Құстарды ұстау жүйелері мен тәсілдері

Мұндай төсеніштерде, биотермиялық процесстердің нәтижесінде, қыс айында температура 12-18ºС жетеді де, ал төсеніш аралығындағы сапрофитті микробтардың өсуінің салдарынан, әсіресе витаминдер тобы В түзіліп, құстар төсеніш түйірлерін шоқып жеп, өздеріне қажет кейбір витаминдерді табады. Сол сияқты, құстарды қалың төсеніш едендерде ұстағанда, олар еркін қозғалыста болып, денсаулығына бір шама пайдалы әсері тиеді.

Мұнымен қоса құстарды қалың жиналмайтын төсенішті едендерде ұстау кезінде айтарлықтай кемшіліктер кездеседі. Біріншіден бұл тәсілмен ұстаған кезде, құстар белгіленген ұяларға жұмыртқаламай еденге түсіріп, олар ластанып тек тағамдық қана емес инкубациялық сапасын төмендетеді және жұмыртқаларды жинау қыйынға түседі. Екіншіден, құстардың саңырық араласқан төсеніштермен ылғый денесі түйісіп, шоқып жеп альминтарлы (іштен) инфекцияға және инвазиялық (құрт) ауруларға шалдығуына қауіп төндіреді. Үшіншіден, құстарды бұл тәсілмен ұстағанда төсенішті ұзақ алмастырмағанның нәтижесінде, онда улы газдардың мөлшері көбейіп кетпеу үшін өте көп жаңа төсеніш қоры қажет болады (жылына әр құсқа 5-6 кг).

Құстарды сырықты (планчатты) едендерде ұстау тәсілі кезінде арнайы ағаш сырықтардан құрылған (размері, көбінесе 2 м × 3 м) рамаларды қоралардың еденінен 80-85 см биіктікте, көлдеңнең орналастырады. Рамаларды жасауға қалыңдығы 1,5-2 см, жалпақтығы 4-5 см ағаш сырықтар (рейка) алып, құс саңырығына бөгет болмау үшін үстіңгі бетін тегіс, қырларын жұмырлап үстіріктеп, бір-бірінен 2,5-3,0 см қашықтықта орналастырады. Мұндай едендердің арасынан құс саңырағы астындағы бетондалған арыққа түсіп, одан механикалық түрде арнайы сырғыш-қырғыш құрылымдардың көмегімен тазаланып отырады.

Сырықты едендерде ұстағанда құстарға төсеніш қажет болмайды және олардың дем алып отыруына арнайы қондырғылар қаралмайды, құстардың саңырығы еден тесігінен төмен түсіп кетеді де, олардың денесі таза болып, ауру жұқтыру қаупі төнбейді және құстардың орналасу сиымдылығы жоғарлайды. Бірақ, мұндай артықшылығымен қатар айтарлықтай кемшілігі болып, бұл сырықтан жасалған едендердің сыртқы әсерлерге құс саңырықтарына төзбей, тез істен шығып, жарамсыздануы саналады.

Ол үшін аса берік, ауыр салмаққа иіліп кетпейтін, сыртқы әсерлерге төзімді, әсіресе химиялық заттар мен газдарға, тот баспайтын (цинкпен, полиэтиленмен, резинамен қапталған) сымдардан ара қашықтықтары (тесігі) 3,5 × 3,5 см төркөздер (сетка) жасалып, жерден 60-70 см биіктікте, керіп орнатылады. Олардың астында көң жиналатын бетондалған арықтар жасалады. Бұл тәсілдің сырықты едендерден артықшылығы сыртқы факторлардың әсеріне төзімділігі болса, кемшілігі ұзақ уақыт құс салмағына шыдамай, еден иіліп, салбырап кетеді де, оны жиі керіп отыруға қосымша еңбек жұмсалады және құстардың дем алып отыруына арнайы қондырғылар қаралуға тура келеді.

Кәзіргі кезде клеткалы батареяларда барлық негізгі технологиялық процесстер: азық жеткізу, суару, жұмыртқа жинау, саңырық тазалау, жуу, дезинфекциялау т.б. механикаландырып және автоматтандырылған. Клеткаларды қорада орналастырылуы тігінен және сатылы немесе каскадты жасалады. Құстарды клеткалы батареяларда ұстағанда, олардың орналасу қабатына байланысты, еденде ұстағанмен салыстырғанда 2-4 есе, қораның сиымдылығы артады. Онымен қоса клеткалы батареяларда құстарды ұстау кезінде жұмыртқалаудың жыл мезгілдеріне бөлінуі жойылады, өндірістің санитарлық жағдайы жоғарлайды, құстардың денсаулығын мезгілді бақылап отыруға қолайлы болып, азық шығыны кеміп, оларды ұстап ветеринариялық-зоотехникалық жұмыстарды жүргізуге мүмкіншілік туады. Клеткалы батареяларда ұстағанда технологиялық процессті механикаландыру және автоматтандырудың нәтижесінде еңбек өнімділігі жоғарлайды.

Құстарды клеткалы батареяларда ұстаған кезде тек қана оларды мол, құнарлы азықтармен қамтамасыз етудің ролі артпай, қорадағы микроклиматты, оның ішінде, жарықтану режимін қалыптаудың маңызы жоғарлайды.

Құнарлы азықтармен азықтандырып клеткалы батареяларда ұстаған құстардың, басқа серуенді тәсілмен салыстырғанда, жұмыртқаларының химиялық құрамы, биологиялық бағасы және тағамдық қасиеттері кем болмайды.

Құстарды клеткалы батареяларда ұстап, өсіріп-бағу оларды едендерде ұстау тәсілдерімен салыстырғанда айтарлықтай өзгешеліктері болады.

Құстарды клеткалы батереяларда ұстағанда, олардың қозғалысы шектеледі және ондай тәсілмен ұстауға дағдыланбаған тұқымды құстар семіріп, кейбір органдарының қызметі бұзылып, жұмыртқалау қабілеті төмендейді. Сондықтан, клеткалы батереяларда ұстау тәсілдерін дамытумен қатар, ондай жағдайда ұстауға бейімдеуге арналған селекциялық жұмыстар жүргізілуі керек.

Құстарды бір жерден ауыстырмай ұстап өсіруді көп сатылы (фазалы) түрімен, яғни жас құстарды жиі орнын алмастырып отырып өсіргенді өндіріске енгізеді. Бірақ құстарды мезгіл-мезгіл орын ауыстырып өсіру кезінде оларға әртүрлі стресс факторлар әсер етіп, олардың тәбеті төмендеп, төзімділігі нашарлап, өнімі азайып және еңбек шығынын арттырады.
2.Құс өндірістеріндегі ветеринариялық-санитарлық режим
Құс қораларын қарқынды пайдаланып, оларды шағын жерге топтастырып, жыл бойына балапан алып (инкубациялау) және жас құстарды өндірістік технологияда өсіру, ондағы ветеринариялық-санитарлық режимге жоғарғы талаптар қоюды қажет етеді.

Ірі құстардың өндірістерін (фабрикалар) жобалап және салу кездерінде ветеринариялық қорғау аймағы мен зоотехникалық-ветеринариялық ара қашықтығы белгіленген нормативтерге сүйенеді.

Ірі құс өндірістерінің аймағын (территориясын) бірнеше бөлікке (зонаға) бөледі: өндіріске арналған; шаруашылық басқаруға (хозадминстрация); азықтарды дайындау және сақтау; өндіріс қалдықтарын (көң) өңдеп және сақтау.

Ірі құс фабрикаларында өндіріс зонасын қосымша технологиялық және қосалқы зонаға шектейді. Ірілендірілген (аналық жұмыртқалайтын құстарсыз) өнімдік фабрикалар мен еттік және жұмыртқа алу бағытындағы фермалар қуаттылығы 300 мың жұмыртқалайтын тауықтар, 1 млн еттік шыбилар (бройлер), 500 мың үйрек, 200 мың қаз және күрке тауық еттік балапандары және 400 мыңға дейін өнімге арналған жас құстарды бір аймақта ұстап, бірақ бір-бірінен 60 м таяу емес қосалқы зоналарға бөлектеп орналастыруға рұқсат етіледі.

Тұйық цикілді өнімдік өндірістер және жоғарыда көрсетілгеннен қуаттылығы артық ірілендірілген ет және жұмыртқа алуға арналған өндірістерді жобалағанда әр зонаға әртүрлі құстар топтарын орналастырып, ал зоналардың арақашықтығын 300 метрден кем қалдырмау қажет. Мұндай кездерде өндірістік зоналарды қосалқы (подзона) зоналарға бөлу үшін әрбір қосалқы зоналарда мына мөлшерден артық болмауы керек (мың бас): өндірістік табынның тауықтары – 350; жұмыртқалайтын тауықтар табыны – 50, өнімдік жас құстар (ремонт) өндірістік табыны – 200, өнімдік жас құстар жұмыртқалайтын табында – 100, етке өсіретін балапандар – 250, қаз, үйрек, күрке тауық жұмыртқалайтын табында және осылардың өнімдік (романт) жас құстары – 20, етке арналған үйрек балапандары – 200, қаз және күрке тауық етке арналған балапандары – 100.

Әрбір қосалқы зоналардың арасындағы зоотехникалық-ветеринариялық қашықтық 60 м кем болмауы керек.

Жаңадан салатын және қайталап тұрғызатын өнімдік өндірістері, егер жылдық қуаттылығы 600 мың, одан да артық жұмыртқалайтын тауықтарға, немесе 6 млн. бройлер-балапандарға арналған болса, әртүрлі зонада әр технологиялық құстар тобын орналастыруды жобалап және 1 км жақын емес инкубатормен сою цехін салады.

Қосалқы зонадағы құстардың жастарының айырмашылығы балапан-шыбыйлар үшін – 1 аптадан, үлкен құстарға 2-3 аптадан артық болмай, зоналардың зооветеринариялық арақашықтығы – 60 м кем болмайды. Кезекті құстар партияларын қораларда орналастырар алдында цикілдік сақтандыру үзілістерінің ең минималды (төменгі) уақыттары мына төмендегідей:

-Барлық құстар түрінің үлкендері мен өнімдік жасы 9-аптадан, жоғарыларын едендерде ұстағанда – 4 апта;

-Барлық құстар түрлерін және 9-аптадан асқан өнімдік жас құстарды клеткалы-батареяларда ұстағанда – 3 апта;

-Едендерде және клеткада өнімдік және еттік 9 аптадан асқан жас құстарды ұстағанда әр циклден соң – 2 апта;

-Үйрек балапандарын (4-аптаға дейінгі) өсіргенде әр циклден кейін – 1 апта және жыл аяғындағы циклден соң қосымша үзіліс – 2 апта.

Инкубаторларда профилакториялық (сақтық) үзіліс жұмыртқаны басуға салумен балапанды соңғы шығарудан соң жылына 6 тәуліктен кем емес, ал балапан шығару залында әр кезекті балапандарды шығару партиясында 3 тәуліктен кем емес үзіліс беріледі.

Әрбір профилактикалық үзілістер кезінде құс қораларына санация жасалады. Оған мыналар жатады: механикалық тазалау, жуу дезинфекциялау, жеңіл жөңдеу жұмыстары (ремонт) және қораның таза «демалысы».

Профилактикалық үзілісті қорадан құстардың ақырғы партиясын шығарудан бастап оны қайта жаңа партиямен толтырғанға дейін есептеп, ол кезде қора бос болып, соңғы дезинфекциялаудан кейінгі профилактикалық үзіліс 2 апта болса – 5 тәуліктен кем емес, ал профилактикалық үзіліс 3-4 апта болса – 7 тәуліктен кем болмайды да, соңынан қораға құстардың жаңа партияларымен толтырады.

Ірілендірілген құс өндірістері (специлизированный) жабық режимді өндірістер қатарына жатқызылады. Ондағы жұмысшыларға өндіріс территориясына арнайы санитарлық өткелден (сан пропускник) ғана кіреді де, көліктер – дезинфекциялау блогінен (орын) өткізіледі. Өндіріс зонасына кірерде жұмысшы санитарлы өткелде өз киімдерін арнайы (спец.) киімдермен ауыстырады.

Жабдықтар, құралдар, арнайы киімдер, аяқ киім т.б. заттар белгі салынып (марка) әр цехқа, залға (бөлме), құс қораға бекітіліп қойылады. Ол заттарды бір цехтан (қорадан, бөлмеден) екіншіге ауыстыруға рұқсат етілмейді. Өндіріске қайтадан келіп түскен жабдықтарды міндетті түрде механикалық тазалаудан өткізіп, жуып және дезинфекциялап барып өндіріс территориясына жібереді.

Құс қораларына, инкубаторға, сою және азық цехтарына, қоймаларға тағы басқа бөлмелерге кіретін есіктердің алдына аяқ киімдерді дезинфекциядан өткізу үшін ені есік еніндей, ұзындығы 1,5 м ойық жасап, ішіне жеңіл материал (ағаш ұнтағы) толтырып, дезинфекциялық ертінді мен шылап, мезгіл-мезгіл жаңартып отырады.

Жылдың жылы мезгілдерінде қора ауасының температурасының ең жоғарғы шегі сыртқы ауаның температурасының көрсетуінен 5 градустан жоғары болмай, бірақ 1-10 тәуліктік балапандар үшін 33ºС артық емес, басқа жастағы жұмыртқалайтын құстарға - 28ºС, ет бағытындағыларға - 26ºС жоғары болмауы керек.

Қора ауасының температурасы 33ºС жоғары болса, тауықтардың жұмыртқасы 18-20 % төмендеп, азық шығыны 15-20 % азайып, су ішуі – 50-60 % жоғарлайды. Құстар организміне жоғарғы температураның зиянды әсерін азайтудың жаз айларында, бірден-бір тиімді жолы қорадағы ауа қозғалысының жылдамдығын жоғарлатып (2,0-2,5 м/сек) организмнен жылу тарауын арттыру болып есептеледі.

Құс қораларының ауасының ылғалдылығының жоғарлауы азықтағы көректі заттардың төмендеп, қандағы гемоглобиннің мөлшерінің кемуіне апарып соғады. Құстардың ауа ылғалдылығы жоғары және температурасы төмен қораларда болуы оларды суыққа ұрындырып, ауруға шалықтыруы мүмкін.

Құрғақ ауа – салыстырмалы ылғалдылық 50 % төмен болғанда құстардың тыныс жолдарының клегей қабаттарын тітіркендіріп, қауырсындарының сынғыштығына апарып соғады. Ауа ылғалдығы 35 % дейін төмендесе құстар арасындағы өлім-жітімге ұшырау 14 % оданда жоғары болады. Ондай жағдайда ауаның ылғалдылығын қалыпты мөлшерге дейін көтеру, ауаның шаң-тозаңын басып, бактериялармен ластануын азайтып, құстардың сақталу пайызын арттырып және өсу салмағын жоғарлатады.

Жылдың ауыспалы мезгілдерінде салыстырмалы ылғалдылықтың мөлшерін тауықтар, күрек тауықтар, цесаркалар және құрлардың қораларының ауасында 75 пайызға дейін, ал үйректермен қаздар үшін 85 пайызға дейін жоғарлатуға рұқсат етіледі. Ауа райының суық кездерінде ауаның салыстырмалы ылғалдылығын ересек тауықтар мен күрек тауықтардың қораларында 40-50 % дейін, ересек қаз және үйректерге – 60 %, ал олардың жас шібилері үшін – 50 % дейін төмендетуге болады.

Жылдың суық мезгілдерінде қора ауасының қозғалысының жылдамдығы – 0,5 м/сек жоғары болмауға тиіс.

Құстардың қораларының ауасында аммиактың мөлшері қалыптан көп болса, олардың тыныс жолдарының клегей қабаттарын тітіркендіріп, мазасыздандырып және көз кілегей қабатына сіңіп көз ауруы-кератоконьюнктивит (аммиакты токсикоз) туына әсер етеді. Әсіресе бұл ауру жас құстарда басқа вирусты және бактериялық инфекциялармен қосылып (инфекциялық ларинготрахеит, бронхит т.б.) жиі өлім-жітімге ұшыратып, шаруашылыққа үлкен экономикалық зиян келтіреді.

Егер, құстардың қораларының ауысындағы аммиактың мөлшері қалыпты болғандағы (15 мг/м³) өнімділігін 100 % тең деп бағалаған болсақ, ауадағы газдың мөлшері 30 мг/м³ дейін көтерілсе жұмыртқалауы 21,8 % төмендеп, өлім-жітімге ұшырауы – 2,2 есе жоғарлап, ал аммиактың концентрациясы әр куб.м ауада 40 мг дейін ұлғайса, жұмыртқа – 37,3 % келіп, өлім пайызы – 3 есеге артады. Құстардың денсаулығы мен өнімділігіне ауаның шаң-тозаңдар және микроорганизмдермен ластануы да айтулы әсерін тигізеді. Қора ауасындағы шаң-тозандардың мөлшері жоғарлаған кезде ауа желдеткштерінің қуаты – 18-20 % төмендеп, жылу құбырларының (калориферлердің) өткізгіштік қасиеттері – 40-60 % азаяды.

Құс қораларындағы қалыпты микроклиматты (оптималды) қамтамасыз ету үшін таза ауаны жоғарғы аймакқа кіргізіп, ал ескі ластанған ауаны төменнен шығарып отыратын тиімді ауа алмастыру жүйелерін, көбінесе механикалық түрлерін пайдаланады. Құстардың таза ауаға сұранысы басқа сүт көректі малдармен салыстырғанда, әр кг тірі салмаққа шаққанда, екі есе артық болады. Сондықтан ауа алмастыру жүйелерінің жеткіліксіз жұмыс жасауы құстардың өсіп-дамуына және өніміне зиянды әсер етеді.

Құс қораларындағы технологиялық процесстерді жаппай механикаландырудың салдарынан өндірістік шудың молайып, олардың өніміне және жұмыртқа сапасына теріс әсерін тигізеді. Шудың мөлшері 90 дБ болып, бір сағат бойына әсер етсе жұмыртқалайтын тауықтар стресс жағдайға ұшырап, алынған жұмыртқалардың беріктілігі төмендеп, сынуы 4,6-12 % дейін көбейеді. Сондықтан құс қораларындағы өндірістік шулардың мөлшері 60 дБ жоғары болмай, қысқа мерзімдерде 90 дБ аспауы керек.

Қорадағы жарық шамасы құстардың жыныс бездерінің қызметін (функциясын) арттырып, жұмыртқалауын жоғарлатады. Сондықтан құс қоралары қалыпты жарықпен қамтамасыз етілуі керек. Ол үшін табиғи тәсілмен жарықтандырумен қатар жасанды жолдармен – электр шамдарын орнату арқылы жарықтандырады.

Құс қоралырында зоогигиеналық норматив бойынша жарық коэфициенті, яғни жарықтанатын еденнің ауданын, жарық түсетін терезелердің әйнектерінің ауданына қатысы 1:8 ден 1:12 дейін болып, ал еттік бағытта ұстайтын құстарда 1:20 болуы қажет. Құстар қораларын жарықтандырудың бағалауы тек жарық мөлшерімен ғана емес, жарықтанудың ұзақтығымен де жүргізіледі. (кесте 23)

Құс қораларында жарықтанудың ұзақтығы тәулігіне 12-13 сағат болуы қажет. Ондай шаманы, әсіресе қыс айларында жасанды жарық көздері арқылы қамтамасыз етеді. Қосымша жарықтандыруды қазан айынан тәулігіне 2 сағат, қантарда 5-7 сағат пайдаланып, наурызда тоқтатады.

Құстарды клеткада ұстағанда, әсіресе жұмыртқалайтын тауықтарға жарық шамасы жеткіліксіз болып, денсаулығы нашарлап, өнемі төмендемеу үшін балық майын беріп, ультра-күлгін сәулелерін арнайы шамалардың көмегімен эритемді (ЛЭ-15, ЛЭ-30) және тікелей сынапты – кварцты құрылымдарды пайдаланады.

Сынапты – кварцты ДРТ-400, ДРТ-1000 типті шамдар қорада немесе клетка батареяларының аралығында 0,5 немесе 1 м минутына жылдамдықпен өздігінен жүріп тұратын құрылымға орнатылады. Механикаландырылған батареяларда шамдар азық таратқыштарға бекітіледі. Көбінесе азық таратқыш рамаға еденнен 0,9 және 2 м биіктікте екі шам бекітіледі.

Өте қолайлы болып ЛЭ-15, ЛЭ-30 типті эритемді шамдар есептеледі. Оларды еденнен 2,0-2,5 м биіктікте бір шамға 15-20 м² ауданнан есептеп, тұрақты бекітіледі. Мұндай құрылыммен жұмыртқалайтын тауықтарды тәулігіне сәулелендіру ұзақтығы 6-8 сағат, қора ауасының ылғалдылығы жоғары, температурасы 10 ºС төмен болса, эритемді шамдар нашар жұмыс істейді.
4.Балапандардың гигиенасы
Басылып шыққаннан соң жаңа партиясын қабылдаудың алдында қораны оның ішіндегі жабдықтарды түгелдей мұқият тазалап, дезинфекциялаудан өткізеді және ол кезде профилактикалық үзілістердің мезгілдерін сақтауды қадағалайды. Балапандарды клеткаларға орналастырмастан бұрын керекті биіктікте азық және су науаларын орнатады (су үшін таяз табақшалар қойылады) да клеткалардың астына, балапандар аяғын жарақаттамау үшін, қатты қағаз (картон) төсейді.

Балапандарға жасалған, алғашқы күндердегі күтім мен көректендіруі, олардың өсіп дамуына және алдағы өнімділігіне үлкен әсерін тигізетіндігі белгілі. Әсіресе осы алғашқы екі апта бойына оларға қалыпты температуралық режим жасау қажет. Балапандарды қабылдаудан 3-4 тәулік бұрын қорадағы жылыту жүйелерінің жұмысын тексереді де, балапандарды орналастырудан 2 тәулік бұрын олар тұратын бөлмелердің ауасының температурасымен ылғалдылығын қалыпқа келтіріп қояды. Балапандардың алғашқы 2 апталық кезінде организмдерінде жылу қалыптау (терморегуляция) процесстері жұмысты жеткілікті түрде жасай алмайды да, сәл температураның ауытқып, өзгеруі оның денесіне зиянды әсерін тигізеді де ауру тудырады, өлім-жітімге ұшыратады.

Балапандар бір-біріне тығылып, тар жерге жиылып, бүрісіп және шиқылдаған дыбыстар шығарса, ауа температурасының төмен екендігін көрсетеді де, оларды жылыту керек екенін білдіреді. Егер балапандар клетканың алдыңғы жағына жиналып, жиі-жиі дем алып, аузын ашып, суды көп ішсе, оларға температураны төмендету қажет екендігін көрсетеді. Бірақ ауа температурасын олар үшін өте шұғыл өзгертуге болмайды. Жоғары және төменгі температуралардың бір-біріне ауысуы, олардың өсіп-дамуын екі есе тежейді.

Құс қораларын арнайы автоматты түрде басқарылатын желдеткіштермен қамтамасыз етіп, ондағы микроклиматтың негізгі көрсеткіштерін қалыпты межеде ұстап тұруы қажет.

Балапандарды өсіру кезінде олардың жарықпен қамтамасыз етуі өте үлкен роль атқарады. Жарықтандыру режиміне байланысты балапандардың дамуы сатысында, жарықтандырудың ұзақтығы белгіленген бағдарлама жасалады.

Жас құстарға арналған қоралардың жарықтануын қалыптау арқылы, олардың жыныстық жетілуін тездетіп немесе тежеу арқылы жұмыртқалауын керекті бағытта жүргізуге болады.

Жас өнімдік құстарды өсіру кезінде оларға берілетін тәуліктік жарықтың мөлшері 8-9 сағатқа дейін белгіленсе, жұмыртқалайтын құстар үшін 17-18 сағаттан кем болмауы көзделеді. Мұндай жарықтандыру режимі жас шібилердің өсіп-дамуына бөгет болмай, ал мезгілсіз жыныстық жетілуін тежеп, олардың алдағы өнімділігінің жоғарлауына жағдай жасалады. Жарықтандыру мерзімінің ұзақтығы автоматты құрылымдардың көмегімен бекітілген бағдарламаға сәйкес басқарлып отырады. Балапандардың алғашқы екі аптасында олар тұрған орын жарық (50 люкстен төмен емес) жан-жағын жобалап, азық жеп және су ішуіне жағдай жасалады. Екі апталық жасынан кейін балапандарға жарық беруді біртіндеп азайта бастайды (10 лк). Балапандардың басылып шығысымен неғұрлым ерте азықтандырса, солғұрлым жұмыртқа сарысы (желток) тез ыдырап, балапандардың өсіп-дамуы артып, сақталу пайызы жоғарлайды.

Балапандарда алғашқы төрт тәулікке дейін арнайы жасалған рационмен (нольдік) азықтандырады. Оның құрамына тез сіңірілетін көректі заттары бар ұнтақталған, түйірі 1-2 мм бидай, жүгері, бұршақ, құрғақ обрат т.б. кіреді. Бұл нолдік рационның құрамына минералды заттар (мел, сүйек ұны т.б.) енгізілмейді.

Ұлғайған балапандар мен ересек құстарға толық құнарлы құрама азықтармен көректендіріп, оның құрамына жүгері, бидай, арпа, тары, жарма, күнбағыс шроты, балық және ет-сүйек ұндары, құрғақ обрат, шөп ұны, витаминдер, лизин, метеонин, антиоксидант, кокцидиостатиктер, микроэлементтер т.б. қосылады.

Балапандардың қалыпты өсіп-дамуын бақылау үшін оларды белгілі бір жастарында: тәуліктік, 4, 9, 13, 17 және 21 апталық кездерінде өлшеп, оның нәтижесін стандартты көрсеткіштермен салыстырады.

Жұмыртқалау басталған кезде жас табынның 10-15 %-ын ірі тұқымды құстарға арналған құрама азыққа біртіндеп ауыстырады. Ол үшін 1-ші аптада жас шибиларға құрама азықтың ірі құстарға арналған жем мен 25 %, екінші аптада – 50 %, үшіншіде – 75 %, ал төртінші аптадан бастап, егер табын бойынша жұмыртқалау 35-50 % болса, толықтай үлкен тауықтардың рационына ауыстырады.

Жас құстарды көп сатылы (фазалы) тәсілмен өсіру кезінде оларды қайта ауыстырып орналастыру технологиясы қолданылады. Жас құстарды ұстағанда оларды жарақаттап алмай және жаңа орындарға үркітпей сақтықпен ауыстырады. Ондай күндері олардың арасында күйзеліс жағдай туғызбау үшін, басқадай шаралы жұмыстар жүргізілмейді.

Жас құстарды ауыстырып орналастыру технологиясының 60, 90 және 140 күндіктеріндегімен салыстырғанда 120 тәуліктік жасындағы шыбилар сыртқы ортаның әртүрлі факторларына төзімді болатындықтан, бұл мезгілде алмастыру тиімді болып саналады.

Құстарды бір орыннан ауыстырып орналастыру кезінде олардың организміне негізгі үш стрессор факторлар әсерін тигізеді. Олар біріншіден құстарды ұстау кезінде пайда болатын фактор, екінші – басқа қораға – клеткаларға апару, үшінші – жаңа орындағы жағдайдың сәйкеспеуі. Еттік балапандарды (бройлер) өсіру технологиясының ерекшелігі болмайды. Оларды қалың төсеніште және клеткалы батареяларда өсіреді: Бройлерлерді ірі партиялармен (10 және 20 мыңнан) қалың жиналмайтын төсеніштерде өсіру үшін арнайы құрылымдарды «Бройлер-10» және «Бройлер-20» пайдаланады. Әрбір белгіленген бройлер құрылымға бір жастағы құстарды 500 бастан бөліп, арнайы жылытқыш «Брудерлерге» орналастырады.

Жылытқыш электр-брудерлерден балапандардың шығып кетпеуі және суыққа ұрынып қалмауы үшін оның шетінен 60-70 см алшақтықта арнайы материалмен (комплектідегі) қоршайды. Балапандарды бұл кездерде арнайы арықша науалардан немесе арнайы вакумды автосуарғыштардан суарады.

Балапандарды басып шығарғаннан кейін 8-12 сағаттан кешіктірмей азықтандырып, суғарады. 4-10 тәуліктен соң қоршауды алып тастап, автоматты азықтандырғыштар мен ағын суарғыштарға еркін баратын жол ашады. Ол кезде брудерлерді көтеру уақытын, мұқият балапандардың жасына қарай, қадағалап, қалыпты температураны ұстап отырады.

Балапандарды алғашқы өсіру кездерінде күніне бірнеше рет брудердің қалқаншасын көтеріп немесе түсіріп отырып оның астына көмірқышқыл газының жиналып қалмауы үшін, желдетіп отырады.

Бұл кезде әлсіз, өсуі тежелген балапандарды іріктеп бөліп алып отырады.

Еттік балапандарды тәуліктік жасынан бастап сеткалы (торкөзді) едендерде брудерсіз ұстап өсіру де қолданылады. Бұл кездерде құс қораның ауасының температурасы алғашқы 5 тәулік бойына 32-34ºС ұстап тұрады. Еттік бағыттағы балапандарды сеткалы едендерде ұстап өсіргенде оның бір артықшылығы союға жіберілетін шібиларды тасымалдау оңай механикаландырылады. Етке бағытталған балапандарды клеткаларда өсірген кезде, олардың орындарының сиымдылығы құстың тұқымы мен жасына байланысты өзгерісте болады. Бройлерлік балапандарды клеткада өсіргенде өндірістік қора бөлмелерін пайдаланудың тиімділігі 3-4 есе жоғарлайды, 1,4-1,5 есе еңбек өнімділігі артады.

Бройлерлі балапандарға рационды екі мезгілге жасайды: бірінші 1-4 аптадағылар үшін – бастама (стартты) рацион, екінші 5 апталық жастан соң сөре (финишті) рационы.

Бройлері балапандарды орындарын ауыстырмай өсіру үшін арнайы типті клетка батареяларын пайдаланады. Бройлер-балапандарды ұстау және тасымалдау ережелерін мұқият сақтау қажет құстарды ұстау және тасымалдау кездерінде денелерінде көптеген жарақаттар түсіп, оларды сойғанда тері астында қан құйылған, ісіктер кездесіп, кейде сынықтарда байқалып, өнімінің сапасын төмендетеді. Құстарды қуып ұстау, тасымалдау кездерінде олар күйзеліске (стресс) ұрынып, бұлшықеттер арасында глюкогендердің ыдырауы күшейіп, еттің РН (қышқылдығы) жоғарлайды да ет тығыз, құрғақ, қатайып және қызыл-күрен түске боялады. Ондай етте шірік микроорганизмдер өсіп-өнеді де етті ұзақ сақтауға жарамсыз жасайды.
Дәріс 6.Түйе малдарының гигиенасы (2 сағ)

Қаралатын сұрақтар:

1. Түйелердің азықтандыру және күтіп бағуына қойылатын гигиеналық талаптар

2. Боталардың гигиенасы

3. Іңгендерді сауудың гигиенасы

4. Түйелерді жұмысқа пайдалану гигиенасы және қырқудың гигиенасы