Дәріс №1. Кіріспе. Ауылшаруашылық малдарының төлдерін өсірудің ерекшеліктері. (1сағат)

ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Семей 2013

Жоғары дәрежелі ауыл шаруашылық мамандарын, оның ішінде мал дәргерлері мен зооинженерлерін дайындаудың негізіне малдардың денсаулығын жақсартып, олардан мол және сапалы өнім алудың тиімді шараларын белгілеп көрсету болып саналады. Бірақ малдардан жоғарғы сапалы өнімдерді алып, әртүрлі аурулардан сақтандыру шараларын жүргізу тек қана өндірісте технологиялық процесстері ғылыми тұрғыға негізделіп мынандай зоотехникалық ветеринариялық жұмыстар жасалған шаруашылықтарда ғана болады. Оған негізгі мыналар жатады:

• 
  Шаруашылықтардағы малдардың жоғарғы генетикалық потенциалы болуын қамтамасыз ету;
  
• 
  Малдарды құнарлы азықтармен және санитарлық сапасы жоғары су мен қамтамасыз ету;
  
• 
  Малдарға қалыпты микроклимат жасап, олардың физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкестіріп күтіп-бағу жағдайын туғызу;
  
• 
  Шаруашылық өндірістерінде сенімді ветеринариялық-санитарлық сақтандыру және қорғану шараларын ұйымдастыру;
  
• 
  Сыртқы қоршаған ортаны (ауа, су, топырақ т.б.) өндіріс қалдықтары мен (көң, өлексе т.б.) ластанудан сақтандыру;
  
• 
  Малдарды күтіп-бағу және пайдалануды дайындығы жоғары санитарлық-гигиеналық талаптарға сай жүргізе алатын мамандар және жұмысшылармен қамтамасыз ету.
  

Малдарға қалыпты (оптималды) жағдай туғызу, яғни тірі организм мен оның өмір сүру ортасының байланысын бақылап, қайшылығына жол бермей, тепе-теңдігін сақтауға бағытталған шаралар-зоогигиенаның негізгі саласы болып есептеледі.

Әр малдардың физиологиялық ерекшеліктерін ескеріп (жасы, тұқымы, өнімі, жынысы, бағыты т.б.) тиісті жағдай туғызбаса, олардан тіпті тұқымдық көрсеткіштерінен де төмен өнім алып, малдардың табиғи төзімділігін, әсіресе жоғарғы өнімді малдар мен жас төлдердің, нашарлатып әртүрлі ауруларға ұшырап, өлім-жітімнің артуына апарып соғатындығын көрсетеді.

Сондықтан малдарды әртүрлі жұқпалы аурулардан сақтап, алдын алу шараларын ғылыми тұрғыда өндірісте пайдалана отырып, олардан жоғарғы сапалы және мол өнім алуда зоогигиена пәнін оқып білудің маңызы өте зор. Сыртқы ортаның қасиеттерін зерттеп, оның құрамын жақсарту бағытында және мал шаруашылығының қалдықтары мен ластануынан сақтандыру шараларын жүргізу кәзіргі кездегі проблемалық мәселенің бірі болып саналады.

Ауыл шаруашылық малдарының, құстардың, бағалы терілі аңдардың, қояндардың, балықтар мен аралардың өнімдері кәзіргі кезде халықтың жан-жақты сұранысын толықтай қамтамасыз ету үшін, әрбір малдардың физиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, оларға санитарлық-гигиеналық талаптарға сай және әр ауа райы мен жер орайы әртүрлі аймақтарға қолайлы келетін, күтіп-бағу жүйелері мен азықтандыру тәсілдерін талдап оқып білетін мемлекеттік тілде жазылған оқу құралдары жоқ деуге болады. Сол сияқты нарық экономикасына негізделген, шағын мал басын өсіріп, мемлекеттік стандартқа сәйкес келетін өнімдер алатын кәсіпорындардың дамуы кезінде, құрлыс гигиенасының, малдар организмдеріне сыртқы ортаның факторларының күйзеліс тудыратын әсерлерін, малдар арасындағы инфекциялық және инвазиялық аурулардың, әсіресе адамдар мен хайуанаттарға ортақ қауіпті жұқпалы аурулардың алдын алу және сақтандыру шараларының негізін қалыптастыратын - гигиена пәні, мемлекеттік тілде оқып білетін құрал болып саналады.

Өткен ғасырдың 80-90 жылдарында баспаханадан басылып шыққан зоогигиена пәніне арналған оқымыстылардың оқулықтары (А.Ф. Кузнецов, М.В. Демчук, В.И. Гершун, Б.М. Муслимов, В.Ф. Костюнина, Б.М. Туманова, Г. Демчук т.б.) орыс тілі, ал професорлар Мырзабеков Ж.Б., Асылбеков, М.Садуакасов т.б. мемлекеттік тілде шығарылған (1992) жалпы гигиена оқулығы болашақ мал мамадарын дайындауда елеулі жетіспеушілік көрсетіп келеді.

Ірі қара малдарының қораларын жобалап-салу және пайдалану кездерінде оларға ветеринариялық-санитарлық бақылау жүргізу технологиялық жобалау нормаларына (НТП) және ветеринариялық-санитарлық ережелерге (СНИП) сүйеніп жасалады.

Әр малдардың түрі, жасы, тұқымы, бағыты ескеріліп оларға арналған жобалар сызылады. Ол жобаларды таңдау әр шаруашылықтың ерекшеліктеріне, ауа райы, жер орайы, малдарды күтіп-бағу жүйелеріне байланысты жүргізіледі.

Қандай болмасын ірі қара малдарына арналған өндірістерді жобалап-салу және пайдалану кездерінде ең басты ветеринариялық-санитарлық проблема малдарды әртүрлі аурулардан сақтау және олардан алынатын өнімдердің сапасының жоғары болуын қамтамасыз ету болып саналады.

Ірі қара малдарынан алынатын өнімдердің бағытына байланысты, оларға арналған шаруашылықтар (фермалар):

1) тұқымдық – мал тұқымын жақсартып, олардан тұқымды жас төлдер алуға арналған;

2) Өнімдік – ет және сүт өнімдерін алуға бағытталған шарушылықтар;

3) Мал басын толықтандырып отыруға арналған жас төлдерді өсіріп және бордақылау бағытындағы шаруашылықтар;

4) Ірі малдарды бордақылап ет өндіру және жас бұзауларды бағып, күту мен айналысатын шаруашылықтар.

Ірі қара малдарын ұстау жүйелері мен тәсілдері

Малдардың сыртқы әсерге дене төзімділігін арттырып, олардан алынатын өнімдердің мөлшері мен сапасын жоғарлатуға бағыталған әртүрлі азықтандыру, суару, орналастыру, байлау, жаю т.б. технологиялық тәсілдердің жинағы – малдарды ұстау жүйелері деп аталады.

Малдарды өсіру қарқынына жер орайы, ауа райының ерекшеліктеріне байланыстыра отырып ірі қара малдарын ұстаудың мынандай жүйелері болады.

1. Қолда тұрғызып-жайып ұстау. Бұл жүйе көбінесе сүт өнімін өндіруге арналған шаруашылықтарда кең таралған, себебі ветеринариялық гигиеналық тұрғыдан қарағанда бұл жүйеде ұстау кезінде малдардың физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес келеді де, мал организмінің табиғый төзімділігін арттыруға мүмкіншіліктер туып, малдың өнімділік қасиеттері жоғарлайды. Мұндай жүйемен ұстау кезінде сиырлардың қозғалысы шектелмей, денедегі зат алмасу процесстерінің жоғарлауына, күн сәулелерінің оң әсерлері тиіп, белокқа, витаминдерге және миниралды заттарға бай азықтарды қабылдауына қолайлы жағдай жасалады. Әсіресе, малдарды еркін жаю кездерінде олардың ауа райы қолайсыз мезгілдерде қолда тұрғызып ұстаған уақыттарда кейбір физиологиялық процесстерінің төмендеуі қалпына келіп, малдардың күйлері жақсарып, өнімдерінің молаюына әсерін тигізеді. Онымен қоса малдарды жайылымға шығару мезгілдерінде қора маңайының санитарлық жағдайын жақсартуға, әртүрлі жеңіл құрылыс жұмыстарын жүргізуге, ішкі технологиялық жабдықтарды реттеп тазалауға, қора, ауыл маңдарына дезинфекциялар жасауға, сөйтіп мал қораларының мезгілінен бұрын тозып, істен шығып қалмауына әсері болады.

2. Қолда тұрғызып ұстау. Мұндай жүйе ірі қара малдарын көбінесе жайылым жерлері жоқ, немесе малдарды көптеп-топтап шағын жерлерде (комплекстерде) ұстағанда және аз уақыт ішінде малдарды қарқынды жолмен күтіп семірту мақсатында пайдаланады. Жаз айларында сиырларды жаюға шығармай тұрғызып қолда ұстап, дайындалған көк шөптерді шауып әкеп орнында азықтандырады.

Шағын жерлерге малдарды топтандырып тұрғызып ұстау кезінде малдардың қозғалысы шектеліп, олардың физиологиялық қасиеттеріне теріс әсерін тигізбеу үшін, мұндай жүйемен күтіп-бағуға өте жоғарғы ветеринариялық-санитарлық талаптар қойылады. Ірі көмплекстерге ірі қара малдарының кейбір бөліктері қарқынды технологиялық жағдайда ұстауға толықтай бейімделе алмай өнімділік көрсеткіштерін төмендетіндігі тәжірибеде дәлелденген. Ондай жағдайда кездесетін малдарды жиі орын ауыстырып отыруы, өндірістік шулардың пайда болуы, қозғалыстарының аз болу, біркелкі типті азықтандырудың нәтижесі малдың мінез-құлқына жағымсыз әсер етіп, сүтінің азаюына апарып соғады.

Сондықтан малдарды қолда тұрғызып ұстау кезінде оның жағымды (қораның біріктірілуі, құрлыс материалдарының шығынының кемуі, технологиялық процесстерінің-вентиляция, канализация, жарықтандыру – жүйелерінің қысқаруы, қора бөлшектерінен тарайтын жылудың азаюуы т.б.) әсерімен қоса кемшіліктері де, яғни малдардың қозғалысы азайып, денсаулығы төмендеп, жалпы организмі әлсіреп, әртүрлі ауруларға ұшырағыш болуы және күтіп-бағуда санитарлық-гигиеналық талаптарға сәйкес келмейтін кемшіліктердің жиі жіберілуі кездеседі.

3. Жайып ұстау жүйесі – кезінде малдар жылдың барлық мезгіліндерінде де жайылымды пайдаланады. Шаруашылықты экстенсивті жолмен дамыту кезінде – көбінесе табиғи және жайлау шабындықты жерлерді пайдаланса, интенсивті даму тәсілінде-мәдени жасанды жайылымдарды қолданады.

Жайып ұстау жүйесін жайылым аймақтары мол жер орайы қолайлы, ауа райы жылы шаруашылықтарда пайдаланады. Ондай кездерде малдарға арнап күрделі құрлыстар қаралмай, тек жауын шашындардан, өткір күн сәулелерінен сақтау мақсатында жергілікті арзан материалдардан жеңіл-күрке (қабырғасыз төбелі қора), ықтырма (бір қабырғасыз қора), жылыландырылмаған (малдар өз еркімен кіріп-шығып жүруіне арналған қора) типті қоралар қаралады.

Сүт өнімін өндіретін шаруашылықтарда табиғый жайылымдардың ортасына, немесе жасанды шыбындықтар маңайына, арнайы жылжымалы немесе тұрақты лагерлер тұрғызылып, олардың ішіне мал тұратын орындар, байлауыштар, азық, су науалары қаралып, сүт алып өңдейтін құрылымдар орнатылады.

Ірі қара малдарын ұстау жүйелерінің негізіне байланысты әртүрлі тәсілдер қолданады.

Ірі қара малдарына арналған шаруашылықтарда көбінесе екі тәсіл қолданылады. 1. Тұрғызып байлауда ұстау; 2. Байлаусыз еркін ұстау.

1) ұзын тұрақ – ұзындығы 190-220 см, ені – 120-150см. Мұндай тұрақтар салмағы 500 кг-нан жоғары ірі сиырлар мен бұқаларға және сиыр бұзаулайтын бөлмелерде жасалады.

2) Орташа тұрақтар – ұзындығы 170-190 см, ені – 100-120 см.

3) Кіші тұрақтар: ұзындығы 145-170 см, ені – 80-100 см, көбінесе жас малдарды (тайынша, құнажын) және бордақылауға арналған өгізшелерді байлап тұрғызып семірту кезінде жасалады.

Малдар байланатын тұрақтарға мынандай негізгі гигиеналық талаптар қойылады:

1) Тұрақ орны тегіс, тайғақ емес, ойық шұнқыры жоқ, сәл артқы жаққа қарай су ағар еңістігі бар (1 градустан аспау керек) болу қажет.

2) Тұрақ орнының астына сұйық өтпейтін, яғни мал нәжістері өтіп, сіңіп, одан зиянды газдардың (аммиак, күкіртті сутегі) бөлінуіне жол берілмеуі керек.

3) Тұрақ орындары мал организміне жайлы, жылу өткізгіштігі төмен, су сіңіргіш емес, құрғақ материалдардан жасалуы керек.

4) Тұрақ орындары сыртқы факторлардың және химиялық ерітінділердің (дезинфекциялық) әсерлеріне төзімді болу керек.

Қорада малдардың тұрақтарының алдыңғы жағына азық науалыры орналастырылады. Оларды әртүрлі материалдардан (ағаш, кірпіш, бетон) жасап ені-үстінен есептегенде 60 см, түбінен – 40 см, алдыңғы қабырғасының биіктігі – 30 см, ал сырт қабырғасы – 70 см жасалады да, ішкі бетіне байлауыш бекітетін орын, және әрбір екі тұраққа арналған бір су құбырын (автопоилка) орналастырады.

Байлауыштар әртүрлі материалдардан жасалып, мынандай гигиеналық талаптарға сәйкес келу керек:

1) Байлауыштар малдардың алға және артқа қозғалыстарына қолайлы болып, жанға қарай қозғалысын шектеп, бірақ жатып тұруына бөгет жасамауы қажет.

2) Байлауыш малдың мойнына жайлы, қажап жарақат түсірмейтін болуы керек.

3) Байлауыш үзіліп, шешіліп кетіп, байлаулы малдарды сүзіп жарақаттауға жол бермеуі керек.

Мұндай талаптарға көбінесе ремендерден, есілген жіптерден және шынжыр металдардан жасалған байлауыштар сай келеді. Байлау тәсілдеріне қарап байлауыштар жекелеме түрде немесе автоматты жолмен жасалатын болады. Автоматты байлауыштар хамутты немесе шынжырлы болады да, малдарды орнына тұрғызып, жем салынған науаларға басын созған кезде, арналған тетікті басып байлауыштың жекелеме басы қос тармақты бөлігінің ортасынан өту арқылы сиырдың мойнын бекіттеді.

Малдарды екі қатарлы тұрақтарда орналастырғанда, олардың бастарын қора орталығына келтіріп, яғни екі азық наулырының аралығынан бір азық тарататын жол қалдырады да, олардың артқы жақтарынан көң тазалайтын жолдар қаралады. Азық тарататын құрылымдардың түріне және көң тазалайтын тәсілдерге байланысты ондай жолдардың ені 1,2 метрден 2,4 м дейін қалдырылады. Бұл жолдардан басқа қораның екі басынан және әрбір 25-30 сиыр тұрақтарынан кейін бір ені 2,5-3,0 метрден көлденең жолдар жасалады.

Ірі қара малдарын тұрғызып байлап ұстауға арналған қоралар жылу өткізгіштігі төмен құрылыс материалдарынан жасалып, ауа райы суық жақтарда қабырғаларының қалыңдығы 50 см, төбесі 0,24 метрден жұқа болмауы қажет. Малдардың ауа алмасуын қамтамасыз ету үшін қораның биіктігі еден үстінен төбенің ең төменгі жеріне дейін 2,4-2,7 м кем болмауын қадағалау қажет. Әр бір 100 басқа арналған қораға 2-ден, ал 150-200 басқа арналған қораларға 4-тен кем емес екі жаппалы қақпалар қаралады. Малдарды байлап тұрғызып ұстауға арналған қоралардың жалпы ішкі өлшем ауданы әр басқа шаққанда, малдардың ірілігіне, өнімділігіне (салмағы) қарап 5-7 м² аралығында болғаны дұрыс.

Мұндай малдарды тұрғызып байлап ұстау тәсілінің өзіне тән артықшылығы болады:

1) малдардың физиологиялық ерекшеліктеріне (жасы, өнімі, денсаулығы т.б.) байланысты жекелеме күтім, азықтандыру жасауға мүмкіншілік тудырады;

2) Малдардың денесі таза, яғни әсересе сауын сиырлардын өнімі жоғарғы сапалы болуына жағдай жасалады;

3) Малдардың бірін бірі сүзіп, жарақаттанудан, кейде буаз малдардың іш тастауынан сақтандырады;

4) Қора ішінің микроклиматын бақылап, қалыпқа келтіріп тұруға мүмкіншілік туғызады.

Малды тұрғызып байлап ұстаудың мұнымен қоса кемшіліктері де болады:

1) Малдарды бос еркін ұстаумен салыстырғанда тұрғызып байлап ұстау тәсілінде әр малға шаққандағы қора сиымдылығы төмендейді.

2) Малдарды тұрғызып байлап ұстау кезінде олардың қозғалуы шектеліп, малдардың төзімділігі азайып, денсаулығы нашарлайды.

3) Әр малға шаққандағы еңбек шығыны көбейіп, қол жұмысының бөлігі артады.

Мұндай тәсілімен ұстау кезінде, әсіресе сүт өндіретін шаруашылықтарды ең жоғарғы сүт алу көрсеткіштеріне (15-16 мың кг) сол сияқты басқа малдардан орта есеппен 5-6 мың кг жылдық сүт өнімін өндіруге ие болатындығы дәлелденген. Сондықтан ірі қара малдарын тұрғызып байлап ұстау тәсілі сүт өндіру және жас тұқымдық малдарды өсіп-өндіру шаруашылықтарында кең қолданылады. Малдарды бұл тәсілмен ұстау кезінде мал мамандарының, күтіп-бағатын қызметкерлердің әрбір малдарға жекелеме күтім көрсетіп, емдеу, егу жұмыстарын жүргізуге қолайлы жағдайлар туып малдардың ауруға шалдығуы төмендеп, әр малға ветеринариялық бақылау жасап, тиісті шараларды дер кезінде көрсете алады.

Ірі қара малдарын тұрғызып байлап ұстауға арналған қоралардың микроклиматы тұрақты және қалыпты, яғни малдардың физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес ауа температурасы +8 градустан төмендемей, салыстырмалы ылғалдығы 85 пайыздан жоғары емес, ауа қозғалысының жылдамдығы қыс айларында 0,3 м/сек артпай, көмірқышқыл газының концентрациясы 0,25 пайыздан жоғарламай, әр куб.м ауада аммиактың мөлшері 20 мг-нан, күкіртті сутегі газы – 10 мг-нан аспауы керек. Қораның табиғи жарықтану коэффициенті 1:15 қатынасынан төмен болмауға тиіс.

Ірі қара малдарын қалың жиналмайтын төсеніштерде ұстау үшін қораның табиғи еденінің өсімдік қабатын (10 см) қырып үстіне, дезинфекциялық және ылғалдықты төмендету мақсатында, әр шаршы метр ауданға 0,5 кг есептеп қортылған хлорлы әкі (известь) салады да, оның үстіне 10-15 см қалыңдықта төсеніш (солома, торф салып, оны жинап шығармай мезгіл-мезгіл жаңартып үстіне төсеніш қосып, малды қолда ұстау мерізімінің аяғында төсенішті қыйымен қоса механикалық тәсілмен (бульдезер, қырғыш транспортер т.б.) тазалайды. Бұл тәсілдің істі механикаландыруға оңайлығы, еңбек өнімділігінің жеңілдігі, малдардың қозғалыстан шектелмей денсаулығына тиімді әсер тигізуі, қора-сиымдылығының артуы т.б. пайдалы көрсеткіштерімен қатар айтарлықтай жиі шектеу келтіретін кемшіліктері де байқалады. Олар:

1. Малды жыл бойына қорада ұстайтын болса өте көп төсеніш қажет болады да, шаруашылықтың мүмкіншілігі болмай малдардың астынан сыз-суық өтіп, арытып күйінің төмендеуіне апарып соғады.

2. Қора ауасының ылғалдылығы жоғарлап, зиянды газдардың мөлшерінің көбеюі, мал денесінің ластанып, өнімінің сапасын төмендеуіне әсерін тигізеді.

3. Малдардың арасында, әсіресе әртүрлі жастағы, жынысты малдардың бір-бірін сүзіп жарақаттауы жиі байқалады.

Сондықтан мұндай ұстау тәсілі сүт өнімін алуға бағытталған шаруашылықтарда қолдану шектеліп, еттік бағыттығы өндірістерде кең таралған.

Сиырларды бос қалың төсеніште ұстаған кезде малдарды жігіне, жасына, физиологиялық ерекшеліктеріне байланыстырып шағын (25-30 бас) топтарға бөлу қаралады және қораның ық жағынан азық науалары қойылып, су құбырлары тартылған серуен алаңдары жасалып, ауа райының қолайлы кездерінде малдар өз еркімен кіріп-шығып азықтануына мүмкіншілік жасалады.

Малдарды бос еркін байлаусыз ұстаудың екінші түрі арнайы жасалған боксттарда бос немесе байлауда ұстау қаралады. Ол үшін қораның ұзын бойынан арнайы тұрақ орын-бокстар жасалады, яғни ұзындығы мал тұрқына сай, ені 1-1,2 метрден артпайтындай етіп, әртүрлі материалдармен ағаш, немесе металды екі жаны шектеліп бөлінген орын. Ондай орынның алдыңғы жағына азық науасы орнатылып, ал арт жағында арық жасалып, беті торкөзді еденмен жабылған көң жолы қаралады да, малдар боксқа еркімен кіріп, азықтанып, жатып дем алып, бірақ бұрылып (айналып) шыға алмай, тек шегініп қана бокс орнынан шығады да, мал нәжісі бокс еденін ластамай, көң жолына түсуі қаралған. Мұндай бокстардың санитарлық тазалығы сақталып, мал организміне жайлы болу үшін бокс орнының құрылымына мынандай негізгі гигиеналық талаптар қойылады:

1. Бокстің едені тегіс, су өткізбейтін, жылу сақтайтын, көң жолынан 15-20 см биікте орналасуы керек.

2. Бокстің жанындағы бөлгіш сырықтардың төменгі шегі 45 см биікте (төмен болса мал жатқан жерде ұршығын соғып жарақаттаса, жоғары болса ұсақ мал астынан өтіп кетуі мүмкін), ал жоғарғы екінші шектеу бөлігі 55 см биіктікте орналастырылады.

3. Көң жолының ені 2,7 метрден кем 3 метрден артық болмауы қадағаланады. Себебі 2,7 метрден тар болса малдардың (ірі) бокстан шығуы қыйындайды, ал 3 м артық болса малдар көң жолының үстінде жатып дем алуына жағдай туады.

Ірі қара малдарын бокста ұстауға жабдықталған қоралардың микроклиматы сиырларды байлап ұстауға арналған қоралардағыдай болуға тиіс. Бокстардың арт жақ араларынан беті төркөзді еденмен жабылған көң арықтары жасалады. Малдың қыйы төркөзден өтіп арық түбіне түседі де, одан өздігімен немесе арнайы сырғыш транспортерлердің көмегімен тазалап отырады.

Азық бетіндегі төркөзді еден дұрыс жасалып, оған түскен мал қыйы бөгетсіз болуын қадағалау керек және мал тұяғына жайлы, қыстырылып қалмайтын болып жасалады. Бокстар қатары бірнеше бөліктерге (секцияға) бөлінеді. Ондай бөліктер малдардың жасына, сүтіне, бұзаулау мерзіміне қарап жасалады да, оларды азықтандыру, сауу және күту процесстеріне негізделеді. Ондай топтағы сыйырлардың саны өте көп болмауы қажет. Егер әр бөлікте 30-40 бастан артық болса, оларға бақылау жасау қиынға түсіп, олардың туу мерзімін, өнім мөлшерін, азық түрлерін қалыптау, соған байланысты топтау жүргізу ауырлайды. Әрбір секцияның сауу орнына және серуен аланыңа шығатын есігі болуға тиіс.

Ірі қара малдарын арнайы бокстарда ұстау тұрғызып байлап ұстау тәсілімен салыстырғанда артықшылығы бар екендігі дәлелденген. Бірақ бұл тәсілмен ұстау кезінде ірі комплекстерде малдарды азықтандыруды қалыптау, оларға тиісті серуендеуіне жағдай туғызу тағы басқадай малдардың физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкестендіріп күтім көрсету толықтай шешілмейді. Осындай жаңа технологияның бірі болып конвейерлі боксты ұстау болып саналады. Бокстар арнайы рельстердің бойына екі қатар орналастырылып, азық науаларының үстіне жүретін жылжымалы құрылым арқылы нормалы азық түрі түсіріліп отырады. Бокста ұстау кезінде малдарды тұрғызып байлап ұстау тәсілінің ұтымды жақтарын (жекелеме құрғақ, жайлы, жылы орынмен қамтамасыз ету, қалыпты микроклиматпен жекелеме азықтандыру т.б.) және малды бос еркін ұстаудың тиімді бөлігі (активті моцион, механизациялау т.б.) біріктіріледі.

Бірақ ірі қара малдарын күтіп-бағу кезінде бос еркін және тұрғызып байлап ұстау тәсілдерінің тиімді тиімсіз кемшіліктерін ескерумен қатар әр шаруашылықтың азықтандыру жолын, жер орайын, ауа райын, жайлым және азық көздерін, шаруашылықтың ветеринариялық-санитарлық жағдайын, зоотехникалық есеп жұмыстарының жүру дәрежесі т.б. ескерілуі қажет.

Ірі қара малдарына арналған қоралардың негізгі технологиялық бөлшектерінің көрсеткіштері.

Ірі қара малдарына арналған қоралар мен олардың ішкі технологиялық процесстердің жабдықталуы тек мал басы мен олардың физиологиялық ерекшеліктеріне ғана байланысты емес, оларды ұстау тәсілдеріне де қатысты болады. Сондықтан мал басына тиісті қораларды жобалап салу кезінде пайдаланатын технологиялық процесстердің негізіне және ұстау жүйелеріне сүйеніп малдардың денсаулығын сақтап, өнімін төмендетпейтін жағдай туғызу қажет (кесте 1).

1. Ірі қара малын тұрғызып байлап ұстау кезінде салынатын қоралар үнемді (экономды) және барлық қаралатын технологиялық процесстерді жүргізуге қойылатын талаптарға сай болуын қадағалайды. Мұндай қоралардың құрлыстық шешімдері және инженерлік жабдықтары ондағы микроклиматты қалыпты жағдайда ұстап тұруға мүмкіндік туғызатын болуға тиіс. Малдарды тұрғызып байлап ұстайтын қоралардың ішіне тұрақтарды орналастыру қатар санына байланысты екі тұрақты біріктіріп бір азық, немесе көң жолдарын қалдырады. Қораларды жылыланған және желдетілген шатырлы немесе шатырсыз бір қабатты қылып, жергілікті арзан құрылыс материалдарынан тұрғызады. Сиыр қораларын ішкі технологиялық жабдықтарды орналастыруға бөгет жасамайтындай, яғни ауа алмастыру, көң шығару, азық тарату құрылымдарына қолайлы, керек кезінде жаңа технологиялық процесстерді кіргізуге жеңіл болу үшін ауыр бағаналарсыз салу керек.

Сиырды байлап тұрғызып ұстауға арналған қоралардың едендерін тұтас немесе жартылай төркөзді қылып жасайды. Тұрақтардағы едендердің материалдарының жылу сіңіргіштік коэффициенті 12 ккал/м²/сағ/град жоғары болмауы керек. Егер бұл көрсеткіштен артық болса, мал денесінен артық жылу тарап, еденді жылтуға шығындалады да, сиыр организмінің суыққа ұрынып, төзімділігі азайып, өнімінің төмендеп, азық шығымының артуына апарып соғады. Мысалы, ағаш едені мен бетон еденінің жылу өткізгіштігің әртүрлі болуының салдарынан 100 ккал/сағ жылу артық жұмсалады, яғни ол 2 л сүттің коллориясына пара-пар болады. Сондықтан айтылған болар, ірі қара малдары астынан жүдейді деген сөз. Оларды байлап тұрғызып ұстаған кезде көбінесе тақтай едендерді пайдаланады. Өйткені тақтайдан жасалған едендер жылы, құрылымы қыйын емес, таза, бетон сыяқты тұяқты жемейді. Бірақ сыртқы әсерлерге шыдамсыз, әсіресе дезинфекциялық химиялық заттарға төзімсіз, тез тозып, шірігіш келеді. Өте ылғалды болса тайғанақ болып, малдардың мертігуіне де себепші болады. Ағаш материалдардан еден жасау үшін алдын ала 10 % креозот майының ертіндісімен өңдеп және екі қайтара ыстық қара май (смола) ертіндісімен жабады. Тақтайдың үстінгі бетін үстіріктеп, тегістеп және пайдаланудан 10 күн ерте үстіне сөндірілген хлорлы әкі сеуіп қояды. Мұндай еден төзімді болып ұзаққа шыдайды, хлорлы әкі мен кеуекті тесіктері бітеледі де, бойына сұйық аз сіңіріп, шірімей тазалауға қолайлы болады.