИТИЗГИНЛЕ 1 Этмеген эсенг игилик инсаннга, Хата этмейме, деп излеме саугъа. 2 Долайны толкъунлар ючюн боран керек, Борансыз да толкъунланыпды тау черек.. Къарындаш от жагъада 23 3 Тюзлюгюнге ийнансанг, къоркъма даудан, Угъай эсе уа, кери бол махтаудан. 4 Кёзбау сёз – ётюрюкден къуру тюйюл, Эринчеклиг а жукъгъан ауруу тюйюл. 5 Къой жилянны сюйдю кёрюрге макъа, Жилян ол жигитликге бичди багъа. 6 Сууну, уруп тургъанлыкъгъа, жау чыкъмаз, Тангкыбаш – ушакъ нёгерге жарамаз. 7 Сюрюу, юркюп, чачылмазча боранда, Къойчу желге къаршы сюреди андан. 8 Поездден къол булгъадынг да сен манга, Сени къолунг туура болду дуниягъа. 9 Жел, дарий жыйрыкъгъа ушап, жайралыр, Тюшген чапыракъ жашлыкъны жангыртыр. 10 Парий, жел ургъан жары тутуп бурнун, Жолунда иесинден алгъа болур. 11 Жауунг сюер ючюн сени, сермешде Арбасын атаргъа керексе тёшден. 12 «Неси барды калмукъ тюзлени?» дерсе, Анда дайым жай болгъанын кёрюрсе. . 13 Ол таматасына «атам» деучю эди, Таматасы уа андан кичи эди. 14 Кирпиге ийнеси – не? Ачытмайды кирпини. 24 15 Бугъачыкъ ач эди да, ачыусунуп, Чайнайды ол къуйругъун къоншусуну. 16 Къалын тюгюне махтанады къанчыкъ, Тонгуз да – уллу къарнына, ачып. 17 Оюмлайды тели, тёппеде бола: «Бошдан озмайды кюн да къатым бла». 18 Нёгерин табанлай эди бир къутсуз, Чуругъуну кири кетерик сунуп. 19 Тау – бийикге, суу а – жагъагъа элтир, Уллу мурат а дуниянгы кенгертир. 20 Сокъурну акъылы дунияны кёрюр, Изаркёз а кюннге да къол кётюрюр. 21 Адамына жигитлик халкъ этдирир, Сёзге уа къууатны кертилик берир. 22 Жангылычынгы элингден жашырма, Аурумайма деп, хакимни ашырма. 24 Кечеги ай кёкню омакъ этеди, Адамны иши жерни кётюреди. 25 Мырды юсюне сюелип жубуран, Айтады: «Битеу дуния да – бир орам». 26 Кётюралгъанынг – ол сени гёренгкенг, Адамны танырса, тасхангы берсенг. Къарындаш от жагъада 25 27 Къылычны жютюлюгюн сермеш сынар, Акъылынгы теренлигин иш сынар. 28 Тойчугъа аякъ шаугютю болушур, Фахмугъа уа – ана сютю болушур. 29 Тау сынжырны амал жокъду юзерге, Ёхтем халкъны амал жокъду эзерге. 30 Сабанчыны этген иши туурада, Ёрюшчю керек тюйюлдю арада. 31 Жер башыны халкъларын мамыр ишге Орус тилди, жалкъымагъанлай, тизген. 32 Юзмезде жаратылады алтын да, Жютю сёзню жаратхан а халкъымды. Гуртуланы Салих кёчюргенди Михаил ХОНИНОВ * * * Булутдан жылтырай, кюн жерни уята келгенде, Биченлик ичинде, айлана барып, шарт эследим: Чыкъ – бир чыкъ кюмюшчюк, юзюлдю да, - кырдык элгенди, - Къалтырап – тохтады, шо болгъан кибик бир терслиги. Тюз да ол чакъда мен жюрегим бла сездим: жерими 26 Бу чексиз кенгинде бир къалмукъ къызчыкъ шош таралды. Аны ким къыйнады? Кечесими мудах кёрюндю?.. Чыкъ тамычы юзюлдю… Кёзюмде, суратдача, къалды. * * * Игилик эталсанг – айтсынла деп къарама, Эт! – жалан да таза ниетинг бла узал, – Батырлача узал, саугъала да сурама, Игилик эте къал – жаныса да ажал. Тереклеча сюел, тенг-дагъан болалырча, Тобукъланмай, баш урмай, бюгюлмей жаша. Бет бетге къараса – адамлай къалалырча, Айтханынг, этгенинг да халкъгъа жараша. * * * Бирде аулакъ манга сорду алай: – Орус жырчыны бу сёзю, бир айт, Шо неди, не? – сёлешмейди эслеп, «Шайтан аллыкъ, ариуса, аулакъ!» – деп. Жууап табалмай, сураргъа дедим, Алай а, тилленди да, жюрегим: «Бил, Гоголь таныулуду алайлай, – Деди, – ол кёчюрюлмейди, угъай!» Табакъсойланы Мухтар кёчюргенди Къарындаш от жагъада 27 Николай ИЛЮМЖИНОВ Жаханим отларында * * * Кюнбатыш улусдан кёчюрюлген къалмукълула, эшелоннга жюкленип, Шимал Кавказ темир жолну Сальск станциясындан жолгъа атланды. Ол 1943 жылны 28 декабринде болады. Эки ыйыкъдан артыкъ заман озуп, 1944 жылда 14- чю январьны кече ортасында уа, Краснояр крайны Ачин – I станциясына келди. Мени уа акъылбалыкъ къаннга кирген заманымды. Ол кезиуюнде уа адам кёргенин кёлюнде сурат этип къояды. Ол себепден ол кюйсюз жолоучу- лукъну бир заманда да унутмам. Бизни, чабакъланы чыккыргъа къуйгъанча, жюк вагонланы тыкъ толту- руп элте эдиле да, асыры тардан, не ёрге турургъа, не таяныргъа бир тюрлю онг жокъ эди. Вагонда хауа, тюз тышындача, 30-40 градусха сууукъ эди, ичи да къап- па-къарангы. Темир чалдиш салыннган гитче тёртгюл терезечикле бузлап, юслерин къалын къар басып, кюн жарыгъын ахыры да ётдюрмей эдиле. Аны себепли вагон тузакъчыла кечени кюнден айыралмай эдиле. Ол халда таза- лыкъны сакълауну юсюнден не сёз боллукъ эди… * * * Вагонну ортасына темир печ салып, кече-кюн да тохтамай, от этген- лей турдула, алай ол битеу вагонну жылыталмай эди. Тышындан тохтамай ургъан сууукъ бла отну жылыуу бирге къошулуп, хауа жылыракъ болса уа, вагон башы, къабыргъала да, сууланып, тамычыла тама, сууугъуракъда уа буз сюммекле бармакълача салынып къала эдиле. Аллай осал халда баргъан кёчгюнчюлени барына да чексиз къыйын эди, алай къарыусуз къартлагъа бла къагъанакълагъа уа бютюнда уллу азаплыкъ эди. Къол-бет жууаргъа, ич быстыр алышындырыргъа, санларынгы тюзетирге окъуна бир тюрлю онг жокъ эди. Биз сынагъан ол жаханимге элтген жол тюйюл эди, ол жаханимни тёгерегинде айланч жолланы бек башы эди! Ол жазыкъланы барысы да жолгъа болгъан жылы кийимчиклерин кийип чыкъгъан эдиле. Кимлери къыш пальтоларын, кимлери да тонларын кийип. Ол кийимлерин ахырыда тешмей 17 кюн бла кече тохтамай баргъандыла! Аны себепли уа, ич быстырларын угъай эсенг, битеу тыш кийимлерин да бит басды. Аны ахыры уа бютюнда бек жарсыулу болду – 1944 жылны ал айла- рында кёп къалмукълу тели ауруудан къырылды. Бизни вагонда Данзан деп тохсанжыллыкъ сокъур къарт бар эди. Ол кёп 28 эрттегили дин жазмаланы да, къалмукълуланы таурухларын, жомакъларын да билген акъылман адам эди. Ол къушбурун къартны сыйдам чал къашлары, къыйырлары энишге созулгъан мыйыкълары бла чюй сакъалы аны жаркъ акъылманлагъа ушата эдиле. Анга къарап, мен аны бетин «Джангар» эпосда акъылман Кюнкян Алтан Цеджини белгили суратчы Фаворский къурагъан сыфатына ушата эдим. Ма алай бла вагонда баргъанланы барысы да бир кибик сыйлы кёрген Данзан жол узуну къалмукъ халкъны эртдегили тарых жашауун, Чингизхан бийлик этген жылладан башлап, бюгюннге дери жашауундан бизге хапарла айтып келди. «Сабийле, айтчыгъыз манга, къайсы жанына элтип барадыла бизни? Кюн чыкъгъан жанынамы огъесе бирси жанынамы?» - деп, дайым къатлап сора эди ол. Биз да анга: «Кюн чыкъгъан жанына, аппа» - дей эдик. Жауапны эшитип, къарт Данзан ыразы бола эди: «Сора бизни кюн чыкъгъан- нга элтедиле. Ол а бизни эртдегили ата журтубуз Джунгариягъа жууукъду. Анда туугъан журтубузну тапсакъ, биз тас болуп кетерик тюйюлбюз!» - дей эди, ыразы болуп. Алай, бир ингирде биз акъылман Данзанны таурухларын эшиталма дыкъ – ол тыншчыкъ «къалкъып» къалды, бизни да, дунияны да къоюп кетди. Аллай белгили адамсыз къалгъаныбыз бизге бек къыйын тийди, озгъан эм келир заманланы да араларында байламлыкъ юзюлгенча кёрюндю. Бу сиз танымагъан белгисиз Сибирге тийрени дауургъа алдыра элтген вагонда ин- жилгенле ёксюз къалгъанча болдула. Къайсы эсе да бир станцияда къалауур солдатла алып кетгинчи ол къур- гъакъсыгъан, ийис да эте башлагъан ёлюк юч кюн бла кечени бизни бла турду. Ол жолда бушуулу жолоучулукъда белгисиз къалгъан адамланыча, акъылман Данзанны да къайда, къайсы къабырлада асыралгъанын биз шёндю да бил- мейбиз!.. Ол мингле… акъылман Данзан да… асыралгъан а этген болурму эдиле… * * * Кёчгюнчюле жюкленнген эшелон Ачин станциягъа жетгенде, поездден бир ненча вагонну айырып, ол санда бизни вагонну да, 1944 жыл 14 январь- ны кече ортасында Мазуль рудникге сюрюп элтдиле. Сибирде болуучусуча, бир да бир къаты сууукъ къысыпды. Чомарт кюнлю Къалмукъдан Сибирни бузлагъан, сангырау тыгъырыкъларына азап жолоучулугъубуз алайда бо- шалды. Станцияда бизни алаша монгол атчыкъла жегилген чаналаны узун тизими сакълай эди. Атчыкъланы бурунларындан къалын тылпыу толкъунла чыгъа, эрин тюплеринден а буз эмчекчикле, бармакълача, салынып эдиле, - ма ол эди сибирни ташны атдыргъан сууугъуну биринчи белгиси. Чаналаны къат- ларында уа ит териден этилген чюйре тонларын кийип, керти да айыулагъа ушагъан сибирчи чана башчыла сюеледиле. Кёп да мычымай, кечегиде насыпсыз кёчгюнчю къалмукълуланы ва- гонладан къыстау тюшюрюу башланды. Бек алгъа бузлагъан ёлюклени Къарындаш от жагъада 29 чыгъардыла. Аланы салыргъа иги кесек чана керек болду да, аланы терк окъуна жюклеп, узакъда къар басхан тереклени орталары бла къайры эсе да орманнга алып кетдиле. Кёчгюнчюлени сау къалгъанларын а посёлканы уллу эркин клубуна жыйдыла да, эртденлигинде уа барысын да хамамгъа урдула. Ич, тыш кийимлени къызгъан камералагъа сукъдула. Толу эки ыйыкъны кёзюнде биз бир кере да къол-бет жуумай, кийим алышындырмай келгенибиз себепли ол этгенлери зауукълукъ окъуна берди. Алай ол ишни хатасы да бар эди: жашаулу адамла къой териден этилген женгил жумушакъ къалмукъ тонла кие эдиле. Аллай тонлагъа девил дейди- ле. Ала къыздырылып чыкъгъандан сора, къатып, иелери юслерине кючден жарашдырдыла. Алай болсада, бит басхандан бу тап эди. Билген адамла бит басхандан къутулууну, отха къыздыргъандан сора да, Граждан урушну кезиуюнден белгили бир башха мадарны да юйретдиле. Де- виллени чюйре айландырып, кечеги 30-40 градус сууукълукъда къар тёбеге жайып къоя эдиле. Алай кёчгюнчюлени тели ауруудан ол да къутхаралмады. Ол аман ауруудан бек кёпле ёлдюле. Мазульскеге келип тюшгенибизни экинчи кюнюнде ишлерге къолундан келлик къалмукълуланы барын да шахтагъа, темир жол цехлеге, къурулуш бла терекле кесген бригадлагъа юлешдиле. Шахтагъа 16-17 жыллыкъ къары- улу жаш адамланы алдыла. Онсегиз жылы толгъанла бла аладан таматала уа Уллу Ата журт урушну фронтларында кеслерини сюйген совет ата журтла- рын къоруулай сермеше эдиле. Мазуль рудникни ишчи посёлкасы Арга деген узун сыртны марганец чы- къгъан бетлеринден биринде орналгъан эди. * * * Къалмукълуланы Мазульский марганец рудникге келтирген биринчи кюнден башлап, шахта управленияны оноучулары – управленияны таматасы Лельчук бла аны экинчиси Литвинцев жашау мекямланы къурулушун къол- гъа жигер алгъан эдиле. Мазулькагъа тюшген кёчгюнчюлени кеслеринден да баракла ишлерге бир къауум къурулуш бригад къурайдыла. 30-40 градус сууукълукъда, беллерине дери къаргъа бата, тюзледе ёсген къалмукълу- ла орманда терекле аудуруп, томуроуланы посёлкагъа ташып, баракланы къабыргъаларын сюей эдиле. Ёмюрлеге кёчюрюлюп келгенле жашарыкъ посёлкачыкъ ишлерге жерни ол сыртны чегет жанында берген эдиле, артда алайны атына да «Шанхайчыкъ» атадыла. Ол бет тик жер эди. Къурулушчуланы бригадасы баракланы мурдорларын саллыкъ жерлени чачдырып, къазып, кече-кюн дегенлей тохтамай, ишлей эди. Мазульканы оно- учуларыны алай къадалып кюрешгенлери бек уллу хайыр бергенди: къыркъ градус сууукълукъда жангыз бир айны ичинде Арги тау бетде онла бла са- налгъан баракла ишленип, бир толу къалмукъ «хотон» къуралгъан эди. Ол баракла, аскерде жер юйлеча, юч къаты томуроула салынып ишленнген эдиле. Ол бараклагъа беш жюзге Жууукъ кёчгюнчю – къарты, жашы да – 30 сыйыннган эдиле. Хар баракны отоуу 16 метр эди – узунлугъу тёрт, эни да тёрт метр. Аллай отоуну, 10-12 адам жашарча, эки-юч юйюрге бере эдиле. Хар отоуну бир эшиги бла бир терезеси бар эди, арт къабыргъасы уа тёш бет къазылып этилгенди. Хар аллай «уяны» ичинде азыкъ этерге бла къышхыда отоуну жылытыргъа бир печ да ишлене эди. Хар аллай отоуну юч къабыргъа- сыны узунуна, фронтда блиндажладача, къангадан тапкала салыннган эдиле, андан башха зат а жокъ эди. Кюндюз ол тапкаланы столнуча, шиндикленича хайырлана эдиле, кече уа кётюртмеледеча жата эдиле. Тапкаланы тюбюнде хар юйюр кесини ол заманнга къолунда болгъан мюлкчюгюн тута эди. Анда жашагъанла мияла адырчыкълагъа фатеген къуюп, мамукъдан тартмачыкъ этип жандыра эдиле. Аллай мамукъ чыракъны жарыгъы жокъну орнунда эди, эрттенликде уа адамла жётел этип, ёпкелеринден келген къурум тюкюрюкле- рин тюкюре айлана эдиле. Бизни юйюрюбюз – анабыз, мен, эгечим Зоя, сора Шунхуров бла Сан- гинов деп эки юйюр бла бир баракга тюшген эдик. Шунхуровла ючеулен эдиле: юйюр таматасы Учер, школчу къызы Соня бла жашаулу эгечи Баку. Сангиновланы юйюрлери уа тёртеулен эдиле: школ устазы Катя бла аны юч ууакъ сабийи – жашлары Батыр бла Хангар, къызлары Бадмака. Катяны эри Къызыл Аскерге урушну биринчи кюнлеринде кетип, белгисиз тас болуп къалгъанды. Мени анам, Учур, аны эгечи Баку Мазуль рудникни темир жолунда ишлей эдиле. Катя уа, саулугъу осал болгъаны себепли, бир тюрлю ишге да тохта- ялмагъан _____эди. * * * Биринчи къыш кёчгюнчюлеге мардасыз къыйын къыш болгъанды. Юйле- ринден сюрюп чыгъаргъанда, адамланы кёбюсю къолуна тюшгенни юсюне ашыгъышлы къаплап, биргесине кийим, ашарыкъ да алмай чыкъгъанды. Аны сылтауу да: биринчиден – билмей тургъанлай кёчюргенлери болгъанды, туугъан совет къыралынгы правительствосу аллай кюйсюзлюк иш этер деп кимни эсине келлик эди! Ол да НКВД-ны немецли фашистледен кёргенин къатлагъан кибик, ачы- къдан бардыргъан унукъдуруу ишлерини бир тюрлюсю эди. Хар къалмукъ юйюрден ата, жаш, къыз, эгеч, къарындаш неда бир жууугъу Уллу Ата журт урушда гитлерчи ууучлаучулагъа къажау сермешге чыкъгъан эди, анда къан тёге эди, жан бере эди. Экинчиден, кёчюргенде жолгъа хазырланыргъа алагъа берилген къысха заманчыкъны ичинде къолларына хазна жукъ алалмай, къурлай чыгъып кетгенча болгъандыла. Бизде бир къызчыкъ райком комсомолну секрета- ры болуп ишлей эди, аны уа НКВД-ны аскерчилери тутуп, соргъан-оргъан болмай, вагоннга миндирип жиберген эдиле, аны биргесине райкомну доку- ментлеринден башха жугъу да болмагъанды. Ючюнчюден а, насыпсыз кёчгюнчюлени артыгъыракъ да инжилтген ала жашауларында сынап кёрмеген табийгъат болумгъа тюшгенлери эди. Къалмукълуланы ата-бабалары Ара азиядан Эдил черек бойнуна 17-чи Къарындаш от жагъада 31 ёмюрню биринчи жарымында келгендиле. Ала сайлап тохташхан жерле Каспий тийресинде не тауу, не агъачы болмагъан къызыу хауалы тюз ау- лакъла эдиле. Къалмукълула жумушакъ къылыкълы, бек сабыр, таматагъа уллу намыс берген, къонакъбайлыкъ этерге бек сюйген халалжюрек халкъ- ды. Къалмукълула ёмюрледен бери да малчылыкъ бла кюрешгендиле. Эдил бла Дон череклени арасында кёчюп айлана, атла, тууарла, тюеле, къалмукъ къуйрукълу къойла ёсдюрюп тургъандыла. Къалмукъну къургъакъ, жылы тюзлеринден къаты сибир къышны къучагъына тюшюп, халкъ къылыкъ- сыз бек къыйналгъанды. Битеу ол айтылгъан къыйынлыкъланы хатасындан къалмукъ халкъны адам саны 40 процентге азайгъанды. Мазуль рудникге келип тюшген биринчи къышхыда окъуна керекли- сича тазалыкъ болмагъаны себепли кёчюрюлгенлени арасында тели ауруу жайылгъан эди. Ол а халкъны жашын, къартын да къырып баргъанды. 1944 жылда март айны ал кюнлеринде мен кесим да тели ауруу тийип Ачин шахар больницада айгъа Жууукъ жатханма. Кесими сабийликден да иги саулукълу болуучуму хайырындан, врачланы уллу болушлукълары бла ол жан къал- дырмай чёплеп баргъан къыйын жыллада да бизни кёп жерлешлерибизни ажал аузундан сыйыргъандыла. Саусузла юйюнден чыкъгъанымда, асыры къарыусуздан, мени шош аяз окъуна сюрюшдюре эди. Болсада бир айдан аягъы юсюме болдум. Къаллай къужур сыфатлы эдиле ол тели ауруудан къутулгъан къалмукъ- лу тиширыула! Адет бла ала узун чач эшмеле жюрюте эдиле, больницада уа аланы, къалмукъ хуруллада монахланыча, чачларын ахырыда жюлюп ке- терген эдиле. Артыгъыракъ да ол ахырзаман омакъ эшмеси къалгъан жаш тиширыула къыйнала эдиле. Кёпге дери кеслерини аллай сыфатларына юйреналмай айландыла, - аланы ол ауруудан сау къутулгъанлары да, баям, артыкъ бек къууандыра болмаз эди. * * * Посёлканы ортасында томуроуладан ишленнген, башында да къызыл бай- рагъын жел дайым толкъунлата туруучу юйде уруннганланы депутатларыны Совети орналгъан эди. Дагъыда посёлканы клубу, больница, связны бёлюмю, тюкен бла ишчилени столовалары да ол юйде эдиле. Алайдан къарагъаннга узакъда электростанцияны уллу юйю бла дайым тютюн букъулатхан бийик темир быргъысы шарт эслене эдиле. Биз анда болгъан заманда Мазулька- гъа Американы Бирлешген Штатларында ишленнген деменнгили дизелле келген эдиле. Алай, аланы къагъытлары ингилиз тилде жазылып эдиле да, анда ишлегенлени арасында ол тилни билген адам табылмай къыйналыргъа тюшдю. Ма ол заманда америкалы дизеллени жыйышдырыргъа, хайырланыргъа да бизни жерлешибиз Москвада Бауман атлы бийик техника училищени 1936 жылда бошагъан Церен Есинович Буринов уллу болушлукъ этди. Ол Мазуль руд- никде инженер-механик болуп ишлей эди да, рудникни администрациясы аны, ол бийик техника билими болгъан адамны, болушлугъун андан излеген эди. 32 Церен Буринов ол бек керекли ишни бек аламат этди – инструкциясын орус тилге да кёчюрюп, инженер-техник ишчилени болушлугъу бла жыйыш- дыргъан да этип, хайырланыргъа берди. Ол иш 1944 жылны жаз башында Уллу Ата журт урушну фронтларындан къууанчлы хапарла келе башлагъан кезиуде болгъан эди. Бизни аскерле жерибизни гитлерчи ууучлаучуладан та- залай эдиле. Жангы электростанцияны хайырланыргъа берилгени да Мазуль рудникни ишчи посёлкасын электричество бла толу жалчытды. * * * Мазулька посёлкада жашагъанла кюндюз сагъат 12 болгъанлай, элект- ростанциядан эшитилиучю узун гудок тауушха юйренип къалгъан эдиле. Ол тюшде ашар заман болгъанын билдире, битеу посёлкагъа эшитиле эди. Тюз гудок берилгенлей, шахтачыланы барысы да ишлеген жерлерин къоюп, столовагъа ашыгъып башлай эдиле. Бизни уа атланы къылыкълары артыкъ- да сейир этдире эдиле. Ол акъыллы хайыуанла, гудок таууш эшитилгенлей, арбачыла арбаланы тууарып бошагъынчы тёзалмай, кеслерин ат орунла таба атып башлай эдиле. Тюшден сора уа атла, башларын да энишге ийип, эринип атлай, аланы шахта къатында сакълап тургъан арбаланы къатларына тизилип келе эдиле! Мазуль рудникни темир жол станциясы Арги тау тийресинде эки тик къа- быргъаны ортасында батыу жерде эди. Атла тюш сайын тёртгюллеп чабып барыучу ат орун а экинчи къабыргъаны «Шанхайчик» орналгъан бетинде эди. Шахталада магъдан къазыу юч смен бла, кече-кюн да тохтамай, бардырыла эди. Къыралны «Хар нени да фронтха, хар затны да хорлам ючюн!» - деген чакъырыу бла ишлеген аскер промышленностуна марганец бек керек бола эди. Аны уа Мазуль рудник СССР-ни темир эритген заводларына эшелон ызындан эшелонну тохтамай жибере эди. Горнякланы аланы ишлерине тийишли кийиндире эдиле: юслеринде гетен габара бла кёнчеклери, аякъларында резин чурукълары, башларында уа, мангылайларында да ишлеген жерлерин жарытырча, жер тюбю тыгъы- рыкълада да ажашмай айланырча, чыракъчыкъла тагъылгъан темир бёркле. Сюеклери иги къатмагъан, тюзледе туууп ёсген жаш адамлагъа жер тюбюнде урунуу хал бек къыйын иш эди, къоркъуулу окъуна эди. Битеу тёгерегинг мылы, къаппа къарангы, башындан тохтамай тамгъан тамычыла жагъангы жибитедиле, атлагъан жеринг балчыкъ, тёгерегингден тохтамай жел урады, шахтаны къабыргъалары да аз оюлмайдыла. Шахтада къыйын иш болумну кётюралмай, ёпге ауруулу болуп, биз Мазульге келген жылыбызны къыш айларында мени кёп жаш, къыз жер- лешлерим ёлгендиле. Жаш къалмукълу къызчыкъ Зоя Кутушованы ёлгени уа мени эсимде ёмюрге къалгъанды. Ол гитарада бек иги ойнай эди, орус халкъ жырланы бла романсланы да аламат жырлай эди. Шахтада ишлей, ёпге ауру- улу болуп, Зоя къысха заманчыкъны ичинде ёлюп кетди. Болсада кёп къалмукълу шахтачы махтаугъа тийишли алчыланы санын- Къарындаш от жагъада 33 да болгъандыла, атлары Махтау къангагъа жазылгъанлай тургъандыла. Сёз ючюн, Сталинград сермешге тири къатышхан тау уста Санжи Шункуров, шахтачыла Борис Лукьянов, Давид Джаджин, Георгий Мукукенов эм башха кёчгюнчюлени атлары ол къангада болгъандыла. Орманлы жерледе сууукълукъ жаз айлагъа дери сынмайды. «Сибир- де жылны сегиз айы къыш болады, къалгъаны уа жай болады» - деп бош айтмайдыла. «Май эсе, май тюйюл эсе да, печден тюшмей тур кесинг да!» - деген айтыу да барды анда. Ма аллай кюнлени биринде анам бла мен, къоншубуздан сабий чаначыкъ- ны тилеп алып, Айдашки деген элге быстырларыбызны картофха алышыргъа атландыкъ. Эл рудникден бир алты-жети къычырым узакълыкъда ол элни атын жю- рютген кёлню бирси жанында эди. Кёл а бир бла жарым-эки къычырымгъа созула эди, энине да бир къычырым тенгли. Кёлню сууу аны тюбюнде ша- уданладан чыгъа эди да, уллу семиз чабакълары да кёп эди. Къыш кезиуде кёлню бетин къалын буз басып эди, бир бир жерлеринде уа къатхан къар тё- шелмеле да бар эдиле. Анам бла мен, Айдашки кёлден ётюп, эл таба айландыкъ. Бек сууукъ кюн эди, - кюн таякъла башыбызда акъсыл сууукъ хауаны жырып кючден ёте эдиле. Тёгерекни бийлеген шошлукъну жаланда бизни аякъ тауушубуз буза эди. Анам мени халымы кёрюр ючюн бетиме терк-терк къарай келе эди. Алай бир тохтаса уа, ууучуна къар алып, уууртларымы къызартхынчы ышый эди. Мен да, къуру манга къайгъыргъандан, кесин унутуп, жугъун юшютюп зат къоймасын деп, анамы бетине сакъ къарай бара эдим. Битеу жол узуну биз Мазулькадан ол элге жетгинчи анам кесини сабий заманыны юсюнден хапар айтханлай келди: «Мени атам ветеринар фельдшер болуп, битеу Дон округда бек иги устагъа саналгъанды. Кеси да анда бир белгили ат заводну иесини къолунда келишим бла ишлеп болгъанды, биз ол заманнга кёре бек къолайлы жашагъанбыз. Бизни уллу агъач юйюбюз тёгерегинде ишленнген халжар-малжарлары бла, артында иги терек бахчасы бла да тийреде стани- цалада болгъанладан айырмалы эди. Дон бойнунда жылкъылагъа багъып айлана, атабыз юйге аз келиучю эди. Сабий юйде аналары бла къала эдиле. Биз – бир эгеч бла эки къарындаш болуп, - ючеулен эдик: Токар – мени тамата къарындашым, Кирсан – кичи къарындашым. Биз анадан эртде ёксюз къалгъан эдик, мени ол заманда жа- ланда жети жылчыгъым бола эди. Сора революция башланды, аны ызындан а – граждан уруш. Бир жол къызылла келдиле да, бизни станциябызны Хурул бла бирге кюйдюрдюле. Станицада жашагъанла, акъ аскерлени ызларындан Ставрополь, Къобан тийрелери бла Къара тенгизге къачдыла. Жюзле бла саналгъан арбала, мюлклерин ашыгъышлы жюклеп, сабий- лени, къартланы да миндирип, аскерлени ызларындан тизилип бара эдиле. Заман а тюз шёндюча эди – къыш сууукъла. Кече аулакъда къар боранда арбала тюбюнде къалыргъа тюше эди. Битеу бизни къайгъыларыбызны уа тамата къарындашыбыз Токр кеси бойнуна алгъан эди. Кесине уа ол заман- да жаланда 12 жыл бола эди. Ол бирси къарындашымы бла мени неда этип желден бла бурдум къардан къорууларгъа кюреше эди. Кюндюз къоруулар 3 «Минги Тау» №4 34 адамы болмагъан кёчгюнчю кериуаныбызгъа бандитле чабыууллукъ эте эдиле. Ала тиширыуланы багъалы затларын – алтын, кюмюш жюзюклерин, сыргъаларын бла бууунлукъларын сыйыра эдиле. Битеу къыйынлыкълары- бызны юсюне дагъыда тели ауруу жайылды да, къачхынчыланы кёбюсю андан къырылды. Ёлюклени Ставропольда, Къобан бойнунда тюзледе, Кавказ тау этеклеринде къалын къар тёшмелени тюплеринде къоя эдиле. Сора болмагъанча къыйнала келип, ахырында Новороссийскеге жетдик. Анда акъ аскерни кеталмай къалгъанларын, Москвадан бла Санкт-Пе- тербургдан къачып баргъан бий къауумну француз кемелеге миндире тура эдиле. Ол акъсюеклени къаууму ачыуланып, низамны сакъларгъа салыннган солдатланы да малтап, хапчюклери, чемоданлары бла басхыч аллына басын- дыла. Атланы кишнегенлери, эр кишилени къычырыкълыры, тиширыула бла са- бийлени жилягъанлары бирге къошулуп, ахыры да бир жукъ ангылашынмаз дауур болду! Ол халабалыкъда кемелеге тюзледен баргъан бек аз къачхынчы миналды. Миналгъанланы арасында мени атам бла къарындашым Токар да болдула, къарындашчыгъым Кирсан бла мени уа басхычха жууукълашыргъа окъуна къоймай, бир жанына тюртюп атдыла. Биз къаллай бир къычырдыкъ эсе да болушмады. Къалдыкъ алайда. Бир эки жылдан атабыз бла Токра, акъланып, Тюркден туугъан журту- бузгъа келдиле. Алай ол ахырзаман 1937 жылда къыралда «ежов тазалау» башланды да, ол «халкъ душманлары» дегенлерин излеп тебиредиле. Аллай ишле бардырылгъан кезиуде къоншуларыбыздан къайсы эсе да ол белгили органлагъа бизни атабыз озгъан заманлада «бело-эмигрант» болгъанды деп жетдирди. Революциягъа къажау ишле бардаргъанды деп 58-чи статья бла терслер- ге ол билдириу таппа-тамам эди. Атам НКВД-ны Соловецкеде концлагерине тюшдю да, суу тюбюне батып кетген кибик, аты-чууу да чыкъмай къалды. Энди уа Токар бла Кирсан, сени атангча, немец ууучлаучулагъа къажау сермешедиле. Аланы аскерге 1941 жыл жазгъыда алгъандыла. Ма алай да болады, балачыгъым. Биз барыбыз да бизни жаратханны къолундабыз, хар адамны къадарыны оноуун ол алгъадан этгенди!» - деп керти ийнаныулукъ бла бошады анам сёзюн, сора тынгысыз болуп сорду: «Жашым, эрикдирген зат этдимми сени кесими хапарларым бла? Къалай эсе да тыншчыкъ атлап башлагъанса.» Мен бурун тюбюмю женгим бла сыйпай, айтдым: «Угъай, анам, ахыры да угъай. Бек иги этдинг сен аны барын да манга айтханынгы. Сен мени анам болгъанынг да къалай игиди!» Аны эшитгенлей, кёлю кётюрюлюп, жарыкъ ышарды: «Бу сууукъну, арыгъанынгы, ач болгъанынгы да эсинге келтирмез ючюн айтып кюрешген- ме, жашым. Энди биз жолну, сууукъну да хорладыкъ, элге жетгенбиз. Мында биз келтиргенлерибизни картофха алышырбыз да, юйюбюзге къайтырбыз. Тейриле болушсунла бизге!» жүктеу/скачать 1.04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|