Н. У. Шаяхметов, тарих ғылымдарының докторы



бет20/42
Дата24.04.2016
өлшемі5.8 Mb.
#78116
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   42

ЛИТЕРАТУРА
Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение каза­хов. Средний жуз. – Алма-Ата, 1968. – 344 с.

Березкин И.Г. Сайсары куолэ уонна Сайсары булгунньага. – Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1995. – 62 c.

Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену: /По преданиям якутов бывшего Якутского округа/ - Якутск: Нац.кн.изд-во "Бичик", 1994. – 320 с.

Гоголев А.И. Якуты (Проблемы этногенеза и формирования культуры). – Якутск: Изд-во ЯГУ, 1993. – 200 с.

Ксенофонтов Г.В. Эллэйада. Материалы по мифологии и легендарной истории якутов. – М: Изд-во "Наука", 1977. – 245 с.

Ксенофонтов Г.В. Ураангхай-сахалар: Очерки по древней истории яку­тов. – Т.I, кн. 1. – Якутск: Нац. изд-во РС (Я), 1992. – 416 с.

Ксенофонтов Г.В. Архив ЯНЦ СО РАН, Ф.4, Оп.1, Д. 80.

Токарев С.А. Очерк истории якутского народа. – М.: Гос. социал-экон. изд-во, 1940.

Томилов Н.А. Тюркоязычное население Западно-Сибирской равнины в в конце XVI – первой четверти XIX вв. –Томск, 1981. – 152 с.

Толстова Л.С. Исторические предания Южного Приаралья. К истории этнокультурных связей народов Арало-Каспийского региона" – М.: Наука, 1984. – 242 с.

Миллер Г.Ф. Описание Сибирского царства. – Кн.1. – М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1937. – 607 с.

Предания, легенды и мифы саха (якутов)/Сост. Алексеев Н.А, Емель­янов Н.В, Петров В.Т. – Новосибирск: "Наука". Сибирская издательская фирма РАН, 1995. – 400 с.

Линденау Я.И. Описание народов Сибири (первая половина XVIII века): Историко-этнографические материалы о народах Сибири и Северо-Востока. –Магадан, 1983. –176 с.

Овчинников М.П. Из материалов по этнографии якутов // Этнографическое обозрение. – М., 1897. – N 3. – С. 182 - 183.; N 4. – С. 85 - 88. – С. 182-183.

Окладников А.П. История Якутской АССР. – Т.I. – М.; Л.: Наука, 1955. – 439 с.

Иванов В.Н. Русские ученые о народах Северо-Востока Азии (XVII-начало XX в.). – Якутск: Кн. изд-во,1978. – 320 с.

Исторические предания и рассказы якутов. – Часть I. – М-Л: Изд-во АН СССР, 1960. – 322 с.

Инсебаев Т.А., Кажибеков Е.З. Некоторые предварительные результаты сопоставления и анализа названий родоплеменных групп адай и суюндук // Тюркская ономастика. –Алма-Ата: Наука, 1984. – С. 107–108.

Серошевский В.Л. Якуты: Опыт этнографического исследования. – 2-е изд. – М.: 1993. – 436 с.

Элерт А.Х. Новые материалы о пантеоне якутских божеств и духов в первой половине XVIII века (статья вторая) // Исторические и литературные памятники «высокой» и «низовой» культуры в России XVI-XX вв. Сборник научных трудов. – Новосибирск: изд-во СО РАН, 2003. Серия «Археография и источниковедение Сибири». – С. 94-119.



.

II секция
ЕУРАЗИЯ КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ РУХАНИ МҰРАСЫ МЕН ДҮНИЕТАНЫМЫ. АУЫЗША ДӘСТҮР-ТУЫСТЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ

Т.С. Садықов, С.Сыздық

Астана қ., Қазақстан
ҚАЗАҚТЫҢ РУ-ТАЙПАЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚОҒАМНЫҢ

ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ РӨЛІ
Ұлы дала кеңістігінде қалыптасқан қазақ халқының тарихы сан қилы тағдырмен өрбіді. Жүздеген ғасырлар, тіптен мыңжылдықтар бойы өзінің өмір сүру қалпына, салтына, яғни көшпелі өмір-салттың негізінде қалыптасқан дәстүрлі қазақ қоғамының өзіндік төл ерекшеліктері болды. Айтпаса да, түсінікті болатын негізгі ерекшелігіміз ол - қаншама тарих сынынан өтсе де өз болмысын жоғалтпаған ру-тайпалық жүйеміз. Бұл жүйе ХҮ ғ. Еуразияның дәл орта белінде бүгінгі күнгі секілді нақ қазақ атауымен аталатын Қазақ хандығы құрылған кездегі негізгі тірек институт болғаны мәлім дүние.

Кез-келген халықтың пайда болуы және қалыптасу тарихы – өте ұзақ та күрделі құбылыс. Оның нәтижесінде ортақ мәдениетке ие болған, бір тілде сөйлесетін, этникалық қасиеттер негізінде ерекшеленетін қауымдастық қалыптасады. Этностың қалыптасуы және тұтастығының одан әрі сақталуы үшін оның бір аумақта тұруы және шекарасының мызғымас болуы қажет.

Қазақ халқы, негізінен, еліміздің қазіргі жерін мекендеген түптамыры сонау қола дәуіріне, андронов мәдениетіне жататын байырғы тайпалардан, ерте темір дәуіріндегі қазақ жерін мекендеген сақ тайпаларынан қалыптасты. Қола және ерте темір дәуірлерінде мекен еткен тайпалардың өзіндік мәдениеті қазақтардың қазіргі өнер туындыларында да көрініс табуы ұрпақтан-ұрпаққа ұласып жеткен дәстүрді көрсетеді.

Түріктердің Солтүстік Моңғолиядан Амударияның төменгі ағысына дейінгі аралықта мемлекет құруы, осы кезеңде қазақ жерінде өмір сүрген сақтар, үйсіндер, қаңлылар ұрпақтарымен түрік тайпалары арасында өзара сіңісуі ірі-ірі тайпалық бірлестіктерді тудырды. Қазақ этногенезінде қимақтар мен қыпшақтар, наймандар мен керейттер де үлкен қызмет атқарды [1].

ІІ мың жылдықтың аясында өмір сүрген тайпалардың көшпелі өмір-салтының тарихи сабақтастығы қазақ этносының қалыптасуына себепкер болды. Осы мыңжылдықтар арасында қазақ даласында өмір сүрген мемлекеттердің қай-қайсысының негізінде көшпелі тайпалар негізінде қалыптасқан ру-тайпалық жүйе жатыр.

Этнограф ғалым Ақселеу Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы» еңбегінде: «Жалғыз-жарым пенде емес, ауыл-аймағымен қотарыла көшу, сөйтіп мыңдаған шақырымдық кеңістік аясында әрі табиғатпен тіл табысып жүріп, мейлінше төлтума өмір-салт орнықтару, яғни, шаруашылық-мәдени типін қалыптастыру, түптеп келгенде, тек қана ұжымдық мүдденің біртұтастығы арқылы, тек қана корпоративті рухтың бірбүтіндігі арқылы, тек қана этноидеалдың бір нысанаға бағытталуы арқылы мүмкін бола алатын үдеріс (процесс). Ақиқатында, Еуразия алқабында үш-төрт мың жыл бойы көшпелілер мәртебесін биік еткен себептердің зоры да осы ру-тайпалық жүйе болатын» - деп көшпелі өмір-салты орныққан мемлекет үшін қоғамдық құрылым ретінде ру-тайпалық жүйенің болуы заңдылық екенін көрсетті [2].

Түрік тайпаларының біртұтас халық болып қалыптасуын моңғол шапқыншылығы кешеуілдетті. Қазақстан жерлері үш моңғол ұлысының құрамына енді. Дегенмен, шапқыншылық барысында моңғолдар түрік ортасына сіңіп кетті де, түріктер негізінен осы өңірде ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан ежелгі мәдениетті сақтап қала алды.

Көшпелі өмір-салтты қоршаған орта қалыптастырса, ал сол ортаға байланысты көшпелі қауымдар белгілі бір шаруашылық түрін қалыптастырып, сол ортаға бейімделген, барлық құрылымдық қасиеттері жақсы жетілген этникалық жаралым құрады [3]. Осы жергілікті этникалық жаралымдар негізінде ХІҮ-ХҮ ғ.ғ қазақ даласында алғашқы ірі мемлекеттер пайда болды.

ХҮ ғасырдың 50-60 жылдарында Әбілхайыр ханнан Керей мен Жәнібек бастаған тайпалардың бөлініп шығып кетуі - келешекте біртұтас «қазақ» атауының төңірегіне топтасқан халықтың пайда болуының алғышарты еді.

Алтын Орда аумағында өмір сүрген көптеген ру-тайпалардың этногенеологиялық жүйесін тыңнан түзеп, жаңадан жасақтау Қазақ хандығын құрушы тұлғалардың мемлекеттік деңгейде жүзеге асырған ең алғашқы және ең ірі реформасы болатын. Бұл реформа Қазақ хандығы құрылғаннан кейінгі кезеңде топтасқан ру-тайпалардың этногенетикалық және этноқұрылымдық біртұтастығын көрсетуге бағытталған [2, 21].

Ақселеу Сейдімбек айтқандай, бір шындықтың басы ашық, қазақ қоғамын жасаушылар қандай қоғам жасақтайтынын білген. Дәстүрлі қазақ қоғамының ру-тайпалық институттары, сол институттарға қатысты қалыптасқан түсінігі, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, жол-жорасы, жөн-жобасы, моральдық-этикалық нормалары бәрі де қатал табиғат аясындағы өмір үшін күрестің көрінісі болып шығады [2, 52]. Яғни, көшпелілер қоғамында ру, тайпа, жүз бойынша ұжымдасып тіршілік құру өмірлік қажеттілік еді.

Қазақ халқының тарихы халықты құруға, қалыптастыруға негізгі тірек болған ру-тайпалардың тарихы болатынын да Ақселеу ағамыз өзінің «Қазақтың ауызша тарихы» атты монографиясының «Шежіре және тарих» деп аталатын тарауында қарастырады. Қазақ хандығы құрылғаннан кейін, оның құрамына енген ру-тайпалардың жаңаша жасақталуына орай қазақ шежірелері де жаңаша түзілді [2]. Ру-тайпалық шежіре бұл – ұлтты ұйыстыратын, елдікті орнықтыратын, мемлекетті нығайтатын тегеурінді тетік болды. Ру-тайпалардың генеологиялық құрылымы Қазақ хандығының әлеуметтік-саяси іргетасын бекемдеу үшін қажет дүние болатын.

Қазақ хандығының этносаяси жағдайы өте күрделі болатын. Себебі, осы кең далада тарихи негізде қалыптасқан, шашыраңқы ру-тайпалардың бір төңірекке бірігуі болғанымен, оны одан әрі біртұтас ету сол кездегі Қазақ хандығын құрушылар үшін маңызды мәселе болды. Бұл мәселені оңтайлы шешу үшін олар Қазақ халқын ұйыстырушы тайпалардың түбі бір туысқандығын негізге алатын ұлттық бірлік идеясын қалыптастырды.

Туысқандық жүйе негізінде қалыптасқан ру-тайпалық құрылым ұлттың тұтастығын, жұртшылықты бір мүддеге жұмылдырып, этнотұтастыққа алып келді. Қазақ қоғамындағы «жеке адам», «жанұя», «әулет», «ата», «ру», «тайпа», «жүз», «халық» сынды туысқандық атаулар арқылы бір-бірімен сабақтасып жатқан туысқандық жүйесі, «қарға тамырлы қазақтың» ру-тайпалық құрылымы этникалық даралық немесе этникалық оқшаулық емес, ол біртұтас этноәлеуметтік жаралым еді. Дәстүрлі ру-тайпалық жүйеде рулық буынға дейін қандас туыстар болса, рудан бастап қандас-туыстығы әртекті әлеуметтік-саяси бірлестіктер болып келеді [2, 130-140].

Осы этнотұтастыққа қол жеткізу үшін ру-тайпалардың ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлері, яғни ұлт тұтастығын қамтамасыз етудегі «сүйек қосу», «сүйек жаңғырту», «енші беру» дәстүрлерінің маңызы зор болды [4].

Қазақ хандығы аумағының ұлғаюына байланысты хандық құрамына ру-тайпалардың көптеп қосылуы ру-тайпалық жүйесінің жаңаша жүйеленуіне қажеттілік туғызды. Осы ұлан-ғайыр алқаптағы ру-тайпаларды басқару үшін жүздік бөліктер, Ақселеу ағамыз айтып өткендей «этникалық бөліктер емес, басқару үшін пайда болған әлеуметтік және әкімшілік-аумақтық бөліктер» ұйымдастырылды [2, 83]. Қазақ хандығы құрамындағы ру-тайпаларды жаңаша жүйелеудің орнығуына орай, ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ барысында қазақ жеріндегі этникалық қалыптасу аяқталды.

Ру-тайпалардың жүздер бойынша жіктелуі Қазақ хандығындағы этноәлеуметтік саясат негізінде жүргізілді. Ежелден келе жатқан ру-тайпалық құрылымдар жүйесін өзгертпестен Қазақ хандығын құруға негіз ету болмайтын еді. Кейінгі орта ғасырда қазақ жерінде өмір сүрген мемлекеттерде өзгеріссе ұшырамаған, шаңырағы шайқалмаған ру-тайпа болмауынан бұл құрылымдарды жаңаша реттеу қажеттілігі туындады. Ру-тайпалардың жаңадан жүйеленуі бір мемлекет құрамына ұйысу, бірігу жолындағы ең ұтымды шешім болғаны тарихи шындық. Осы біртұтастықты сақтау мақсатында бұдан әрі осы халықты бір түбірден өрбітетін шежірелік аңыздардың пайда болуы ел болып өмір сүруге бағытталған заңдылық еді.

Қазақ хандығы құрылған кезде құрамына кірген ру-тайпалардың жаңадан жүйеленуі әр ру-тайпаның ұранынан аңғаруға болады. Қазақ ру-тайпаларының ұранына шыққан тұлғалардың бәрі де Қазақ хандығы құрылғаннан кейінгі кезеңге жатады. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы әр ру-тайпаның ұраны мен ен-таңбасы әлеуметтік құқықтық ахуалды көрсететін ұлттық идеяның нышандық көрінісі болды [2, 91-92; 640-641].

Көшпелі өмір-салтты баянды ететін тек әулеттік, рулық, тайпалық ұжымдасулар ғана жеткіліксіз еді. Қоғам өмірін реттеп отыратын және этноақпараттық өрісті қалыптастыратын шежірешілдік дәстүр жүргізілді. Қазақтың дәстүрлі қоғамындағы ру-тайпалық жүйе мен оның ішкі құрылымдары (туыстық жүйе) көшпелі қазақтар арасындағы этноақпараттық өрістің негізі болды. Яғни, әрбір көшпелі қазақ үшін өмірлік қажеттілік ретінде тұтас ұлт деңгейіндегі рулық жүйені біліп, шежірелік деректерден хабардар болуы орныққан салт-дәстүр, әдет-ғұрып бойынша өмір сүрудің алғышарты деп білген. Әрбір жеке тұлғаның қамқоршы тірегі тұтас ру болса, сол ру намысын әрбір жеке азамат өз намысы ретінде қорғады.

Шежірешілдіктің бастауы негізінен, сонау ерте замандағы көшпелілерден бастау алғанымен, дәстүр ретінде Қазақ хандығы құрылған тұста айрықша мазмұнға ие болды. Қазақ хандығы құрылған тұста ру-тайпалық құрылымдарды негізгі тірек етіп алған шақта осы жүйені қалық жұртқа орнықтыру үшін және ел ішінің саяси-әлеуметтік ахуалына ықпал ету үшін қоғамдық қажеттілікке айналды [2, 34].

Дәстүрлі қазақ қоғамының ру-тайпалық институттары, сол институттармен тікелей сабақтаса қалыптасқан идеологиясы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, жол-жорасы, жөн-жобасы, моральдық-этикалық нормалары, наным-сенімдері қатал табиғат аясындағы өмір үшін күрестің нақтылы көрінісі болып шығады. Сондықтан да, көшпелі өмір-салт қазақ қалпын қалыптастырған экожүйенің қажеттілігі. Ал, зорлап отырықшы ету, біртұтас елді жіліктеп бөлу, елді сатылы бағыныштылы шеңберінде ұстау тотаритарлық-отарлық жүйенің мүдделі мақсаты болды. Ал, қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан әлеуметттік –саяси құрылымын түп-тамырымен бұзды. Керек десеңіз, қазақ халқының өмірінде білуге қажетті өмірлік ұстанымы, өз шежіресін білуды ұмыттырды. Бұл ұмыттыру, қазіргі уақытта өз шежіресін білу туралы түсініктің керағар пиғылын қалыптастырды. Отаршылдар қазақ халқының дәстүрлі ру-тайпалық жүйесі мен сол жүйеге негізделе қалыптасқан әлеуметтік-саяси құрылымын жойғанда ғана халыққа толық үстемдік ететіндіктерін жете түсінді.

Әрине, үш ғасырға жуық аралықта отаршылдық енгізген тәртіпке уланып өскен сана қазақтың дәстүрлі қоғамы жөнінде қандай көзқараста болғаны түсінікті жағдай. Кеңестік заманда тіптен өзінің ата-тегін сұрау, айып болып, ол дегеніңіз рушылдықтың, ұлтшылдықтың белгісі болды.

Анығына барғанда, өзінің шыққан ата-тегін білу - ру-тайпаға жіктелу емес, өз шежірең арқылы туысқандық жүйе негізінде «қарға тамрылы қазықтың» біртұтас екенін білдіру болып табылады. Отарланған жердегі халықтардың бірігуінен қорыққан отаршылар, сол халықты біріктіріп тұрған ру-тайпалық құрылымды керісінше өздеріне қажетті құрал ретінде бөлшектеуге пайдаланды. Отарлық салдарынан болған халық санасының улануы тәуелсіздік алғаннан кейін ру-тайпаға жіктелуді жеке пайдасына пайдаланғысы келгендер болды, өкінішке орай әлі де бар.

Қазақтың рушылдығы қазақтың қоғамында ру-тайпалық жүйенің болғандығынан емес, керісінше сол ру-тайпа жүйесінің ұлтты ұйыстырушы жүйе екенін білмей сорлауында жатыр. Рушылдық, жүзшілдікке бөлініп жүргендерге «рухани жарымжандар» ретінде қарауға тура келеді [2, 23-24]. Ру-тайпалық жүйені негіздейтін қазақ шежірешілдігін білуден еш қауіп жоқ екені айдан анық. Керісінше, рушылдық болуы мүмкіндеген дүниелерді айтып, ұлттық құндылықтарымызды өшіру «рушылдықтан» да қауіпті дүние. Қазақты ұлт ретінде қалыптастырған, оның әлеуметтік-саяси өмірінің тұғыры болған ру-тайпалық жүйені түсінбеу, білмеу өткен тарихына деген құлықсыздық болып табылады. Өйткені, өзінің кім екенін, қайдан шықты, қалай өрбіді деген сұрақтарға жауап бере аламау өткен тарих пен қоса болашақты да бұлыңғыр етеді.

Қазақтың әр заманда да «рушылдықтан» немесе тобырлық-үйірлік түйсіктен ада болғанын: « «Ел дегенде иіліп, жұрт дегенде жиылған» қазақ, «Ағайынның атынан ауылдастың тайы озғанын» тілейтін қазақ, «Адасса елімен бірге адасуды» қалайтын қазақ, «Көппен көргеннің бәрін ұлы тойға» балайтын қазақ, «Өзге елдің сұлтаны болғаннан гөрі өз елінің ұлтаны болғанын» көксейтін қазақ, «Ел ішін алтын бесік» деп ардақтайтын қазақ, «Елінен безген ердің оңбайтынына» кәміл сенген қазақ, «Отанын оттан ыстық» деп өліп-өшіп отыратын қазақ» деп Ақселеу ағамыз жазып кеткен болатын [2, 22].

Сан ғасырлар бойы қалыптасқан қазақтың ру-тайпалары әлеуметтәк-саяси және әкімшілік-аумақтық бірлестіктер ретінде, қазақ ұлтының ұлт ретінде қалыптасуына тарихи алғышарттар жасады.


ӘДЕБИЕТ


  1. Мұқанов М.С. Қазақ жерінің тарихы. Алматы:Атамұра-Қазақстан,1994.

  2. Ақселеу Сейдімбек. Қазақтың ауызша тарихы: Зерттеу. Астана: Фолиант, 2008.

  3. Артықбаев Ж.О. Этнос және қоғам.ХҮІІІ ғ. Қарағанды, 1995.

  4. Нысанбаев Ә. Қазақтың ауызша тарихы - тарихи сана айғағы//Қазақ әдебиеті, 2009, 3 сәуір.



И.М. Сулейманов

г. Алматы, Казахстан
МАЙКЫ-БИ – СОРАТНИК ЧИНГИСХАНА, ИДЕОЛОГ «ЧИНГИЗИЗМА»
Историческая наука советского периода упорно игнорировала роль великого деятеля, одного из создателей Джучиева улуса, легендарного Майкы-бия. Его считают своим праотцом башкирские мингцы,табынцы и многие племена казахского Старшего жуза, донские казаки в своих преданиях ассоциировали его образ со святым Михаилом, имя его чтится у узбеков, каракалпаков, ногайцев, у казанских и крымских татар. Как отметил в своем выступлении на Третьем съезде рода Табын, посвященном памяти Майкы-бия, вице-президент Академии наук Республики Башкортостан Нияз Мажитов: «В 30-е годы на шежере был наложен запрет. Были уничтожены ценнейшие документы, записанные еще на коже, закопаны, сожжены, разорваны… Истории народа, республики в минувшие времена уделялось очень мало внимания, если не сказать больше: ее вообще пытались уничтожить» (1). То же самое происходило в Казахстане. Был физически уничтожен весь цвет нации, носители литературно-философского языка Майкы-бия, древнеказахской этнической культуры, истории и памяти – Ахмет Байтурсынов, Миржакып Дулатов, Мухаметжан Тынышпаев и многие другие деятели политического движения «Алаш». Спастись удалось лишь немногим – Мустафе Шокаю, к примеру, пришлось эмигрировать в Париж.

Кроме того, как отметил известный ученый-историк Вениамин Юдин: «Человечество, занятое ликвидацией последствий татаро-монгольских завоеваний, “не заметило” Чингизизма-конфессии.... Увлеченные изучением результатов “практической деятельности” татаро-монголов, не приняли в расчет чингизизм как целостное учение и современные ученые. Так он и остался в истории человеческом мысли как явление светское. Если и предпринимались попытки осмыслить «Чингизизм» в духовном плане, то этот его аспект в целом изображался как придаток татаро-монгольского мирового погрома, не имеющий идеологической системности и цельности» (2).

Как бы то ни было, в народной памяти сохранилась устно передаваемая информация, которую нам пришлось собирать буквально по крупицам, сравнивая ее с письменными источниками других народов.Ведь идейной основой «Чингизизма» было историко-философское учение Майкы-бия, а сам он являлся главным идеологом этой доктрины, одним фрагментом которой явилась концепция «Алаш».Вот краткая история Майкы-бия.

Родоначальник казахского Старшего жуза по имени «Мән» («Мәніс»), известный в истории как «старец Уйсын» («Сокровенное сказание монголов») имел четырех сыновей, которых звали «Қойілдір», «Қоғам», «Майқы» и «Мүкрейіл», и вся родословная Старшего жуза казахов, по существу, является родословной их прямых потомков по мужской линии. Уйсыном его звали как главного бия и ру-аксакала (главу) племени уйсын (кит. усунь, монг. хушин). Происходил он из древнего уйсунского рода «Ұзынсақал Ыба-Райым» (монг. «Баарын»). «Ұзынсақал» означает «длиннобородый», в германских языках – «лангобард». Такие известные ученые как Абель Ремюза, Клапрот и Карл Риттер относили уйсунов к индогерманскому племени (3,4). Их точку зрения разделял и Мустафа Шокай, стоявший у истоков «Туркестанского легиона» германского вермахта. За великую мудрость и поддержку Темиршина (монг. Темучин) старец Уйсун получил от него звание «Төбе-би», т.е. «верховный арбитр» сразу после наречения Темиршина титулом «Шыңғыс-хан». В древнетюркском языке окончание «–ғыс» означало оправданность определения: «шың» – вершина, «шыңғыс» – воистину верховный, истинно вершинный. По историческим данным Абая (Ибрагима Кунанбаева) курултай этот происходил в 1206 г. на горе Найман-куре в Восточном Казахстане, которая после этого знаменательного события стала именоваться Шынгыстау (5).

Сын Уйсына «Мүкрейіл» был назначен Чингисханом старшиной племени Жалайыр и прозван «Екінші Жалайыр» (Жалаир Второй). Командуя группой монгольских войск в Китае, он получил от Чингисхана китайское звание «го-ван» и вошел в мировую историю под именем «Мухали-Гован». Историки, по ставшей уже традиционной китайской транскрипции, говорят и пишут «Мухали», но в родословную казахов он вошел под именами «Мүкрейіл» и «Жалайыр». Другим прославленным сыном Уйсына Тобе-бия был «Қойілдір». Он был назначен старшиной племени «Маңғыт» и командовал тысячным ополчением («мың қол») мангытовцев. В «Сокровенном сказании» его имя переведено как «Хуилдар» в списке 95 ноянов Чингисхана. В этом же списке указан и его сын «Қатаған» («Хадаан»). «Қойілдір» спас жизнь Чингисхану во время сражения с объединенными силами Жаумукара (монг. Джамуха) и кереитского Ван-хана. Еще один сын Уйсына – «Қоғам» – также пользуется большой славой в памяти казахского народа. Но его имя не вошло в «Сокровенное сказание», поскольку он не был боевым командиром, а отвечал за богатство и процветание всей Булатной орды. Он имел звание «қор-жиюши», т.е. казначея и, одновременно, начальника тылового обеспечения в войске Мухали-Гована. Однако самым прославленным в устной истории казахов, башкир, татар и других народов Джучиева улуса осталось имя Майқы бия, которое на протяжении 800 лет свято хранится в благодарной памяти народа. Имеется ввиду Майкы-бий Двенадцатый, т.к. в истории упоминаются еще одиннадцать Майкы от сотворения мира (6).

Майкы был младшим сыном Мана (Тобе-бия). Он родился на 2 года раньше Чингисхана, т.е. в 1153 г. по Грегорианскому летоисчислению, в 547 г. Хиджры. Жил 120 лет до 1273 года, оставив многочисленное потомство. От рождения он был хромым (одна нога короче другой) и, как это часто случается, его физический недостаток компенсировался выдающимися интеллектуальными и дипломатическими способностями. До семилетнего возраста проходил воспитание у своего деда «Кейікі-би». Затем 5 лет учился ораторскому мастерству у будущего тестя Чингисхана (отца «Бөрте», первой жены кагана), которого прозвали «Ұдай-шешен». В «Сокровенном сказании» это прозвание (лакаб) указано как «Дай-сэчен», а также называли его «Кейінгі Қоңырат» или «Екінші Қоңырат» (Конырат Второй). «Шешен» – это оратор-мудрец. Смысл имени «Ұдай-шешен» означает «Непобедимый оратор, каждое слово которого является точным и поражает как яд». Одиннадцатилетний Майкы подружился с девятилетним Чингисханом, которого в то время звали «Теміршын», в доме Удай-шешена. Майкы называл тогда Темиршына «Шынтемір», т.е. «Истинно стальной». В 15 лет Майкы был признан бием (общественным судьей-арбитром). В истории тюрко-монголов никто никогда не выбирал биев и не назначал. Бии признавались обществом или не признавались. Стоило лишиться общественного признания, и бий переставал быть судьей-арбитром. Это касалось и таких высокочтимых в обществе званий, как «ду» и «бу». «Ду» – это оратор-языкотворец, обогатитель категориально-понятийного аппарата устной философии евразийских кочевников. «Бу» – это «бий над биями», «арбитр над арбитрами» или главный судья в обществе. Чтобы воинственные всадники, живущие по понятиям «ар-намыс» не превратили жизнь в Степи в тотальную войну «всех против всех» и не перебили друг друга, издревле возник институт «биев». Но поскольку специальных учебных заведений в древности не было, то обучение и передача информации осуществлялись устным путем «от отца – к сыну, от дяди – к племяннику». Поэтому в каждом крупном племенном объединении существовала отдельная каста судей-арбитров, историков, психологов, дипломатов, философов-идеологов и мудрецов-пропагандистов, именуемых «би» (7).



В 17 лет Майкы би получил признание как одаренный от природы языкотворец «ду», и его часто называли «Майқы-ду». Поэтому в «Сокровенном сказании монголов» при перечислении имен 95 ноянов Чингисхана он указан как «Мэгэду». Имя «Майқы-би» в китайских летописях указывается также и как «Мохоба», и как «Мохэду», и как «Мэгэду». В летописях мусульманских историков его имя перевели как «Байку».

Как гласят казахские предания, весной 1206 года, сразу после инугурации, Чингисхан поручил Майкы бию создать новый лаконичный образный язык для устного учения «Билік» о праве и морали. Майкы блестяще справился с заданием Чингисхана. В конце 1208 года все бии признали беспрецедентно метким, афористически емким и многогранным язык «Майқы би», в котором каждое слово было наполнено глубоким философским смыслом. В течение почти семи веков этот язык оставался элитарным языком казахских биев и назывался «билердің қызыл тілі» («красноречивый язык биев»). Во второй половине 19 века Абай первым использовал образный язык Майкы бия для народной поэзии и достиг непревзойденных вершин как в философской, так и в лирической поэзии. В 20 веке этих же вершин достиг Ахмет Байтурсынов. И Абай Кунанбаев, и Ахмет Байтурсынов не уставали повторять крылатую народную поговорку: «Түгел сөздің түбі бір, түб атасы Майқы би» (все слова произрастают из одной корневой системы, которую создал Майкы бий). Об этом же писал и великий казахский ученый Чокан Валиханов (8). Абай подчеркивал, что каждое слово Майкы-бия является 90-гранным. Правильное понимание и адекватное восприятие его слов и выражений возможно лишь в контексте. Именно в сочетании с другими словами в предложении высвечивается новая грань одного и того же слова. Ведь язык Майкы-бия является «қызыл тілі», т.е. красочным, художественно-образным. Вместе с тем каждое слово содержит глубоко содержательный символический смысл. Среди евразийских кочевников никто не достигал тех вершин языкотворческого и ораторского мастерства, которые покорил Майкы бий. Поэтому его называют «бидің биі» («бий над биями»), «дудың дуы» («языкотворец, превзошедший всех языкотворцев». Чингисхан не случайно поручил именно Майкы-бию создать новый образный язык на основе языков народов Великой Степи. В те времена только он был способен создать новый категориально-понятийный аппарат нового мышления. Сам каган был признанным оратором и автором блестящих афоризмов, облеченных в стихотворную форму. Этот факт неоднократно подчеркивался в исторических произведениях, посвященных жизнедеятельности Чингисхана. Понимание значения меткого, образно-точного, емкого и содержательного языка для устной философской системы заставило Чингисхана обратиться к Майкы-бию. И он не ошибся, ведь новый язык мудрецов-биев, созданный Майкы на основе синтеза базовых, древних, но разнозвучащих понятий, придал новое дыхание традиционному мышлению и культуре потомков ариев, скифов, гуннов и тюрков. Как это ему удалось? Только благодаря древнему учению «Жасау ізі» (перс. «Яссы»), где отслеживалась родословная всех народов Евразии, происходящих от Великой праматери «Бір Ана» (полный титул «Ал Бір Ана», др.-герман. «Альбруна») и ее сыновей Кибиря («Қ-бір» - ср. Гиммер, Гомер), Ибиря («І-бір» - ср. Иберия, Иверия) и Сибиря («Іс-бір» - совр. Сибирь отсюда). В преданиях кыргызов их имена звучат как «Қабыл», «Абыл» и «Сабыл», причем уточняется, что Сабыл рано ушел из жизни, а Кабыл и Абыл поссорились при дележе оставшегося от брата имущества и жен. А этот сюжет и имена, в свою очередь,очень напоминают библейскую историю про Каина и Авеля.

Именно историко-философское учение «Жасау-ізі» Майкы-бия (не следует путать с «Великой Ясой» Чингисхана – кодексами «Жасақ», «Билік» и «Төрелік») создало идеологическую основу феномена, который казахстанский ученый В. Юдин назвал «чингизизмом». Вот что писал Юдин: «Духовную мощь татаро-монголов искали не там, где ее следовало искать. Религия татаро-монголов была в действительности мощной, основой ее были генеалогические мифы, которые и ранее были сердцевиной тюрко-монгольской картины мира... эти мифы в их новой системе стали для татаро-монголов могучей духовной силой, адекватной их воинской мощи. Но чингизизм был не только религией. Чингизизм был мировоззрением, идеологией, философией, санкцией общественного строя и структуры социальных институтов, политической и правовой системой, культурологической доктриной, основой просвещения, средством регуляции поведения в семье и обществе» (2).

Действительно, родословие Чингисхана отслеживалось в тридцати трех поколениях до кагана сары-жалаиров Тан-хана (таң - рассвет), а от него – до Бумын-кагана и, далее, до Арьи («Ар-ұя») и самого Кибиря, сына Великой Праматери «Алп Бір-ана». Тем самым обосновывалась легитимность власти Чингисхана над всеми «народами, натягивающими лук» - от Тихого океана до Дуная, от Сибири до Гиндукуша. Более того, именно идейная поддержка отца и сына –Маниса Тобе-бия и Майкы-бия – позволила Чингисхану освободиться от влияния оппозиционно настроенного шамана «Көкше» (монг. «Кокочу»), присвоившего себе титул «Төбе Тәңірі» (монг. «Тэб-тенгри») (9). Тем самым, благодаря интеллектуальной и дипломатической поддержке уйсунов Майкы и Мана, Чингисхан выиграл самую главную битву - битву за умы степняков.

О высокой оценке Чингисханом интеллекта Майкы-бия говорится также в «Дафтар-и-Чингиз намэ» (10). В этом татарском предании говорится о том, как обижаемый родственниками Чингисхан ушел в степь «казаковать»: «Когда же не стало Джингиза, который ушел к Кайсакам, то братья его, Буденджар, Каенджар и Салджут насиловали и угнетали подданных. И народ, не в силах будучи боле терпеть, пришел к Алангу: Гой, Алангу! Лучше бы ты сына своего Джингиза и не показывала, а просто взяла бы души наши; теперь же, для чего, показав нам его, отымаешь душу нашу? О, подай нам весть о Хане нашем Джингизе...... потом, горько плачучи, продолжали: мы идем искать его... Имена же Беков, ходивших на поим Джингиза, были:1–го Уйшин Майкы-би, 2–го Калдар–би, 3–го Урдач–би, 4–го Кибчак–би, 5–го Тамыан–би; 6–го Кереят–би, 7–го Буртан–би, 8–го Тимыркутлу–би, 9–го Мутыар–би, 10-го Тангут–би. Эти десять беков, любивши Джангиза, составили совет и решили его искать... Кунграт, будучи наперсником и советником их, искать Джингиза также отказался; вышеименованные же десять человек, не взирая на Кунграта, ушли; а один из них,Уйшин Майкыби взял у Алангу, без ведома прочих Беков, перстень с резным камнем»... После долгих поисков беки во главе с Майкы-бием нашли убежище Чингисхана... «Джингиз–Хан спросил: Да кто же вас научил сюда притти? Они же отвечали: милость эту оказала нам мать твоя, Алангу; она нас и научила. Когда так, молвил он, то есть ли у вас знак от матери моей? И все Беки молчали, а Уйшин Майкыби снял с руки своей взятый у Алангу перстень и подал его. Джингиз–Хан, приняв перстень, посмотрел на него и признал его за гербовой перстень Алангу и улыбнувшись сказал: Гой, Майкыби, коли я буду Ханом, то ты будешъ Беком; ибо, если бы ты не представил мне этого перстня, и от матери моей не принес бы мне знаку, то я бы вам никогда не дался, да и вам не бывать бы товарищами и сподвижниками моими»...



Еще показательный момент из этого же источника: «Они же, услышав слова эти, безконечно радуясь, говорили: И так, нам послал тебя Бог; и в благодарность к Нему за это должны мы лошадей своих, на которых мы приехали, пустить на волю. Сказав это, распустили они, ради обретения Джингиза, коней своих. Но Джингиз–Хан спросил: на чем же вы меня довезете? Они не знали на чем ему ехать, как Калдар–би сказал: я знаю одно искусство; они же просили: покажи нам его; и, чего доселе не умел ни один человек, Калдар–би, мастерством своим, построил телегу. И так, коли спросят вас, кто первый сделал телегу? то, должно отвечать: Калдар–би, сын Ялын–бия. Когда телега была сделана, то все просили Джингиз–Хана садиться. И так Джингиз–Хан, подошедши, осмотрел телегу и сказав: славно сработано, похвалил Калдар–бия, сел в телегу; а Беки его везли. Тогда Уйшин Майкыби сказал: Гой Беки! я наравне с вами ходить не могу; у меня ноги коротки. И прочие Беки спросили: что же ты станешь делать? Майкыби отвечал: я попрошу позволения Ханскаго сесть вместе с ним на телегу, да коли кто плохо везти будет, то стану толкать его тростью вспину. Они же отвечали: пожалуй, сделай это; и Уйшин Майкыби стал просить Хана: О, Хан мой, у меня нога коротка, я тащить телегу не могу; окажи милость, вели присесть вместе с тобою на телегу! И Джингиз–Хан отвечал ему: хорошо садись. Наконец, несколько времени спустя, Беки эти, везя Джингиза, достигли города Алангу и известив ее наперед вошли в палаты ея. А так как никто из них не знал, кому должно войти вслед за Джингизом, то Майкыби сказал: О Хан мой! Кому велите вы итти вслед за собою, волам ли, которые везли телегу, или хозяину, который их впрягал? А Джингиз отвечал: коли хозяин не войдет, так неужели бык войдет наперед? Тогда Майкыби, подбежав прытко вошел и занял место о правую руку Хана ... Потом Джингиз–Хан пожаловал Беков, которые ходили искать его, равно как и прочих званиями и местами и наградил их известными уделами. А еще, наделив каждаго Бека особою тамгой, птицей, деревом и прозванием, разделил народ свой на разныя части. И во-первых сказал он Кыяту, сыну Будеиджара: дерево твое сосна, птица кречетъ, прозвание Аруджан, а тамга мотушка. Потом Джингиз–Хан сказал сыну Кунграт–бия, Сюнгля; гой, Сюнгля, твое дерево яблоня, птица сокол, прозвание Кунграт, а тамга знак луны. Потом еще Джингиз–Хан сказал: О Уйшин Майкы–би! твое дерево карагач (карагуч), птица орел, прозвание Салауйат, а тамга сога (Срга, Сырга) ... Еще же да будет ведомо, что Джингиз наделил каждаго из поименованных Биев сообразно с воинственным духом их и ради важности латами ,из коих каждыя имели свое название; и во-первых, собственныя Джингиза латы назывались буян (украшенный); у старшаго сына его Ючи были латы кара-тау (черная гора); у втораго сына Джедая были латы алтын-сандык (золотой сундук); у третьяго сына Гедея латы назывались биктар (весьма узкий). Потом данныя Джингиз–Ханом каждому из Биев латы, назывались: латы Кыята, сына Будеиджара, кала (город); Кунгратовы, айкултук (не полная луна); Майкы-биевы, чага–кузь (отблеск мечущий)... ».

Майкы-бий, несмотря на физическое увечье, был талантливым военачальником. Поначалу он командовал полком, возглавляя тысячу уйсунов-бааринов, затем дивизией («тумен», десять тысяч бойцов), а после успешной хорезмской кампании вместе с биями Алшыном и Кунаном был откомандирован в распоряжение старшего сына Чингисхана Жошы (русск. Джучи). Как свидетельствует башкирский ученый, канд. ист. наук, доцент А.Б. Зарипов: «Майкы-бий превратился в крупного монгольского военачальника, и, по некоторым сведениям, участвовал в Западном походе...». Общее командование всеми войсками осуществлял легендарный полководец Сыпатай батыр (монг. Субедей-багатур) под общим началом Бату-хана, внука Чингисхана.



В казахских народных преданиях Чингисхан именовался «Қызыл Арыстан» - красногривый лев – очевидно, за свою рыжую бороду. Здесь начинается второй легендарный этап жизни Майкы-бия, когда он, совместно с Алшином и Кунаном помог Джучи дипломатическим путем привести к покорности основную часть племен Дешт-и-Кипчака. Алшын возглавил левое крыло войск, Кунан – центр, а Майкы-би – правое крыло, костяк которого составляли племена Табын и Минг (соответствует казахскому роду «мың жүз»). Сейчас меньшая часть табынцев входит в казахский Бекарыс (Младший жуз), большая часть – в башкирский этнос. После выделения Джучиева улуса (одновременно с Джагатаевским улусом) в автономию, три бия – Майкы, Кунан и Алшын – произвели церемонию инаугурации Жошы в качестве хана: сбор курултая, поднятие на белой кошме, наречение новым титулом-лакабом и приведение к присяге. Джучи был присвоен титул Алаш-хан Третий. Алаш-ханом Первым был деятель эпохи Тюргешского каганата с титулом «Үш-үйлық» (кит. Учжилэ) и именем «Сары-үйсын» (не путать с Алаша-ханом по имени Кара-Жаурын-тюрк). Алаш-ханом Вторым был деятель, сумевший объединить племена под лозунгом «Қыпшақ», ставшим самоназванием этой племенной конфедерации. После Джучи был еще Алаш-хан Четвертый (ногайский хан Ахмет, похоронен также в Улытау). Термин «алаш» означает «пестрый». Действительно, Великая степь представляла собой пестрый конгломерат разноязыких племен. Примером служит широкая синонимичность казахского лексикона. Поэтому претендентам на ханскую власть во время инаугурации бии задавали древний традиционный вопрос: «Ер болам десең, жеті ата, жеті тілін білесін ба?» Это означало: «Претендуя на власть, знаешь ли ты все родословие тех родов и племен, которые собираешься возглавить, знаешь ли все их языки?» Вот какие требования предъявлялись правителям! На месте инаугурации в горах Улытау Центрального Казахстана был установлен кулпытас (каменный монумент), на котором все вожди протоказахских родов и племен высекли свои родовые тамги. Эти камни в истории остались под названиями «Майқы таңбасы» («Знаки Майкы») или «Нұра таңбасы» («Знаки Нура») в честь местности, где они были высечены. Следует отметить, что родовая тамга табынов совпадает с родовой тамгой племени Дулат казахского Старшего жуза, а дулаты равно как и табынцы родословие возводят к Майкы-бию. По генеалогическому преданию, предком семи племен – ысты, ошакты, шапырашты, сары-уйсын, албан, суан, дулат – является Байдыбек-би, советник Тамерлана и родной праправнук Майкы-бия. Тогда же, при Джучи хане, правому крылу войск (прообраз Старшего жуза) был дан уран (боевой клич) «Салауат», центру (Средний жуз) – уран «Қоңырат», а левому крылу (Младший жуз) – уран «Адай». Тогда же был принят и единый для всех предков казахов уран «Алаш». В связи с этим, в народе сохранился идеологический императив, сформулированный Майкы-бием, в изложении Машхур-Жусупа Копеева: «Алаш» деген атты ұранға қойып; жауға шапқанда «Алаш-Алаш» деп шабындар. «Алаш» демегенді әкең де болса ұрып жыға беріңдер». «Твой уран – «Алаш», с ним ты должен идти в атаку, а если встретится даже родной отец в бою, кричащий другой клич, то должен, не дрогнув, поразить его как врага». С тех пор остались слова, также записанные Машхур-Жусупом Копеевым: «Кеше Алаш Алаш болғанда, Алаш хан болғанда, үйімыз ағаш болғанда ұранымыз «Алаш» болғанда, үш жүздің баласы қазақ емес пе едік». «Когда Алаш стал Алашем, когда стал ханом Aлаш, когда нашим домом стала деревянная юрта, когда нашим ураном стало имя Алаш, тогда стали мы казахами, детьми трех жузов». С тех пор трех биев – Майкы, Кунана и Алшына – казахи считают своими прародителями, возродившими из забвения имена Акарыс (старший жуз), Жанарыс (средний жуз) и Бекарыс (младший жуз). Конечно, нельзя воспринимать это буквально, поскольку сам процесс образования единой казахской нации как союза племен трех жузов продолжался несколько столетий и завершился лишь с разгромом джунгар и освобождением южных территорий от кокандского владычества. Тем не менее, народная память относит начало процесса именно к Джучи хану и его трем биям, а казахи-бекарысовцы по сей день именуют себя «Алшын». По этой же причине великие казахские мыслители начала ХХ века назвали политическую партию «Алаш-орда», а не как-либо иначе.

И, наконец, еще одна ипостась великой личности Майкы-бия: он считается отцом-основателем казахского «степного права». Как отмечал академик АН Республики Казахстан Салык Зиманов: «Майкы би был просвещенным деятелем, владел несколькими языками, прославился в свою эпоху как приверженец и идеолог свободы Великой степи кочевников, справедливого управления и справедливого суда в ней ... Майкы би считается и признается «отцом всех казахских биев», их родоначальником, авторитет которого в казахской правовой культуре являлся непререкаемым. Это зафиксировано во всеобщем правиле: «Түгел создiң тубi бip, түп атасы - Майқы би» - это трудно переводимое, но понятное всем степнякам основательное выражение, которое в смысловом переводе приблизительно звучит так: «Слова и сила справедливости - основы решения конфликта - так установил Майкы би». Авторитет Майкы би настолько был высоким, что, если судье-бию удавалось доказать, что его решение лежит в русле правил Майкы би, то это приводило к беспрекословному его признанию сторонами и их примирению. Однако злоупотребление именем Майкы би не допускалось. Это вело к крушению судебно-правовой карьеры бия ... Считается, что от Майкы би идут фундаментальные правила, определяющие основы суда и судебной деятельности в «свободной» Степи ... Вот некоторые из них: «Тура биде туған жоқ», - это правило имеет глубокую рамочную мысль и может быть передано: «У справедливого бия одна вера - это справедливость». Более поздней его редакцией считается добавление «...Туғанды биде иман жоқ» - «Би-судья, имеющий пристрастие к своим родственникам, разрушает святость своего сана»; «Әдiл би қара қылды қақ жарған» - смысловой перевод: «Искусство бия состоит в том, что он при решении судебного дела поступает так, как бы он тонкий волосок делит на равные две части». Эти и другие дошедшие до нас отдельные установления, приписываемые Майкы бию, выражают принципы правового поля, характерные для свободной зоны Великой степи ... Ничто не появляется на пустом месте. Из ничто не вырастает нечто! Так, три великих бия (Төле-би, Қазыбек-би и Әйтеке-би – прим. авт.) считали себя и были верными последователями Maйкы би, жившего в XII—XIII веках, учение и наследие которого признавались ими первоосновой судоустановления в Казахии, призванного обеспечить мир и стабильность в обществе кочевников» (12).

Таким образом, к личности Майкы-бия как нельзя лучше подходит древнетюркское определение истинного арыса: «Сегіз қырлы, бір сырлы», что можно образно перевести как «восьмигранный, но сущностно цельный, подобный кристаллу алмаза». А главная заповедь, оставленная Майкы-бием для правителей всех веков и народов такова: «Ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен ел болуды ойландар». «Острием праведного копья, справедливо применяя силу власти, заботьтесь о народе, о его бытии как единой нации».

В завершение хотелось бы вновь процитировать Вениамина Юдина для иллюстрации важности изучения «устной историографии», или, как ее назвал Юдин – «историологии» - кочевых народов степной зоны Евразии: «Перед исследователями вырисовываются контуры грандиозного объекта изучения, которое потребует приложения колоссального труда, но и раскроет широчайшие перспективы познания сокровеннейших тайн духовного, культурного, политического прошлого тюрко-монгольских и других степных кочевых народов. Осуществление таких исследовательских программ потребует, несомненно, выработки новых методик изучения источников и, возможно, оформится в особое историко-научное направление изучения кочевничества» (2).



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   42




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет