Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

426 
ҦЛТТЫҚ НЕГІЗДІ ТҾЛ ТАРИХ АРНАСЫНДА ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ 
ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ РҾЛІ МЕН МАҢЫЗЫ 
 
Сайлаубай Е.Е. 
тарих ғылымдарының кандидаты, доцент
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті, 
 Еуразиялық зерттеулер кафедрасының меңгерушісі
Қазақстан, Астана 
 
 
Аннотация. Данной статье представлены историческое становления и развития 
национального государства на основе созданного в нашей стране Президентского института. 
А также анализизируется созидательные идеи Главы государства отраженных в 
национальных программах стратегического характера, ставших новым и качественным 
уровнем развития нации и общества.
Ключевые слова: государство, независмость, национальные программы, стратегии 
 
Summary. This article presents the historical formation and development of the national 
state on the basis of the Presidential Institute established in our country. It also provides an analysis 
of the creative ideas of the Head of State reflected in the national strategic programs, which have 
become a new and high-quality level of development of the nation and society. 
Keywords: state, independence, national programs, strategies 
 
Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасуы мен 
дамуы бҥкіләлемдік тарих кӛшінде ӛзіндік орын қазақстандық қоғам ҥшін 
маңызы зор қҧбылыс болды.
Еуразиялық кеңістікте территориясы және қазба байлықтары бойынша 
алғашқы ондықтағы елдің дамудың қандай жолына тҥсетіні және мемлекеттік 
басқару билігінің қандай тҥріне таңдау жасайтыны ішкі кҥштерді және әлемнің 
жетекші елдерін де толғандырған мәселе болғаны жасырын емес.
Елімізде басқарудың президенттік институт ҥлгісінің енгізілуі Қазақстан 
халқының тағдыры шешілетін кезеңде жасалған бірден-бір дҧрыс таңдау 
болғандығын уақыт кӛрсетті. Елбасының сӛзімен айтсақ: «1990 жылдардың 
басында біз терең жардың тҧсына тақау тҧрған едік». XX ғасырдың 90-
жылдарындағы КСРО-да орын алған кҥрделі жағдайлар барысы Қазақстанның 
дербес тарихи қадамдар жасауына негіз болды.
Еліміздің тӛл тарихында тҧңғыш рет мемлекетті басқарудың жаңа ҥлгісі – 
президенттік басқару жҥйесі енгізілді.Аса маңызды тарихи, әрі саяси шешім 
1990 жылғы 24 сәуірде Қазақ КСР-інің XII шақырылымындағы Жоғарғы 
Кеңесінің 1 сессиясында «Қазақ КСР-інде Президент қызметін тағайындау 
туралы» Заңмен бекітілді. Осы сессияда кӛпшілік дауыспен Нҧрсҧлтан 
Әбішҧлы 
Назарбаев 
Қазақ 
КСР-нің 
Президенттігіне 
сайланды. 
Республикамызда және шет елдерде танымал әрі жоғары беделге ие тҧлға 
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның Тҧңғыш Президенті лауазымына сайлануы 
тарихи заңдылық болды.

427 
Президенттік институтты енгізу оңайға соққан жоқ. Президенттік басқару 
жҥйесі сол кездегі Жоғарғы Кеңестің сессиясында ҧзақ талқылаудан кейін 
барып қабылданды. Біздің қоғамға таңсық басқару жҥйесі Қазақстанды сол 
кездегі дағдарыстан алып шығудың бірден-бір дҧрыс жолы болды. Аса кҥрделі 
тарихи сәтте Қазақстан басшысы тағы да кӛрегендік пен батылдық танытты. 
Басты мақсат – елде тҧрақтылық пен тыныштықты сақтауға қол жеткіздік. 
Саяси тҧрғыда тәуелсіздікке жетудің алғышарты қаланды. Перзиденттік 
институт тарихтың сындарлы сәтінде Қазақстанның мемлекет ретінде әлемдік 
қауымдастыққа танылуына жол ашты және тәуелсіз еліміздің саяси-
мемлекеттілік келбетін қалыптастырды.
Мемлекетті басқару жҥйесіндегі Президенттің рӛлін айқындау ҥдерісінде 
1991 жылғы 16 қазандағы «Қазақ КСР Президентін сайлау туралы» Қазақ КСР-
інің Заңы мен «Қазақ КСР Президентін сайлауды тағайындау туралы» Қазақ 
КСР Жоғарғы Кеңесінің Қаулысының алатын орны ерекше. Осылайша 
Қазақстанның тарихында Президентті баламалы негізде тікелей бҥкілхалықтық 
сайлауға алғашқы қадам жасалды. 
Президенттік республиканың қалыптасуы мен дамуы арқылы қазақ 
тарихында тіптен басқа, жаңа да жаңашыл, қазақстандық жол басталды.
1991 жылғы 1 желтоқсанда ӛткен жалпыхалықтық алғашқы сайлауда 
Н.Ә.Назарбаевты дауыс берушілердің 98,78 пайызы қолдады. Бҧл жарқын 
жеңіс Қазақстанның бҥгінгі кҥнге дейін жалғасып келе жатқан ҧлағатты 
жолының бастауы еді.
Салтанатты ҧлықтау рәсімі 1991 жылдың 10 желтоқсанында ӛтті. Данагӛй 
абыз ақын Шәкір Әбенов халқымыздың атынан Елбасына жҥрекжарды батасын 
берді. Сол кҥні қазақстандықтар Тҧңғыш Президентіне елі мен жерінің 
тағдырын тапсырды.
Дәл сол кҥні тағы бір тарихи белестен ӛттік. Елбасы мемлекетіміздің
атауын ӛзгерту туралы Заңға қол қойды. Отанымыз әлемдік қауымдастыққа 
Қазақстан Республикасы атауымен қадам басты. Президенттің ендігі сәттен 
бастап қол қойған қҧжаттары ел мен халықтың тағдырына деген асқан 
жауапкершілікті білдіретін тарихи қҧжаттар санатына енді. 
Егемен елдің мемлекеттік тарихи кҥні – 1991 жылғы 16 желтоқсанда 
«Қазақстан 
Республикасының 
Мемлекеттік 
Тәуелсіздігі» 
туралы 
Конституциялық Заңы қабылданды. Тарихымыздың аса мәртебелі кҥні 
қабылданған Заң Тәуелсіз Қазақстанның қҧрылуының, қазіргі мемлекеттік 
қҧрылымның орнығуының, еліміздің ӛркендеуіне негіз болған әлеуметтік-
экономикалық, саяси, қҧқықтық реформаларды жҥргізудің, барлық ӛрістердегі 
стратегиялық бағыт-бағдарымызды анықтаудың және ең бастысы, қазақстандық 
қоғамдық келісім идеясын іске асырудың іргетасын қалап берді. 
Президенттік институттың қҧрылуы, оның елдің қоғамдық-саяси 
жҥйесінде алатын орны мен рӛлінің нормативтік-қҧқықтық тҧрғыда реттелуі 
заңнамалық негізде қамтамасыз етілді. Бҧл бағытта 1998 жылға дейін 
жҥргізілген жетілдіру жҧмыстары президенттік институтты Қазақстанда 
тҧрақты сипатта орнықтырды.

428 
Президенттік институт, Президенттің мемлекеттік органдармен ӛзара 
қарым-қатынасы, билік тармақтары жҥйесіндегі Президенттің орны, оның 
қоғамның пәрменді дамуына тікелей ықпал етуші факторлары біртҧтас 
президенттік басқару жҥйесін жасақтады. Атап айтсақ, бҥкіл басқару жҥйесі 
қайтадан қҧрылды. Демократияландыру мен саяси либераландырудың негізгі 
элементтері ӛмірімізге енді. Осы ҥдерістер нәтижесінде еркін, тиімді және 
қауіпсіз қоғам қалыптасты. Ерекше тоқталатын жайт, ол - Қазақстан халқы 
ассамблеясын қҧрылуы болды. Бҥгінгі бірлігі жарасып, тату-тәтті ӛмір сҥріп 
жатқан халқымыз бен баянды мемлекеттілігіміз арқауы да президенттік 
басқарудың нәтижесі. Қазақстандық қоғам қарым-қатынастың барлық 
аспектілерінде толеранттылықты темірқазық етіп қалады. 
Президенттік басқару моделі – әлемде мемлекет басқарудың кең тараған 
және тиімді тәжірибесі ретінде Қазақстанда ширек ғасырдан астам уақыт 
ішінде ӛзінің ӛміршеңдігін және тиімділігін толықтай дәлелдеді.
Еліміздің даму парадигмасына ӛлшеусіз оң ӛзгерістер енді. 
Мемлекетіміздің ӛркендеу жолында ілгерілей даму қағидасын ҧсынды және 
ҥздіксіз жҥзеге асыртуда. Мән-мағынасы мен мазмҧны жағынан аса маңызды 
және ӛте ықпалды биліктің басқару институты еліміздің экономикалық ӛсуі, 
әлеуметтік ӛрлеуі, саяси бекемдігі және қоғамның демократиялық, зайырлы, 
қҧқықтық дамуы мен бірлігінің нығаюын қамтамасыз етті. Стратегиялық 
нысандағы бағдарламалар қабылданды. Мемлекеттік мақсатты бағдарламалар 
жҥзеге асырылды.
Тәуелсіздіктің бірегей кӛрінісі елордамыз – Астананың салынуы 
болды.Қазақстан дҥние жҥзінен атақты сәулетшілерді шақыра отырып, оларға 
жаңа астанада ӛздерінің небір керемет ойларын жҥзеге асыруға мҥмкіндік 
берді. Астана –жаңа идеялар жҥзеге асырылған «ақылды» қала. Астанадағы 
таңғаларлық кӛптеген сәулет нысандары соның дәлелі.
Әлемге ойламаған қырларынан қарау тың әрі кҥтпеген дҥние әкеледі. 
Бҥгінде Астана сан-алуан мәселелерді қарастыратын халықаралық форумдар 
ӛткізілетін орталыққа айналды. Мҧнда, дәстҥрлі алаңдардағыға қарағанда, 
анағҧрлым кең кӛлемдегі пікірлер мен тың ҧсыныстар айтылады.
Астана –Тҧңғыш Президентіміздің жасампаздық идеяларын және 
әлеуметтік-рухани сҧраныстары мен интеллектуалды әлеуеттерін жҥзеге 
асырған қазақстандықтардың «ӛмірлік» қаласы.
Президенттік институт мемлекеттің бҥкіл тыныс-тіршілігін айқындады. 
Президент лауазымы – президенттік институтың атрибутын білдірді. Қазақстан 
Республикасындағы президенттік институт – елдің тәуелсіздігі мен 
егемендігінің тірегі, әлемдік қауымдастыққа лайықты қосылуының, 
мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дамуынның кепіліне айналды. 
Президент институты Қазақстан ҥшін игілікті басқару жҥйесі болып табылды.
Бҥгінгі кҥні ізденімпаз қауым Тҧңғыш Президент есімімен аталатын 
мекемелердің мҧрағаттық қорларында шоғырланған кітаптар, тарихи қҧжаттар 
мен материалдар топтамасы арқылы «Президенттік институт –қазақстандық 
дамудың кепілі» деген ҧғымды зерделеуге мҥмкіндік алды. Тҧңғыш 
Президентіміздің Тәуелсіз Қазақстан мемлекетін қҧру мен қалыптастырудағы 

429 
рӛлін және айтулы бастамалары мен идеяларының жҥзеге асу ҥдерісін жан-
жақты ашып кӛрсететін зерттеулік еңбектермен қҧжаттар топтамасы ғылыми 
айналымға енгізу басталды.
Тәуелсіздіктің жиырма сегізінші белесінен Президенттік институт 
тарихын зерделеудегі басты мақсат, сол зерттеу қорытындыларын кӛпшілікке 
жеткізу болмақ.
Осы жолда гуманитарлық ілімдер саласы мамандарының айырықша назар 
аударатын тақырыбы да болатыны сӛзсіз. Мәселен «Мадени мҧра» мемлекеттік 
бағдарламасы аясында ҧлттық тарих пен халық тарихы идеологиялық 
қҧрсаудан біржолата арылды. «Мадени мҧра» мемлекеттік бағдарламасын
Елбасы негіздеп берген «Ҧлы Дала Мҧралары» контексінде Қазақ халқының 
және барша қазақстандықтардың тарихи тамырын рухани-мәдени аспектіде 
жаңғырту ӛзекті болуда. 
«Халық тарих толқынында» бағдарламасы елімізде тарихқа деген жаңа 
сипатты және аса мазмҧнды кӛзқарасты қалыптастырды. Бҥкіл қоғамда отандық 
тарихқа деген тың серпіліс әкелді. «Халық тарих толқынында» бағдарламасы 
ҧлттық-мемлекеттік идеологияны қазіргі заман тудырып отырған мәселер 
арнасында ӛрелі тҧрғыда тҥзуге негіздеме салып берді. «Халық тарих 
толқынында» бағдарламасы жаңа мемлекеттік тарих пен идеологияны тҥзуде 
және оны қоғамда белсенді тҧрғыда қалыптастыруда қызмет ету мҥмкіндігі зор 
ҥдерістің бастамасы болды. 
Қазақстандағы қоғамдық сананы, тӛл мәдениетті, білім мен ғылымды 
дамыту бағытындағы ҧстанымдардың стратегиялық сипат алуын Елбасының 
бастамасымен жҥзеге асып жатқан «Рухани жаңғыру» мемлекеттік 
бағдарламасымен байланыстырамыз. Президенттік институттың зор әлеуеті 
еліміздің рухани кеңістігін жаңғыртуда тың идеалар мен тҧжырымдар ҧсынуда 
айырықша кӛрініс берді деуге толық негіз бар.
Қазақстан Республикасы ӛзiн ар-ождан бостандығы мен дiни наным 
бостандығы қағидаттарын Ата заңда атап тҧрып кӛрсеткен зайырлы мемлекет. 
Әртҥрлi конфессияға жататын азаматтардың ӛз дiни бiрлестiктерiн қҧруға тең 
қҧқықтары, мемлекеттiң дiни бiрлестiктердiң iшкi iстерiне араласпау қағидаты 
және халықаралық қоғамдастықта қабылданған дiннiң негiзiн қалаушы басқа да 
нормалары біздің елімізде заң жҥзiнде бекiтiлген.
Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлық, қҧқықтық және 
әлеуметтiк мемлекет ретiнде «Мәдени және конфессияаралық келісім» 
мәселесін тҥбегейлі шешіп, кӛпэтникалы және сан алуан мәдениеттi 
қоғамдастық қҧрудың бірегей қазақстандық тәжiрибесiн бҥкіл әлемге әйгіледі.
Елімізді табысты дамуының басты шарты iшкi саяси тҧрақтылықты, 
азаматтық татулық пен ҧлтаралық келiсiмдi қамтамасыз ету қағидаттарын 
жҥзеге асырған мемлекет ретінде танылдық және әлем тарапынан шын 
қҧрметке ие болдық. 
Қазақстан 
азаматының 
бірізділігінің 
қалыптасуы 
дегеніміз 
– 
Қазақстандық азаматтың жеке тҧлға ретінде қалыптасуындағы рухани ҥрдісінің 
ең жоғарғы сатысы, әрі, азаматтық патриоттық тәрбиесі. Қазақстандық болу 
ҥшін осы елдің кӛпҧлтты мәдениеті мен діни наным-сенімін танып біліп, 
ерекшелігі мен бірлігін мойындауы қажет.

430 
Рухани қҧндылықтарының дамуы қазақстан халықтарының кӛпҧлттық, 
отбасылық, мәдени дәстҥрлерін, әлеуметтік тарихи, ҧлттық қҧндылықтарын 
ҧрпақтан-ҧрпаққа жалғастырып заманауи жағдайдағы сәтті де кең кӛлемді 
дамуының мәнінде.
Еліміздің мәдени һәм рухани – адамгершілік тҧрғысында қайта ӛркендеуі 
басты дҥние болып табылады. Қазақстандық мемлекеттілікті бекемдеу, 
ҧлтаралық келісім және отансҥйгіштік сезімді тәрбиелеумен дамыту. Дәстҥрлі 
халықтық және мәдени һәм рухани – адамгершілік қҧндылықтарды сақтау. 
Еліміздің рухани орталық бола отырып ӛзіне адамдарды тарта алатын тарихи – 
мәдени ескерткіштерін іздестіру және жаңғырту, осылардың негізінде туристік, 
тарихи-аймақтанушылық және біліми-ағартушылық орталықтарын қҧру. Ҧлттық 
тарихи-мәдени жадыға жаңа мән-мағына беру Ҧлттық код қорының 
байытылуына және оның заманауи мазмҧнмен шындалуына ықпалы етері сӛзсіз. 
Білімнің салтанат қҧруы қазіргі білім беру жҥйесіндегі жалпы 
педагогикалық талаптардың айқын жҥйесі ретіндегі әлеуметтік тапсырысты 
қалыптастырады. Ол ӛз кезегінде білім берудің маңызды жалпы ҧлттық тарихи 
міндеттерді шешуге тиімді атсалысуын қамтамассыз етеді.
Білім беру мекемелері әлеуметтік-гуманитарлық циклдегі пәндерді оқыта 
отырып азаматтарымыздың бойында отансҥйгіштік сезімін арттырып жас 
қазақстандықтардың таланттары мен қабілеттерін аша отырып, қазіргі бәсекеге 
толы жоғары технологиялы әлемдегі ӛмірге даярлануы тиіс. 
Білім беру мекемелері оқушылардың жанҧяларымен және басқа да қоғам 
субьектілерімен ҧлттық һәм жалпымемлекеттік дәстҥрлерге сҥйене отырып 
ҥнемі қарым - қатынаста болуы керек. Бҥгінгі отандық білім беру саласының 
маңызды мақсаты ар-ҧяты, жауапкершілігі жоғары, шығармашылыққа жақын, 
бәсекеге қабілетті, жасампаздық идеялары мол бастамашыл қазақстандық 
азамат тәрбиелеуде деп тҥсінеміз. Ол ар-ҧяты жоғары, шығармашыл, 
компетентті, Отанының тағдырын ӛзінікі сынды қабылдайтын, ӛз елінің қазіргі 
һәм болашағына деген жауапкершілігін саналы тҥрде ҧғынатын, кӛп ҧлтты 
Қазақстан Республикасының рухани және мәдени дәстҥрлерін бойына сіңірген 
Қазақстан азаматы.
Рухани-адамгершілік даму және толықтай тҧлғаны тәрбиелеу 
кӛпжоспарлы кҥрделі ҥрдіс. Ол адам ӛмірінің барлық жағынан бӛлінбейді 
жанҧялық, қоғам, мәдениет, адамды толықтай, тҧрғылықты жер һәм мәдени-
тарихи кезеңді қамтиды. Тәрбие жҧмысы нақты тарихи-әлеуметтік-мәдени 
жағдайда қоғам ҥшін пайдалы айқындалған идеал адам тҧлғасын 
қалыптастыруға бағытталған болуы тиіс. 
Елбасының ҧлттық контекстегі идеялары білім беру мекемелерінің 
қоғамның басқа да субьектілерімен – жанҧя, қоғамдық ҧйымдармен, діни 
ҧйымдармен, қосымша білім беру мекемелерімен, мәдениет және спортпен, 
бҧқаралық 
ақпарат 
қҧралдарымен 
қарым-қатынастардың 
қҧндылық-
нормативтік негізін ҧсынады. Бҧл қарым-қатынастардың мақсаты бай тарихи 
оқиғалар мен қазіргі тарихи жетістіктер контекстінде білім алушылардың 
рухани – адамгершілік тәрбиесімен дамуының біріккен жағдайын жасау. 

431 
Азаматтың дамуы – ҥрдіс пен нәтиженің жаңаға ауысуы, яғни, 
қарапайымнан кҥрделіге, тӛменнен жоғарғы қарай, рухани жоғарғы 
қалыптасқан ой-санамен білімділік пен мәдениеттіліке ҧмтылу. 
Келесі сатыда азаматтың әлеуметтенуі – әлеуметтік ортаға кіру арқылы 
адам әлеуметтік тәжірибе арқылы білім мен ӛмір сҥру дағдысын қабылдайды, 
әртҥрлі әлеуметтік топтар қоғамдық топтарды толығымен қабылдауға 
мҥмкіндік тудырады. 
Тҧлғаның рухани дамуы – тҧлғаның әлеуметтік ҥрдісте негізгі 
қҧндылықтарын қалыптастыру, қоғамдағы дәстҥрлі моральдық нормаларды 
бағалап, оны сараптауға және ӛз басының ӛзгелерді, қоғамын, мемлекетін, 
Отанның, тіпті әлемді толығымен алғанда тҥсіне және бағалай білуінде. 
Тҧлғаның біліми мәртебесінің кӛрсеткіші әлемді ашудың кілті. Жас 
ҧрпаққа әлемді тани білу және оған ӛзін де таныта білу әдістемесін ҧсыну 
бҥгінгі қоғамның басты міндеті деп қарастыруымыз керек. 
Елбасының «Ҧлы Даланың жеті қыры» мақаласы ҧлттық тарихтың терең 
тамырлы ӛзектерін айырықша қарастыруды ҧсынды. Ел мен жер және оның 
мемлекеттік тарихын кӛне заман қойнауларынан бҥгінгі кҥнге жеткізген 
факторларды айшықтауды ҧлттық идеямен астастыра бір арнада қарастыру 
жолдарын ҧсынды. Маңызы зор, жауапкершілігі аса салмақты дҥниені 
атқарушы білімді ел патриоттары. Ӛйткені ҧлттың сақтаушы және дамытушы 
факторы – ол ҧлт тарихын жетік білетін ҧрпақ. Міне сол ҧрпақтың білікті де 
кәсіби деңгейі сапалы білім һәм саналыққа негізделген тәрбие ҥдерісі арқылы 
жҥзеге асырылатыны да ақиқат дҥние.
Қазіргі заман талабы мен сынағына лайықты тӛтеп беруге қажет игілікті 
жобаларды жҥзеге асыру ҥшін барша қазақстандықтарға ортақ іске жҧмылдыру 
факторы айырықша мәнге ие болуы. 
Елбасы еліміздің рухани жаңғыруының теориялық-әдістемелік негіздері 
бағдарламалық мақалалары арқылы нақты тҥзіп берді. Ҧлт пен мемлекеттің 
бҥгіні мен болашағын ӛткен тарихы мен қҧндылықтар дҥниесі арқылы жаңа 
заманға лайықтап тҧжырымдап, оны ҥдемелі дамыту формуласына дейін 
ҧсынды. Ӛзгеріске, жаңашылдыққа және ҥнемі ӛзін-ӛзі дамытуға ҧмтылған ҧлт 
қана мына әлемде жақсы ӛмір сҥретін қағида бар екеніне Елбасы баршамыздың 
кӛзімізді жеткізді. 
Бҧл ізгілікті әрі игілікті істердің болашақтың берік азаматы болатын 
ҧрпақ ҥшін қажет екенін баршамыз білеміз және осы жолда бірігіп қызмет 
жасауымыз біздің тарихи парызымыз. 

432 

жүктеу/скачать 5.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: