Сімдіктер экологиясы

19 
3 – Тақырып. Фотосинтез. Ӛсімдіктердің фотосинтез 
ӛнімдерін пайдалануы. Ӛсімдіктердің жер бетіндегі 
таралуына жарықтың маңызы. Фотопериодизм
(фотокезеңділік) 
Фотосинтез процесі нәтижесінде ӛсімдіктер қарапайым ор-
ганикалық емес заттардан (СО
2
, Н
2
О) күн сәулесі энергиясын 
пайдалану арқылы органикалық заттар түзеді (синтездейді). 
Фотон ↓↓ 
6СО
2
, + 12Н
2
О 
––––––––> 
С
6
Н
12
О
6
+ 6Н
2
О + 6О
2
хлорофилл 
глюкоза 
Фотосинтез процесінде 1т СО
2
игерілгенде 2,7 т О
2
бӛлініп 
шығады. Құрылықтағы және судағы барлық ӛсімдіктер жыл са-
йын 175 млрд. тонна СО
2
-ні игеріп, атмосфераға 460 млрд. тон-
надан астам оттегіні (О
2
) бӛліп шығарады. Бұл барлық жануар-
лар, жәндіктер, микроорганизмдер және де ӛсімдіктердің тыныс 
алуына керекті газ.
Фотосинтез процесінің қалыптасуынан бастап миллионда-
ған жылдар бойы жерде есепсіз кӛп органикалық заттардың қо-
ры жиналды. Қазіргі замандағы адам қоғамы ӛз игілігіне пайда-
ланып жатқан қазба байлықтар – тас кӛмір, мұнай, газ, т.б. ұзақ 
геологиялық дәуірлердегі фотосинтездің нәтижесі. 
Сіңірілген күн сәулесі энергиясы фотосинтезге және басқа 
да фотофизиологиялық процестерге (Q
Ф
), транспирацияға
(Q
m
), 
жапырақ пен ауа арасындағы конвективті жылу алмасуға (Q
Қ
), 
флюоресценцияға (Q
Х
) жұмсалады, ал, Q
Z
– жапырақтың ұзын 
толқынды радиациялық балансы. Сіңірілген энергияның 70-
95%-ы транспирацияға (Q
m
) және ауамен жылу алмасуға (Q
Қ
) 
жұмсалады. Ал, фотосинтезге және онымен байланысты фото-
биологиялық процестерге (Q
Ф
) энергияның ӛте аз бӛлігі ғана 
пайдаланылады. Яғни, табиғи жағдайда сіңірілген фотосинте-
тикалық белсенді радиацияның (ФБР) пайдалану коэффициенті 
орташа есеппен 1,8-2,5% (4-кесте). 
Күн радиациясы ағыны, оның спектральдық құрамы, күн 
мен түннің ұзақтығы географиялық орынға байланысты ӛзгер-
мелі. Солтүстікте жарық қуаты әлсіз, есесіне жазды күндері жа-
рық кезеңінің ұзақтығы кӛбірек (14-16 сағат). Күн биіктігі тӛме-

20 
нірек, аспан бұлтты, ауа ылғалды болғандықтан құрамында 
ұзын толқынды радиация басым шашыранды сәулелер кӛп. Ал, 
оңтүстікте – құрамында қысқа толқынды радиация кӛбірек тіке-
лей сәулелер ағыны келіп түседі, бірақ күннің жарық кезеңінің 
ұзақтығы 12 сағат. Яғни, солтүстікте ӛсімдіктер ұзын күн және 
радиацияның спектральды құрамы ӛзгерген жағдайында ӛсіп 
дамиды (6-сурет). 
4 – кесте
 
Күн радиациясы энергиясын пайдалану коэффициенті 
(А.А. Ничипорович, 1967). 
Фитоценоз 
немесе егістік 
(агроценоз) 
Ӛсу 
дәуірінде 
келіп түскен 
орташа 
энергия, 
млрд.ккал/га 
Маусымда жинақталады 
Пайдалану 
коэффиценті,
% 
Биомасса 
т/га 
Энергия, 
млн.ккал/га 
Тропикалық 
ормандар 
(0-20
о
ендікте) 
10 
60 
240 
2,5 
Қантты қамыс
(10-25
о
ендікте) 
8 
40 
140 
1,8 
Жүгері, қант 
қызылшасы
(40-50
о
ендікте) 
4 
20-25 
84 
2,0 
Кӛптеген ӛсімдіктер түрлері вегетативті ӛсіп даму кезеңінен 
генеративті (гүлдену және тұқым беру) кезеңге ӛту үшін күннің 
ұзақтығы, яғни фотокезең мӛлшерлі уақыт болуы керек, сонда 
ӛсімдік гүлденіп тұқым береді. Ӛсімдіктердің жарық кезеңінің 
ұзақтығына әсерлілігін фотокезеңдік реакция (ФКР) деп, ал 
күн мен түннің ұзақтығы бойынша байқалатын құбылыстар – 

жүктеу/скачать 1.9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: