Терминологиясы
жүктеу/скачать 1.84 Mb. Pdf көрінісі
|
| ғамал сөздері сөйлеу тілінде осы мағыналарында тəлім,
арыз, амал тұлғаларында қолданылады. «Айқап» тілінде жұмсалған осындай кірме сөздер қол- данылу шеңбері жағынан да біркелкі емес. Кейбірі бұрынғы жазба мұраларда, тіпті əдеби тілде қолданылып келген болса, енді бір сыдырғысы алғаш «Айқап» бетінде қолда- нылған деуге болады. Мағлым, махрым т.с. жəне хаслап, жанабылары, мұхтарам т.с. Сол сияқты бұл кірме сөздер- дің тек «Айқап» шеңберінен аса алмай, осы аяда ғана қалып қойғандары бар (жанаблары, мұхтарам, хаслаб, дəулет, тахсил т.б.), кейінгі жылдардағы мерзімді баспасөз тілінде де қолданыс тапқандары бар (миллəт, тазбер, хұқы т.б.), бірақ бұлар да жазба əдеби тілге сіңбей қалды. Енді бір- сыдырғы сөздер жазба əдеби тілден түпкілікті орын теуіп, 115 жаттығын жойып, байырғы сөздеріміздің қатарын тол- тырды. Рəсім – ресми, сауал, мағұлым, өкіл, халал, адал, мақұрым сияқтылар дəл сондай сөздер. Бұлардың арасын- да қолданыла келе кейін өзінің терминдік өрісін тауып, тұрақтанған рəсім сияқты сөздер де бар. XX ғасырдың бас кезіндегі мерзімді баспасөз тілінде күнделікті қолданылып отырған кірме сөздердің ең үлкен бір тобы – орыс тілінен тікелей енген я орыс тілі арқылы кірген шет тілдер сөздері. Орыс пен қазақ (түркі) халықтарының арасындағы байланыс, қарым-қатынас, сондай-ақ сөз ауысу процесі сонау ерте замандардан басталатыны анық. Ол мəселе көптеген жазба деректер негізінде дəлелденіп те отыр. Ал XX ғасырдың бас кезіндегі қазақтың публицис- тика тілінде күнделікті қолданылып отырған орыс тілінен кірген сөздердің өзіндік ерекшеліктері бар. Ол ерекшелік, ең алдымен, сөз ауысу процесінің өзгешелігінде, орыс тілінен қазақ тіліне сөз ауысу процесі, моңғол тілдерінің, сондай- ақ араб, иран тілдерінің əсер-ықпалынан мүлде басқаша. Орыс тілінің көптеген сөзі, бір жағынан, тікелей қарым- қатынастардың нəтижесінде ауызекі сөйлеу тілі арқылы үнемі еніп жатса, екінші жағынан, жазба тілі де көптеп қол- данылып отырды. Өйткені қазақ жұртшылығына сол кезде еніп отырған саяси-əлеуметтік, мəдени, ғылым мен техника салаларындағы жаңалықтардың көбі-ақ орыс қауымының тікелей тигізіп отырған əсерінің нəтижесі еді.Тіпті кітап бастырып шығару ісі, мерзімді баспасөздің жарыққа шы- ғып, одан əрі дами түсуі, халық ағарту ісінің жаңа фор- малары, орыс қауымының ықпалынан жəне тəуелділіктен келіп туған жаңалықтар еді. Сонымен бірге бұл тілдік про- цеске мықтап əсер еткен жағдайдың бірі – қазақ елінің Ре- сей қол астында, басқаша айтсақ, боданында болуында. Көрші отырған екі елдің қайсысының мəдениеті, ғылымы, қоғамдық прогресі алда, көш ілгері жəне жоғары дəрежеде болса, сол халықтың тілі екіншісіне əсер етпей тұрмайтыны тарихтан мəлім. 116 Осындай көптеген сыртқы жағдайлардың нəтижесінде моңғол жəне араб, иран тілдерінің ықпалы уақыт өткен сайын əлсіреп, білінбей бара жатса, яғни ол кезеңдік тілдік құбылыс болып қалса, орыс тілінің əсері күннен-күнге өрістеп, дамып отырған тілдік құбылыс екенін жасыра ал- маймыз. Тілдегі о бастағы стихиялы түрдегі бұл процесті қазақ халқынан шыққан оқыған азаматтардың көбі-ақ ай- қын сезінгені байқалады. Соның нəтижесінде «Айқапта» жарияланған мақала авторлары орыс сөздерін именбей, батыл қолданып отырған. Ал «Қазақ» газетінде мұны барынша саралап, қажетіне қарай пайдаланған. «Айқапта» қолданылған орыс тілінен енген я орыс тілі арқылы келген интернационалдық лексиканың мағыналық шеңбері, тақырыбы араб, иран тілдерінен енген сөздерден əлдеқайда көп. Ол сөздердің көбі саяси-əлеуметтік өмірге, мəдениетке, оқу-ағарту ісіне, экономика салаларына, ғылым мен техникаға т.б. байланысты атаулар болып келеді. Оны мына төмендегі азғана мысалдар да көрсете алады: 1914 жылы қазақ халқы қала салыб крестьян қалыбына кірген соң, бұрын солдат қызметін атқарудан бостан жүрген бұл халық салдат хызыметіне шақырылса керек еді, лəкин басха кімлер арасында бір проект түзелб тұр («Айқап», 1912, №7, 164-б.). Баршаңызға мағлым 3 июнь каноны бойынша жеті облыс қазақ жұрты дəулет думасына өкіл сайлау хұхындан мақұрымы қалғаны (Сонда. 1912, 260-б.). Халқын байыту, қазыналық даходы артдыру, құралақша көбейту, халқын оқулы қылу жолыда... һəшнəрседен қорықбады шарша- мады (Сонда. 1913, №9, 190-б.). Ол приговорды хакімдер нығайту бақшада жинала бастаған еді (Сонда, 1912, №10, 193-б.). Студенттеріміздің қалыбы мұнанда нашар (Сонда. 1912, №11, 241-б.). Не үшін десеңіз, науқасының көбін «ми- кроб» дейтұғын жанлар һəртүрлі құртлар файда қылатұғын осы күнде тəжірибеменен анық білінген нəрсе (Сонда. №8, 177-б.). Ішкі іс министрі Н.А. Маклаков хузырына титу- лярный советник Тураевкіріб Ақмола обулысының Пет- 117 ропавл уезной начальнигі Оссовский үстінен парахор алым алады деб ғарза берді (Сонда. 1913, №6, 135-б.). Осы азғана мысалдардың өзінен экономикалық, шаруашылық жағдайларына байланысты крестьян, базар, тауар, до- жүктеу/скачать 1.84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|